Azərbaycan köçəri həyatı

Ənənəvi Azərbaycan yurdu (çadırı)
Azərbaycan mədəniyyəti

Azərbaycan köçəri həyatı — azərbaycanlılarda, Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmış xalqlarda tarixən və müasir dövrdə köçəri (tərəkəmə) və ya yarımköçəri (elat) həyat tərzi keçirən şəxs və ya icmaların tarixi, mədəniyyəti və adət-ənənələri. Azərbaycanda elatların istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə oba, şenlik, sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, yaylaq və s. daxil idi. Yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir.

2023-cü ildə xınalıqların mədəni mühiti və Azərbaycandakı köç yolu Dünya irsi adına layiq görülmüşdür.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax: Azərbaycan tayfaları

Orta əsrlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hökmdar olmasına baxmayaraq, İran Azərbaycanı və Ermənistanda köçəri həyatı keçirmiş, Elxani Hülakü xan.[1]

Monqol xaqanlığının parçalandığı dövlətlərdə türk və monqol elementlərinin rahat birləşməsinin səbəbi ümumi köçəri irsi və Mərkəzi Asiyada min illik simbiozis idi. Təəccüblü deyil ki, islamı qəbul etdikdən sonra monqolların əksəriyyəti farslara deyil, mədəni cəhətdən daha yaxın olduqları türklərə assimilyasiya olunublar. Monqollardan sayca çox olan və müsəlman olan türkmənlər ortaq köçəri həyat tərzinə görə monqolları tez bir zamanda öz içlərində əritdilər.[2] Monqol Elxani imperiyası dövründə hökmdar sülalə köçəri həyat tərzini tərk etməmişdir.[3]

Müasir Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yaxşı otlaqların olması səbəbi ilə monqollar, türklər və türkmən tayfaları monqol elxanları, teymurilər və türkmən padşahların dövründə burada yerləşmişdir. Daha sonra bu tayfalar azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur. XIII–XV əsrlərdə köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir.[4] Köçəri zadəganlar arasında tayfanın ayrı-ayrı hissələrinin böyükləri ağsaqqal adlandırılırdı.[5] Ağsaqqallar maldarlıqda dölün başlanması, sürünün otlaması, dağa və arana miqrasiya məsələləri ilə bağlı öz fikirlərini deyir, məsləhət verirdilər.[6]

Səfəvilər dövründə oturaq əhalinin mövqeyinin zəifliyi köçərilərin oturaq həyata keçməsini yavaşladırdı. XVII və XVIII əsrlər ərzində bəzi tayfalar yarımköçəri həyat tərzinə keçir, həm əkinçiliklə məşğul olur, həm də yayda sürüləri ilə yaylağa köçürdü.[7]

Əhməd bəy Cavanşirə görə Pənahəli xanın vaxtında (1747–1763) püsyan, qaraçarlı, cinli, dəmirçihəsənli, qızılhacılı, səfikürd, boyəhmədli saatlı, kəngərli və s. köçərilər Qarabağ xanlığına köçmüşdür.[8] Xanlığın vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycanı yalnız köçəri tayfa qurumu olan elə görə bölürdü.[9]

XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində "tərəkəmə" sözü köçəri mənasında işlədilirdi.[10] A. D. Yeritsov qeyd edirdi ki, "tərəkəmə" sözü xüsusi bir milliyyət və ya tayfanı ifadə etmək üçün istifadə edilmir, bütün köçəri Azərbaycan türklərinə aid edilirdi. Onun Qazax qəzasında qeyd etdiyi və digər qəzalarda da qeydə alınan tərəkəmə (köçəri) tayfalar bunlar idi: ayrımlı, bayat, qədirli, qaraqoyunlu, qaraxanlı, kəngərli, salaxlı, sofulu, tatlı.[11] N. A. Abelova görə, yerli əhali köçəri tayfaları (Göyçay və Şamaxı qəzası azərbaycanlıları) tərəkəmə və ya köçəri adlandırırdı.[12]

Azərbaycan milli kimliyi ortaya çıxmazdan əvvəl yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-tayfa münasibətlərinin qalıqlarını qoruyub saxlayan sakinlər özlərini tayfa və ya əcdad mənsubiyyətinə görə (avşarlar, təkəllər, kəngərlilər, ayrumlar və s.) adlandırırdılar.[9] Azərbaycan etnoqrafik qruplarından üçü (yarımköçəri tayfalar olan ayrımlar, padarlar və şahsevənlər) güclü şəxsi kimlik hissini saxlayır. Ayrımlar Azərbaycanın qərbində, şahsevənlər isə Azərbaycanın cənubunda, İran sərhədi boyunca yaşayırlar.[13]

Saxurların yaylaqlarının Dağıstanda, qışlaqlarının Azərbaycanda olması Saxur-Azərbaycan ikidilliliyinə (saxurların öz dilləri ilə birlikdə Azərbaycanda dilində də danışması) səbəb olmuşdur.[14]

Qarabağ münaqişəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax: Azərbaycan–Ermənistan müharibəsi (1918–1920)

XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur Şərqi Zaqafqaziya, İrəvan quberniyası və Naxçıvanı birləşdirən strateji dəhliz idi. 1916-cı ildə burada 120 min müsəlman və 101 min erməni (yayda Zəngəzurun dağlıq rayonlarının otlaqlarına köçən, düzənlik Qarabağın azərbaycanlı çobanları istisna olmaqla) yaşayırdı. Müsəlmanların əhəmiyyətli bir hissəsi qıraq ərazilərdə kompakt şəkildə məskunlaşmışdı. Erməni tərəfinin təklif etdiyi Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi islahatı layihəsinə görə köçərilər istisna olmaqla 88 min erməni və 46 min müsəlmanın yaşadığı mərkəzi Zəngəzurun digər qıraq ərazilərdən ayrılması nəzərdə tutulurdu.[15][16]

Qarabağ köçəriləri çobanlıqla məşğul olduqlarına görə yaşayışları Qarabağın dağlıq hissələrinin yüksək dağ otlaqlarından asılı idi. Onlar yayda buralara dırmaşır, yerli əhalinin ərazisindən keçirdilər.[17] Qarabağın düzənlik və dağlıq hissələrinin Azərbaycan və Ermənistan arasında bölünməsi azərbaycanlı köçərilərinin yay otlaqlarından məhrum olması demək idi. Ermənistan tərəfinin təklif etdiyi həll yolları — Azərbaycanın çöllük bölgələrində suvarma işlərinin təşkili, Azərbaycanın şimalında yeni otlaqlara köçmə və ya köçərilərin "erməni" Qarabağında otlaqlardan istifadəsini nəzərdə tutan xüsusi dövlətlərarası müqavilə imzalanması Azərbaycan tərəfi üçün məqbul deyildi.[18]

Xosrov bəy Sultanovun 21 iyun 1919-cu il hesabatına görə, ermənilərin Dağlıq Qarabağda dağ keçidlərini tutmasına görə, 150 min mal-qarası olan 10 min müsəlman köçərinin yay otlaqlarına çıxışı yox idi. Sultanov 10 minlərlə insana olan vəzifə borcunu yerinə yetirmək üçün hökumətdən icazə tələb edirdi.[19] 1922-ci ildə Qəzənfər Musabəyovun hesabatına görə, 4 il boyunca Azərbaycan–Ermənistan müharibəsi (1918–1920) səbəbi ilə köçərilər yay otlaqlarından istifadə edə bilməmiş, bu, bir çox insanın və mal-qaranın malyariyadan ölməsinə gətirib çıxarmışdır.[20]

Tarixi miqrasiya yolları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarabağda 11 tağlı Xudafərin körpüsü. XIII əsr

Elxanilər dövründə köçəri yolları (köç yolları) indiki Azərbaycan, Ermənistan, şimal-qərbi İran və mərkəzi İraqı əhatə edirdi.[1] Elxanilər şimalda (Qarabağda) qışlamaq məqsədilə 11 tağlı Xudafərin körpüsünü bərpa edib istifadə etmişdir.[21]

Köç yolları Azərbaycanda daxili əlaqə yollarından biri olaraq aran və dağa köçüləndə istifadə edilirdi. Həmçinin oturaq həyat tərzi keçirən əhali köç yollarından istifadə edərək öz məhsullarını maldarlıq məhsulları ilə (ət, dəri, yun, yağ, pendir və s.) dəyişdirmək üçün yaylağa gedirdi.[22]

Azərbaycanın Qərb bölgəsinin köç yolları Kür çayı üzərindəki keçidlərdən başlamaq şərti ilə, düzənlik ərazilərdəki torpaq yollarında davam edir, yaylaqlara çatdıqca dağ çığır yolları əvəzlənirdi. Qərb bölgəsinin köç yollarının Kür çayından keçməsi səbəbi ilə mal-qara və qoyunlar balaca qayıqlar vasitəsilə çaydan keçirilirdi. Buna görə də çayın üzərində gəmiçilər olurdu. Qərb bölgəsinin qışlaqları Qarayazı və Ceyrançöldə, yaylaqları Şahdağ və Murğuz silsiləsində yerləşirdi. XIX əsrin sonlarında Qazax və Yelizavetpol qəzaları köçərilərinin bir yerdə istifadə etdikləri yollar əsasən Yasamal, Zəyəm dərəsi, Kiran, Sarı yoxuş, Qoşa dəyirman yolları, Qızılbulaq yaylağına gedən yol və Zada yolları idi. Qərb bölgəsində yaylaqlardan istifadə edən kənd əhaliləri (Poylu, Salahlı, Kəsəmən və Qarabağlı) Ceyrançöl-Qədili keçidi—Annenfeld—Alman koloniyası—Morul kəndinə kimi müstəqil hərəkət edir, buradan Yasamal yolu ilə yaylaqlara köçürdü. Şuşa qəzasında 2 köç yolu var idi: Kür sahilləri—Əsgəran vadisi—Qırxqız yaylağı və Xaçın yolu—Əylisli—Şuşa kəndi—Kirs dağı. İkinci yoldan Cavanşir qəzası əhalisi də yararlanırdı.[22]

Şirvan elatlarının köç yolları Küdrü qışlaqlarından Böyük Qafqaz yaylaqlarına qədər gedirdi. Köç yolları istiqamətləri bunlardır: Hərmidağ—Paşalı—Udulu—Yavannı dağı—Mərəzə—Hilmilli—Dibrar, Girdə-Pirsaat vadisi—Təsi kəndi—Sündüqozlu çayı—Dibrar, Kələqaya (Döymə yolu)—Ləngəbiz—Çarhan—Mərzəndigə—Kürdəmir—Astraxanka—Sarıdaş yaylağı (Dibrar), Gödəkambarə qışlağı—Kolanı—Göylər—Ortabulaq dərəsi—Şamaxı—Pirsaat vadisi—Çaylı kəndi—Kürdəmir—Astraxanka—Dibrar.[22]

Muğan elatlarının yaylaq yerləri Savalan, Qaradağ və Talış dağları idi. Savalan yaylaqlarına gedən miqrasiya yolları Biləsuvar—Bağrovdağ—Ağ evlər—Gəlin yurdu—Xatınbulaq—Qaraşıran istiqaməti idi. Şahsevən elatları, xüsusilə Meşkin icmaları yaylaqlara köçərkən bu yollardan istifadə edirdi: Araz çayının aşağısı—Xoruzlu dağ silsiləsi—Bərzəng çayı, Ziyvə kəndi (Muğan)—Sambur çayı—Ləngəndən—Savalan, Qarasu çayının yuxarı axarı boyu, Göytəpə-Səfidağ mahalı—Talış dağları—Çiçəkli dağ silsiləsi.[22]

Yaşayış məskənləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

İranda şahsevən çadırı

Elatların (yarımköçərilərin) istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə oba, şenlik, sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, yaylaq və s. daxil idi.[23] Alaçıqların qurulması zamanı ortada tayfa başçısı və ya oba ağsaqqalının, onun ətrafında yaxın qohumların, qıraqlarda isə muzdla tutulmuş çobanların, kasıb ailələrin alaçıqları yerləşirdi.[24]

Oba maldarlıq təsərrüfatının qışlağa və yaylağa köçməsi ilə əlaqədar yaranmış, kiçik vahidlərə — dəngələrə bölünmüş, otarası adlanan mərzlərlə bir-birindən ayrılmışdır. XIX əsrdə oba həm maldarlar, həm də oturaq əhali tərəfindən istifadə edilsə də, getdikcə daimi yaşayış məskəninə — kəndə çevrilmişdir.[23]

XIX əsrin II yarısında N. A. Abelov qeyd edirdi ki, ayrı-ayrı nəsil və qrupların (tirə, oymaq) məskun olduğu köçəri icmalar müsəlmanlar tərəfindən şenlik olaraq adlandırılırdı. Şenlik nisbətən obadan balaca olurdu.[23]

XIX əsrdə Azərbaycanın dağlıq bölgələrindəki kəndlərin çoxunda mövcud olan binə təsərrüfat tikilisi (yataq, tövlə, pəyə, xalxal, at damı və s.) idi. Binə genişləndikcə burada yaşayış evləri tikilir, bura getdikcə daimi yaşayış məntəqəsi olurdu. Binə burada ilk məskunlaşmış adamın, ya da maldar təsərrüfat sahələrinin adı ilə adlandırılırdı (Qasımbinəsi, Malbinəsi, Qoyunbinəsi və s.).[23]

Maldar elatlar ilin 8–9 ayını qışlaqda, 3–4 ayını isə yaylaqda keçirirdi. Qışlaqlar digər yaşayış məskənləri ilə müqayisədə daimiliyi ilə fərqlənir, kənd həyatına keçidin son mərhələsi hesab edilirdi. Azərbaycanda Böyükqışlaq (Tovuz), Köhəqışlaq (Laçın), Qışlaq (Laçın), Köhəqışlaq (Qazax), Düzqışlaq (Qazax), Yayqışlaq (Daşkəsən), Günqışlaq (Zəngilan), Aydınqışlaq (Qəbələ), Başqışlaq (Goranboy) kəndləri bunun misalıdır.[23]

Köçərilərin alaçıq və dəyələrdə qaldığı yaylaqlar isə su mənbələrinə yaxınlığa, qohumluq münasibətlərinə görə seçilirdi. Qohum ailələrin bir neçə il dalbadal qaldıqları yaylaqlar ailə başçısının, həmçinin köçərilərin gəldiyi kəndlərin adları ilə adlanırdı (Əmirəhmədin yurdu, Nəbi yurdu, Eldar yaylağı və s.).[23]

Müvəqqəti yaşayış evləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir. Bunlar arasında dəyə (Şirvanda qarakeçə adlanır) və alaçıq daha çox istifadə edilmişdir. İkisinin arasında ölçü və möhkəmlik fərqi var. Dəyənin ölçüsündən asılı olaraq onun quraşdırılmasında 30–50 çubuğa, 4–6 keçəyə (qəlib) ehtiyac duyulur. Keçə "həllac" adlı bacarıqlı ustalar tərəfindən düzəldilir.[25]

Məşğuliyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanlı köçəri

XVII–XVIII əsrlərdə Azərbaycanda inkişaf edən dəvəçilik köçmə maldarlar tərəfindən geniş istifadə edilmişdir. Qoyunçuluğun inkişafı dəvəyə tələbatı artırmışdır.[26]

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda köçmə və yarımköçəri maldarlar arasında xırdabuynuzlu heyvan vacib rol oynayırdı. Bu köçəri əhali əsasən qoyunçuluqla dolanırdı. XIX əsrin sonlarında qoyunçuluq sahəsində yaşanılan tənəzzül köçmə və yarımköçəri maldarlıqla dolanan əhalinin bir qisminin tədricən oturaq həyata keçişi ilə izah edilir.[27]

Elatlar arasında gəlin seçilərkən onun toxuculuq məharətləri xüsusilə nəzərə alınırdı.[28] Qışlaq və yaylaqlar arasında hərəkət edən elat məişəti üçün toxuculuqda istifadə edilən yer hanası ən uyğun dəzgah növü idi. Qılınc adlanan hissəsi istisna olmaqla yer hanasının qalan hissələrini budaqlar və əşyalar ilə əvəz etmək mümkün idi.[29]

Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan baharlıların Fars ostanı qrupu 1860-cı ilə qədər köçəri həyat tərzi keçirmiş, qətliamlara görə insan sayı azaldığından tayfa əhalisi sayının uzun mövsümi miqrasiyalara uyğun olmadığına qərar verilmişdir. Baharlılar qışlaqlarında yerləşmiş, əkinçilik və maldarlıqdan, həmçinin quldurluqdan gələn gəlirlə dolanmağa başlamışdılar.[30]

Mədəniyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyəti

Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir.[31] Azərbaycan xalçalarında qoyun ve keçi təsviri müəyyən tayfanın köçəri keçmişi ilə əlaqəni göstərir.[32]

İran Azərbaycanında köçəri ilə kəndli arasında isə dialektdə, dini inanc və vərdişlərdə, şifahi ədəbiyyatda, insan həyatının müxtəlif dövrlərinə aid mərasimlər kimi adət-ənənələrdə kiçik fərqlər var.[33] Əslində, regional Azərbaycan türk ləhcələrinin sistematik müqayisəsi dərc edilməsə də, bəzi cəhətlərdən, məsələn, sait ahəngində, İran Azərbaycanında yaşayan köçəri şahsevənin oturaq tat qonşularına nisbətən "daha təmiz" türkcə danışdığına dair sübutlar var.[33]

Azərbaycanda ziyanlıq adlandırılan qarşılıqlı yardım forması kənd icmalarında formalaşsa da, kasıblaşma ilə əlaqədar olaraq elat əhaliyə də keçmişdir.[34]

Azərbaycan türklərinin məhərrəmlik adətlərini araşdıran İvar Lassi Azərbaycandakı pirləri Türküstan köçəriləri tərəfindən istifadə edilən günbəz-çadırlara bənzətmişdir. O, pirlərin formalarının və yuxarı hissələrindəki deşiklərin köçəri türklərin memarlığının qorunub-saxlanmasının bir sübutu olduğunu qeyd etmişdir.[35]

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

Azərbaycan aşıq sənəti poetika, hekayə danışma, rəqs və vokal instrumental musiqinin vəhdətidir, ozan ənənəsinin davamıdır.[36] Köhnə dövrlərdə ozan, sonralar uyğur-monqol təsiri ilə bəxşi və nəhayət islam mədəniyyəti təsiri ilə aşıq adını daşıyan şair-çalğıçılar köçəri qədim oğuzlar arasında xalq ədəbiyyatı ənənəsini yaşada bilmişlər. Monqol işğalından sonra İran və Cənubi Qafqaz ərazilərinə oğuz tayfalarının gəlməsi bu ənənələrin daha da güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Köçəri həyatının bütün İran, İraq və Şərqi Anadolu Oğuzları arasında güclü olması köhnə rəvayət və ənənələrin canlılığı və təmizliyinə geniş şəkildə təsir etmişdir.[37]

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı köçəri oğuz bahadırlarının ələ keçirdikləri Qafqaz torpaqlarında "kafirlərə qarşı" verdikləri müharibələr haqqındadır. Onun mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[38] Dastanın son forması XV əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində yazıya alınmışdır.[39] Dastanın Drezden əlyazması azərbaycan dilində, Vatikan əlyazması isə Anadolu türkcəsindədir.[40]

Sayaçı sözləri Azərbaycan köçəri türkünün ən parlaq ədəbi yaradıcılığının bir nümunəsidir. Tərəkəmə qışda və payıza doğru kənd-kənd gəzərək sayaçı sözləri ilə maldarların ruhunu oxşayar, əvəzində onlardan un, pendir, buğda, arpa, quzu və s. toplayardı. Sayaçı sözləri köçərilər tərəfindən səadət və ya qut sayılmaqdadır.[41]

Sənətkarlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax: Azərbaycan milli geyimləri

XVII əsr Azərbaycan şairi Rüknəddin Məsud Məsihinin "Vərqa və Gülşa" poemasında boyanmış keçədən çadırların bəzənməsi üçün istifadə edildiyini qeyd etmişdir. XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində keçə alaçıq və dəyələrin üstünün və yanlarının örtülməsində tətbiq edilirdi. Qara keçə və qəlib alaçıq və dəyələrin üstünün örtülməsində, döşənməsində, qapı keçəsindən isə qapıların örtülməsində istifadə edilirdi. Elatlar arasında yük keçəsi geniş yayılmışdır, hansı ki, yağışdan və toz-torpaqdan yüklərin qorunması üçün tətbiq edilirdi.[42]

Təpmə keçədən hazırlanan məhsul olan qəlibin "baş qəlib", "yan qəlib", "qənşər qəlib" kimi növləri olmuşdur. Bir alaçığın üstünü örtmək üçün 6 qəlibə ehtiyac var idi (baş qəlib). Alaçığın qarşısına isə "qənşər qəlib" vurulurdu. Bir alaçıqa tətbiq edilən ümumi qəlib sayı 12–13 idi. Təpmə keçədən düzəldilən saçaqsız, həmçinin tikili yapıncı isə elatlar, çobanlar, yoxsul adamlar tərəfindən istifadə edilirdi.[42]

Maldar elatların paltarı olan geyinmə kürk 4–5 qaba aşılanmış qoyun dərisindən hazırlanır, bəzəksiz olurdu. Keçədən hazırlanan, kişi üst geyimi xillik mövsumi geyim forması olaraq yayılmışdı.[43] Boğazdı (uzunboğaz çəkmə) varlı elat kişiləri arasında dəbdə idi.[44]

Ata rahat minmək və köç yolunda rahat gəzmək üçün elat qadınları qatma (hörmə ip) vasitəsilə badışı (ayaqlığı olmayan toxunma corab) taylı tumanın balaqları içərisində olmaqla bağlayardılar.[45] Şirvanın elat qadınları at minmədə və yağışlı havada rahat olmaq üçün geniş tumanın arxa ətəyini parçanın arasından gətirib qabaq hissəyə sancmaqla süni cürbalaq tuman düzəldərdilər.[46] Varlı elat qadınları səfərə çıxarkən uzunboğaz çəkmə geyərdi.[47]

Köçmə maldarların həyatında dəri qabları əvəz edilməz yer tuturdu.[48]

Qida[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxi
Tərəkəmə festivalı. Ağsu

Dağlıq ərazilərdə yaşayan maldar elatların qidasında ət-süd yeməkləri bitki mənşəli yeməklərə nisbətən daha çox olurdu.[49] Onlar arasında ətin qovurma üsulu ilə saxlanması yayılmışdı.[50] Elatlarda tikə kabab, lülə kabab, sac kabab, basdırma kabab, tavakabab, soyutma, kələpır, pörtləmə, içalat qovurması, doldurma, qızartma, yəxni, bozbaş, piti, buğlama, daş kababı, tor kababı geniş yayılmışdı.[51]

Sac çörəklərinə üstünlük verilirdi.[52] Elatların xarakterik yeməyi suluq köçmə və sağılan süddən hazırlanan bulama idi.[53] Nahar yeməyi süd məhsulları (qatıq, pendir, şor, atlama), bəzən isə isti xörəklərlə qurtarırdı.[54]

Xalq təqvimi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas məqalə: Azərbaycan təqvim inancları
Tərəkəmələr səməni yığımı zamanı. Rusiya imperiyası poçt kartı

Qarayaz dövrü yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün asan keçmirdi. "Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar", "Bayramdan sonra 40 kötük yanar" məsəllərinin bu dövrlə əlaqədar deyildiyi fikirləşilir. Elatlar Qarayaz dövrünü "yatar-durmaz", "gedər-gəlməz", "davardoymaz" adlanırdırırdılar. "Davardoymaz" adı otun az olması ilə əlaqədar olaraq mal-qaranın doya bilməməsi ilə əlaqədardır. "Yatar-durmaz" adının mənası isə kökəlməmiş mal-qaranın halsız olması, yatdığı yerdən dura bilməməsi ilə bağlıdır.[55]

Otun azlığına görə Qarıborcu dövründə köçəri maldarlar öz ehtiyatlarını (ərzaq, un, saman) qorumalı, çölə çıxmamalıdırlar. Belə bir məsəl vardır: "Qarayaz hirslənsə, 40 şələ odun və 40 çuval saman lazımdır". Bu haqda ifa edilən "Qarı ilə martın deyişməsi" mahnısına görə mart ayı çox sərt keçirdi, çovqun qopurdu. Belə vaxtlarda elat camaatı cənub yamaclarını qarlı görüb narahatlıqlarını ifadə edərdi.[55]

Quyruqdoğdu dövründə elatlar qoyunlarını arxacda və ya təpənin arxasında yatırır. Bunun səbəbi ulduzun işıqlarının heyvanlara düşməməsidir. Elat inamına görə, ulduzların işığı heyvanların tükünü tökür. Azərbaycan xalq təqvimində quyruqdoğdu dövrü "quyruqdondu" da adlandırılır. Bunun izahı ondadır ki, bu dövrdə yaylaqlarda çobanlar quyruq əridib çöldə saxlayırlar. Əgər sonrakı gün quyruq donubsa, dağlarda soyuq hava başlayır və istinin dövrü bitir.[56]

Elqovan dövrü yaylaqda qalanları arana qovduğu üçün belə adlandırılmışdır. "Elqovan gəlib, köçmək vaxtıdır" – deyimi burdan gəlir. Yaylaqdan arana köç zamanı, alaçıq və ya dəyəni sökəndə şirnilərdən ibarət xonça hazırlanır. Xonça 3 dəfə çadırın ətrafında fırladılır, əvvəl şirni atılar, sonra da onun üstünə su səpilər.[56]

Elat əhali tərəfindən qoçların sürüyə buraxıldığı dövr "Qoçqarışan" adlandırılır. Maldarlar bu zaman dölün qışın son ayına düşməsini nəzərə alırlar. Qoçlara baxış keçirilir, qoç döyüşü keçirilərək ən yaxşı qoç sahiblərinə hədiyyələr verilir. Daha sonra qoçlar sürülərə buraxılır. Sürüdən ağ qoyun ayrılıb qoçun yanına gələrsə, qış qarlı və soyuq olacaq, ala qoyun gələrsə, qış soyuq keçməyəcək, qara qoyun gələrsə, mülayim olacaq.[57]

İran azərbaycanlılarında[redaktə | mənbəni redaktə et]

İran azərbaycanlılarında Dağa köçdü, Dağa köçmə, Çoban bayramı, Quzu günü, Qoyunçular günü, Ot köçü, Qoç günü adı ilə mərasimlər keçirilir, şənlik edilir.[58]

  • Quzu günü. Qoyun sürüsündəki ilk doğumdan sonra icra edilirdi. Çobanlar rəqs edib mahnı oxuyar, yarışlar keçirilərdi.[58]
  • Qoç günü. Yaylaqlara köçmədən on gün əvvəl keçirilirdi. Baş çoban və ya obabaşı tərəfindən gənclərə nəsihətlər verilirdi. Qoçlar müxtəlif rəngli yunlarla bəzədilir, boyunlarına zınqırov asılırdı.[58]
  • Ot köçü. Əkinçi işlərinin və kənd işlərinin bitməsi münasibətilə keçirilirdi. Bu ənənəvi müvəqqəti köç zamanı qocalar, uşaqlar, mal-qara yaylağa aparılır.[58]

Mədəniyyətdə təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Abdulla Şaiqin "Köç" əsərində elat həyatı, xalq məişəti, yaylaq qonşuları, əyləncə və oyunları, yaylaqlara məhəbbət təsvir edilmişdir. Əsərin "Yaylağa köçməyimiz", "Oba", "Kərim baba və Ayrım qızı", "Pələng ovu", "Sümsü" adlı hissələri vardır.[59]
  • 2012-ci il məhsulu olan "Çölçü" filmi köhnə dünyada, çöl həyatı yaşayan bir oğlandan və onun müasir dünyanı təmsil edən qızla qarşılaşmasından bəhs edir.

UNESCO qeydiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

2023-cü ildə xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu UNESCO Dünya irsi olaraq qeydiyyata alınmışdır. Bu mədəni mühitə Azərbaycanın şimalında dağlıq Xınalıq kəndi, Böyük Qafqaz dağlarında yaylaqlar və kənd təsərrüfatı əraziləri, mərkəzi Azərbaycandakı düzənlik ərazilərdə qışlaqlar və onları əlaqələndirilən 200 kilometrlik köç yolu daxildir. Xınalıq sakinlərinin yarımköçəri həyat tərzi və mədəniyyəti yaylaqlar və qışlaqlar arasında mövsumi miqrasiya ilə xarakterizə edilir. Bu köç şəbəkəsinə müvəqqəti otlaqlar və düşərgələr, türbə və məscidlər daxildir.[60][61] Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olan bu irs nümunələri "Köçərilər" və ya "Köçərilik" mövzusunda qeyd edilmişdir:

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 Atwood, Christopher Pratt (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire. New York, NY: Facts On File. ISBN 0-8160-4671-9. page 226, 231.
  2. ↑ István Vásáry. The role and function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran // Turcologia.
  3. ↑ История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1958. — 390 с. səh 190
  4. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 36
  5. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 51-52
  6. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 93
  7. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 182
  8. ↑ Ахмедбек Джаваншир. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805 годы). — Баку. 1961, с. 71
  9. ↑ 1 2 Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 72–73.
  10. ↑ Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — ISBN 5020167614, 9785020167612. səh 3.
  11. ↑ Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — ISBN 5-201-00825-9.
  12. ↑ Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — ISBN 5-201-00825-9.
  13. ↑ James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.
  14. ↑ Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290–291, 293.
  15. ↑ Ямсков, 1998, с. 181
  16. ↑ Hovannisian, 1971, p. 86.
  17. ↑ Arsene Saparov. From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. — 2014. — С. 33. — 216 с. — ISBN 9781317637844.
  18. ↑ Hovannisian, 1971, p. 81–82
  19. ↑ Hovannisian, 1971, p. 194.
  20. ↑ К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы. — Баку, 1989. — С. 115–116.
  21. ↑ Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Б.: Элм, 1983.
  22. ↑ 1 2 3 4 Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 333-335
  23. ↑ 1 2 3 4 5 6 Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 23-26
  24. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 35
  25. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 76-78
  26. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 277-278
  27. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 228-229
  28. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 446
  29. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 435
  30. ↑ Encyclopaedia Iranica. "BAHĀRLŪ". 2022-01-23 tarixində arxivləşdirilib.
  31. ↑ XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica. 2016-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
  32. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 16–19, 188 — ISBN 5-17-033764-7
  33. ↑ 1 2 R. Tapper. AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture // ENCYCLOPÆDIA IRANICA. — 1988. — С. 234–238.
  34. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 75
  35. ↑ I. Lassy, The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia, Helsingfors, 1916. page 184.
  36. ↑ C. F. Albright. ʿĀŠEQ (англ.) // Encyclopædia Iranica. — 2011. — Vol. II. — P. 741–742
  37. ↑ Köprülü, 2000. səh. 27-28
  38. ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  39. ↑ Якубовский А. Ю. ""Китаб-и Коркуд" и его значение для изучения туркменского общества в эпоху раннего средневековья" // Книга моего деда Коркута. — М-Л.: Издательство АН СССР, 1962.
  40. ↑ Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  41. ↑ А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk). 2021-02-13 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  42. ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 440-443
  43. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 153-155
  44. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 165
  45. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 115
  46. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 120
  47. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 419
  48. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 256
  49. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 192
  50. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 239
  51. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 221
  52. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 206
  53. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 228-229
  54. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 242
  55. ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 424-426
  56. ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 433-434
  57. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 435
  58. ↑ 1 2 3 4 Ənvər Uzun. "GÜNEY AZERBAYCAN HALK RİTÜELLERİ" (az.). FOLKLORŞÜNASLIQ MƏSƏLƏLƏRİ.
  59. ↑ Baba Babayev. Abdulla Şaiqin nəşr yaradıcılığı (monoqrafiya). Bakı: "Avropa" nəşriyyatı, 2018,- 152 səh. İstinad səhifələri: 27, 33
  60. ↑ "Khinalig – medieval mountainous village". UNESCO World Heritage Centre. 2 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2021.
  61. ↑ "Cultural Landscape of Khinalig People and "Köç Yolu" Transhumance Route". UNESCO World Heritage Centre. 19 September 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2023.
  62. ↑ "Azerbaijan - Information related to Intangible Cultural Heritage". ich.unesco.org (ingilis). 2021-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-13.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 544 səh.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  • И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
  • M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  • Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Volume I: 1918–1919. — London: University of California Press, 1971. — 547 с. — ISBN 0-520-01805-2.
  • Ямсков А.Н. Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт. — Фактор этноконфессиональной самобытности в постсоветском обществе. — Москва: Московский Центр Карнеги, 1998. — С. 168–197. — 197 с. — ISBN 0-87003-140-6.

Əlavə oxu[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Andrew C. S. Peacock. (2005). Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia. Iran & the Caucasus, 9(2), 205–230. http://www.jstor.org/stable/4030954
  • F. İ. Vəliyev. XIX əsrdə Azərbaycanın qərb zonasında köç və köç yolları haqqında. – Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1989, № 2, c.76–82.