Dante Aliqyeri

Dante Aligyeri (əsl adı it. Durante di Alighiero degli Alighieri; təq. 1265^[1][2], Florensiya, Florensiya Respublikası^[3][4][…] – 14 sentyabr 1321^[3][2], Ravenna, Papa dövləti^[3][4][…]) — italyan şairi, italyan ədəbi dilinin banisi. Qədim zadəgan nəslindəndir. Bolonya Universitetində təhsil almış, hüquq və fəlsəfəni öyrənmişdir. Gənc yaşlarından Florensiyanın ictimai həyatında fəal iştirak etmiş, "ağ" qvelflər partiyasına qoşulmuşdur. "Qara" qvelflərin qələbəsindən sonra qiyabi olaraq yandırılmağa məhkum edilmişdir (1302). Didərgin həyat sürmüş, 1315-ci ildə ikinci dəfə ölümə məhkum olunmuşdur (həmin hökm 1966-cı ildə ləğv edilmişdir). Ömrünün son 6 ilini Ravennada yaşamışdır.

Dante Aligyeri
it. Dante Alighieri
Doğum adı	Dante da Alaghiero degli Alaghieri[3]
Doğum tarixi	təq. 1265[1][2]
Doğum yeri	Florensiya, Florensiya Respublikası[3][4][…]
Vəfat tarixi	14 sentyabr 1321[3][2]
Vəfat yeri	Ravenna, Papa dövləti[3][4][…]
Vəfat səbəbi	malyariya
Dəfn yeri	Dante Aligyeri türbəsi[d]
Fəaliyyəti	şair, yazıçı, nasir, siyasətçi, filosof, siyasi nəzəriyyəçi[d], intellektual, dilçi
Fəaliyyət illəri	1292-ci ildən
Əsərlərinin dili	italyan dili, latın dili[2]
Tanınmış əsərləri	İlahi komediya[2]
Dante Aligyeri Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradıcılığının ilk dövründə Beatriçe adlı gənc bir qızı vəsf etmiş, onun vaxtsız ölümündən doğan kədər və hüzn dolu şerlər yaratmışdır ("Yeni həyat" kitabı, 1292). 1304–1307-ci illərdə Dante fəlsəfi-əxlaqi əsərlər yazmışdır. "Ziyafət" əsərində insan idrakının müstəqilliyi və azadlığı müdafiə olunur. "Monarxiya haqqında" (1312–1313) siyasi risaləsində vahid ümumdünya monarxiyası ideyası insanların əmin-amanlığını, ictimai ədaləti təmin edə biləcək dövlət quruluşu kimi müdafiə edilir.

Ailə ənənəsinə görə, Dantenin əcdadları Florensiyanın qurulmasında iştirak edən Romalı Elizey ailəsindən gəlir. Dantenin ulu babası Kaççaqvida, III Konradın (1147–1149) səlib yürüşündə iştirak etmiş, onlar tərəfindən cəngavər olmuş və müsəlmanlar ilə döyüşdə ölmüşdür. Kaççaqvida, Lombard ailəsindən Aldigyeri da Fontana adlı bir xanımla evlənmişdir. "Aldigiyeri" adı "Aligyeri" olaraq dəyişdirildi; bu Kaççaqvida oğullarından birinin adı idi.

Dantenin dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Bokkaççoya görə, Dante 1265-ci ilin may ayında anadan olmuşdur. Dante, özü haqqında (Komediya, Paradise, 22) 1265-ci ildə 18 (22) — 17 iyun (21) arasında davam edən Əkizlər bürcü altında doğduğunu bildirdi. Müasir mənbələrdə ən çox may ayının ikinci yarısının tarixləri verilir 1265. Dantenin 25 mart ^[5] 1266-cı ildə (ilk Müqəddəs Şənbə) Durante adı altında xaç suyuna salındığı da məlumdur.

Dantenin ilk müəllimi o dövrdə məşhur şair və alim Brunetto Latini idi. Dantenin oxuduğu yer məlum deyildir, həm qədim, həm də orta əsr ədəbiyyatında, təbiət elmlərində geniş biliklər əldə etmişdir. O dövrün azğın təlimləri ilə də tanış idi.

1286–1287-ci illərdə Dantenin bu günə qədər gəlib çatmış Garisenda və Asinelli qüllələrinin yanında Boloniyada bir neçə ay yaşadığı olduqca yüksək bir əminliklə qəbul edilir. Heç bir sənədli dəlil olmadığı təqdirdə, tədqiqatçılar bu şəhərdə qalma ehtimalının məşhur bir universitetdə oxuması ola biləcəyini etiraf edirlər^[6].

Dantenin ən yaxın dostu şair Guido Cavalcanti idi. Dante ona bir çox şeir və "Yeni həyat" şeirinin parçalarını həsr etmişdir.

Əsas məqalə: İlahi Komediya

Dante yaradıcılığının zirvəsi xələfləri tərəfindən "İlahi komediya" adlandırılmış "Komediya" (ehtimala görə 1307–1321) poemasıdır. "Röya" formasında yazılmış əsərdə dini təsəvvürlərə görə üç hissədən ("Cəhənnəm", "Əraf (təmizlik)", "Cənnət") ibarət axirət dünyasına səyahət təsvir edilir. Məcazi, rəmzi ifadə tərzi poemanın bütün cəhətlərində özünü göstərir.

Xristianlığın əsas ehkamı üqnum ilə əlaqədar 3 rəqəmi və onun müxtəlif hasilləri əsərin quruluşuna, məzmununa güclü təsir göstərmişdir. Poema 3 hissədən, hər hissə 33 nəğmədən ibarətdir. Əsərdəki rəmzlərin 3 mənası (hərfi, dini-əxlaqi və siyasi) var. Müqəddəs üçlük təsəvvürü hətta, Dante şerinin şəklinə də nüfuz etmişdir: poema tertsin (müsəlləs) formasında yazılmışdır. İntibah ədəbiyyatına, fəlsəfi görüşünə xas olan dünyəvi ruh, həyata, insan taleyinə dərin maraq Dante humanizminin əsasını təşkil edir. Dante bütün italyan xalqının arzu və istəklərinin ilk carçısıdır. Daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləmiş İtaliya və Florensiyanın tarixi taleyi üçün narahat olan Dante papa və kardinalları "Cəhənnəmdə", öz dostlarını isə "Cənnətdə" yerləşdirir. Əsər dünya dillərinin çoxuna, o cümlədən Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. 1966-cı ildə SSRİ EA-nın dünya mədəniyyəti tarixi üzrə elmi şurası yanında daimi Dante komissiyası yaradılmışdır.

Əsərdə İslam dininin yaradıcısı Məhəmməd peyğəmbər və onun əmisi oğlu Əli ibn Əbu Talib poemanın "Cəhənnəm" hissəsinin "İyirmi səkkizinci nəğmə"sində günahkar kimi xatırlanırlar.^[7] Həmçinin, xristian olmayan bir çox filosoflar və alimləri də cəhənnəmdə göstərilir. Onlar haqqında "Cəhənnəm"in dördüncü nəğməsində bəhs edilir və alimlərin cəhənnəmin birinci dövrəsində olduqlarını yazır. Dante Sokrat, Platon, Demokrit, Diogen, Miletli Fales, Anaksaqor, Zenon, Empedokl, Heraklit və başqa filosoflarla, alimlərlə yanaşı İbn Sina və İbn Rüşdün də cəhənnəmin birinci dövrəsində olduğunu bildirir.^[8]

• İlahi Komediya (tərcüməçi: Əliağa Kürçaylı. Bakı, 1973)