Noyori Ryoci

Noyori Ryoci (野依良治; 3 sentyabr 1938[2][3][…], Aşiya) — Yapon kimyaçısı, Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı (2010).

Noyori Ryoci
野依良治
Doğum tarixi (86 yaş)
Doğum yeri Kobe, Yaponiya
Vətəndaşlığı Yaponiya Yaponiya
Elm sahələri Fiziki kimya
Üzvi kimya
Elmi dərəcələri
İş yerləri
Təhsili
Tanınır Kimyəvi kinetika, Stereokimya
Üzvlüyü
Mükafatları Nobel mükafatı Kimya üzrə Nobel mükafatı (2010)
About RIKEN - President
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Noyori Ryoci 3 sentyabr, 1938-ci ildə Yaponiyanın Kobe şəhərində doğulub. 1957-ci ildə Kyoto Universitetinə daxil olub. 1961-ci ildə universiteti tamamladıqdan sonra üzvü kimya ilə məşğul olmuşdu. 1967-ci ildə doğma universitetində doktorluq oxumuşdu.1967-ci ildə 29 yaşında professor kimi, Naqoya Universitetində dərs deməyə başlamışdı.Labaratoriyada elmi yaradıcılığını davam etdirmiş, əsasən üzvü kimya sahəsində axtarışlar aparmışdı[4][5]

Noyori Ryoci 1969-cu ildə Harvard Universitetinə dəvət olunmuşdu. 1970-ci ildə təkrar Naqoya Universitetinə dönmüşdü.

Noyori Ryoci əsasən üzvü kimya sahəsində yazdığı məqalələr bir çox elmi jurnalda dərc olunub.[6]

Amerika kimyaçısı Houles S.Vilyam (1917) və Yapon alimi Noyori Ryoci (1938) xiral quruluşlu üzvi maddələrin katalitik hidrogenləşdirilməsi, Amerika kimyaçısı Barri Şoples (1948) Xiral quruluşa malik digər maddələrin katalitik oksidləşdirilməsi sahəsində həyata keçirdikləri mühüm tədqiqat işlərinə görə 2001-ci ildə hər üç alimə Nobel mükafatı verilmişdir.[7]

Hazırda Naqoya Universitetində dərs deyir və eyni zamanda Yaponiyanın Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiya Nazirliyinin elmi şurasının üzvüdür [8]. Mavi Planet Mükafatı Komitəsinin üzvü olub.

Yaponiya və Papa Elmlər Akademiyasının üzvü (2002il), Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyasının fəxri üzvü (2001il), Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının xarici fəxri üzvü (2001il), ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının xarici üzvü Elmlər və Rusiya Elmlər Akademiyası (hər ikisi 2003-cü ildən), London Kral Cəmiyyəti (2005) və Çin Elmlər Akademiyası (2011).

2016-cı ildə o, Greenpeace, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və bütün dünya hökumətlərini geni dəyişdirilmiş orqanizmlərə (GMO) qarşı mübarizəni dayandırmağa çağıran bir məktub imzaladı [9][10][11].

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1972-ci ildə Noyori Ryoci Tokio Universitetinin tibb professorunun qızı Hiroko Oşima ilə evləndi; onun iki oğlu var: Eydzi (d.t. 1973il) və Kodzi (d.t. 1978il)[8].

Elmi işi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Noyori Ryocinin elmi işi əsasən katalitik asimmetrik sintezlə bağlı idi. 2001-ci ilə kimi o, elmi jurnallarda 400-dən çox məqalə yazmış və 160-dan çox patent almışdır[8].

Asimmetrik sintez

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kioto Universitetində oxuyarkən fiziki üzvi kimya ilə məşğul olan qrupun rəhbəri idi. 1966-cı ildə onlar asimmetrik kataliz kəşf etdilər, sonra Noyorinin marağına səbəb oldu. Bu hadisə stirol və etil diazoasetatın az miqdarda xiral Şiff əsas kompleksi və mis(II) iştirakı ilə reaksiyası zamanı aşkar edilmişdir ki, bu da aşağı (10%-dən az) məhsuldarlığa baxmayaraq, optik aktiv siklopropan törəmələrinə səbəb olmuşdur. [12]

Harvardda o, prostaqlandinlərin sintezi, xüsusən də bir qoşa bağa malik olan PGF1α ilə iki qoşa əlaqə ilə törəmənin (PGF2α) seçici hidrogenləşməsi üzərində işləmişdir. Naqoyada professor Hidemasa Takai ilə birlikdə Ryoci BINAP (2,2'-bis(difenilfosfino)-1,1'-binaftil) istifadə edərək stereospesifik sintez üzərində işləmişdir. 1979-cu ildə litium hidridli BINAP kompleksi kəşf edildi ki, bu da Kori üsulu ilə prostaqlandinlərin sənaye sintezində istifadə olunur. 1980-ci ildə 6 illik tədqiqatlardan sonra onların BINAP-dan istifadə edərək amin turşularının asimmetrik sintezi ilə bağlı işləri nəşr olundu [13].

1995-1996-cı illərdə ketonların və iminlərin asimmetrik hidrogenləşmə reaksiyalarında təsirli olan yeni katalizatorlar (rutenium(II) kompleksləri xiral β-amino spirtləri və 1,2-diamin törəmələri) aşkar edilmişdir [14].

İndi Noyori katalizatoru praktiki olaraq təmiz (1R,2S,5R)-mentolun sintezində istifadə olunur [15].

Digər tədqiqatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1994-cü ildə o, homogen kataliz üçün mühit kimi superkritik karbon qazının maraqlı xüsusiyyətini kəşf etdi. Beləliklə, bir rutenium katalizatoru ilə hidrogenləşmə qarışqa turşusu, metil format və dimetilformamid istehsal edir [16].

1996-1998-ci illərdə Noyori ekoloji cəhətdən təmiz olefinlərin epoksidləşməsi və spirtlərin H2O2-nin sulu məhlulları ilə oksidləşməsi üçün praktiki, üsullar işləyib hazırladı[8].

1990-cı ildə orqanopalladium kimyasından istifadə edərək bərk DNT oliqomerlərinin effektiv sintezini işləyib hazırlamışdır [17].

1994-cü ildə N.Ryoci tetrakoordinasiya edilmiş Rh komplekslərindən istifadə edərək fenilasetilenin stereospesifik polimerləşməsini kəşf etdi [18].

Mükafat və tanınmaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 1978 il - Matsunaga Mükafatı
  • 1982 il - “Tyuniti” Qəzet Mükafatı
  • 1988 il - Yüzillik Mükafatı
  • 1989 il - Toray Elm və Texnologiya Mükafatı
  • 1992 il - Asahi mükafatı
  • 1993 il - Tetrahedron Mükafatı
  • 1995 il - Yaponiya Elmlər Akademiyasının mükafatı
  • 1997 il - Artur Kompton Mükafatı
  • 1999 il - Kral Feysal Beynəlxalq Mükafatı
  • 2000 il - Mədəniyyət ordeni
  • 2001 il - Kimya üzrə Volf mükafatı
  • 2001il - Kimya üzrə Nobel Mükafatı
  • 2001 il - Roger Adams Mükafatı
  • 2009 il - Lomonosov adına böyük qızıl medal
  • 2010 il - Derek Barton Qızıl Medalı

Noyori Ryocinin 2002-ci ildə Nobel mükafatı alması şərəfinə Yaponiya Sintetik Üzvi Kimya Cəmiyyəti Takasago Beynəlxalq Korporasiyasının sponsorluğu ilə “Noyori Ryoci” mükafatını yaratdı. Onun məqsədi yaşından və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq asimmetrik sintez tədqiqatlarına görkəmli töhfələri tanımaq və təşviq etmək idi. Mükafata sertifikat, medalyon və 10.000 ABŞ dolları daxil idi. Hər il də mükafatlandırılır [19] [20].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 NNDB (ing.). 2002.
  2. ↑ Noyori Ryoji // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ Ryoji Noyori // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  4. ↑ Organic synthesis in Japan : past, present, and future : in commemoration of the 50th anniversary of the Society of Synthetic Organic Chemistry, Japan / editor in chief, Ryoji Noyori (1992)
  5. ↑ Asymmetric catalysis in organic synthesis (1994)
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-20.
  7. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-20.
  8. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  9. ↑ 107 Nobel laureates sign letter blasting Greenpeace over GMOs. Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 29 июня 2016 года.
  10. ↑ Laureates Letter Supporting Precision Agriculture (GMOs). Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 7 июля 2016 года.
  11. ↑ Список нобелевских лауреатов подписавших письмо. Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 2 сентября 2017 года.
  12. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  13. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  14. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  15. ↑ Synthesis of Menthol. The Takasago synthesis of menthol (англ.). Дата обращения: 13 февраля 2018. Архивировано 10 октября 2018 года.
  16. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  17. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  18. ↑ Ryoji Noyori. Ryoji Noyori - Biographical (англ.) (2001). Дата обращения: 31 августа 2013. Архивировано 10 октября 2013 года.
  19. ↑ Ryoji Noyori Prize for the award year 2011 is Prof. Hisashi Yamamoto (англ.). Дата обращения: 15 августа 2020.
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-08.