Orta Araz təbii vilayətinin (Naxçıvan) fiziki-coğrafi səciyyəsi

Oroqrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta Araz təbii vilayəti Naxçıvan Muxtar Respublikasının (MR) ərazisini əhatə edir. Təbii vilayət Şərur-Ordubad və Günnüt-Qapıcıq fiziki-coğrafi rayonlarına ayrılır. Kiçik Qafqaz dağlıq sisteminin cənub-qərb kənarında yerləşən Naxçıvan təbii vilayəti cənubda Araz çayı, şimalda Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin suayrıcısı ilə sərhədlənir. Ərazinin mütləq yüksəkliyi 600m-lə (Araz çayının dərəsi) 3904m (Qapıcıq zirvəsi) arasında dəyişir.

Naxçıvan MR ərazisi Kiçik Qafqaz geomorfoloji əyalətinin Daxili Kiçik Qafqaz vilayətinin Arazyanı silsilələr və Orta Araz (Naxçıvan) çökəkliyi yarımvilayətlərini əhatə edir. Arazyanı silsilələr yarımvilayəti Muxtar Respublika ərazisində Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrini, Naxçıvan çökəkliyi geomorfoloji yarımvilayəti isə, əsasən Arazboyu düzənlikləri əhatə edir. Təbii vilayətin dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1450m-dir. Ərazinin üçdə iki hissəsini hündürlüyü 1000m-dən yuxarı olan dağlar, üçdə bir hissəsini isə Arazboyu düzənliklər (Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Kəngərli, Naxçıvan, Culfa, Yayıcı, Gülüstan, Dəstə, Ordubad və c.) tutur. Düzənliklərin ən geniş yeri tektonik çökmənin və akkumlyasiyanın nisbətən sürətli baş verdiyi Şərqi Arpaçayın mənsəb hissəsində müşahidə edilir

Muxtar Respublika ərazisinin çox hissəsini Kiçik Qafqazın  Zəngəzur və Dərələyəz silsilələri və onların Araz çayının dərəsinə doğru uzanan qolları əhatə edir. Zəngəzur silsiləsi Kiçik Qafqazın ən yüksək silsiləsidir; ən hündür zirvəsi Qapıcıq eyni zamanda Kiçik Qafqazın Azərbaycan Respublikası ərazisində ən yüksək zirvəsidir və daimi qar xəttindən 40m-dək yuxarıdır. Hündür zirvələrə Yağlıdərə (3827m), Qazangöldağ (3814m), Sarıdərə (3754m), Dəvəboynu (3560m) aiddir. Burada bir neçə aşırımda vardır. Bunlara misal olaraq Biçənək, Ayıçınqıl aşırımlarını  göstərmək olar. Dərələyəz silsiləsi Muxtar Respublika ərazisinin şimal-qərb hissəsində yerləşir və Zəngəzur silsiləsinə nisbətən alçaqdır (ən uca zirvəsi Küküdağ-3120m). Onun Cəhri çayından qərb hissəsi qövs şəklində  cənuba doğru uzanaraq alçalır. Bu hissədə ən hündür zirvə Keçəltəpə dağıdır (2740m). Silsilənin Muxtar Respublika ərazisinə daxil olan hissəsi mürəkkəb oroqrafik quruluşa malikdir. Bu mürəkkəblik relyefdə, xüsusilə Keçəltəpə dağından cənubda daha aydın nəzərə çarpır. Silsilədən Qaranquş, Cəhri, Qaraultəpə, Rəmlər və Buzqov qolları ayrılır. Mütləq yüksəkliyi 2900-3120m-dir (Sipər d., 3117m,   Keçəldağ, 3118m, Küküdağ, 3120m). Suayrıcı bəzən ensiz, bəzən də geniş və hamardır. Silsilə şimal-şərqdə hündürlüyü 3087m olan adsız zirvənin yaxınlığında Zəngəzur silsiləsi ilə birləşir.

Muxtar Respublika ərazisinin şimal-qərb qurtaracağı mürəkkəb oroqrafik quruluşları ilə seçilir. Buradakı zirvələrin hündürlüyü 2100m-dən artıq deyil (Kömürlü., 2064m, Ardıcdağ., 2034m, Mehridağ, 1869m, Qabaqyal., 1824m) və əsasən, alçaq və orta dağlıqdan ibarətdir. Respublikanın orta və alçaq dağlıq zonalarında müasir relyefdə tam əksini tapmış Miosen-Erkən Pliosen yaşlı çökəkliklər (Paradaş, Nuru, Türkeş) inkişaf etmişdir.^[1]

Relyefi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arazyanı silsilələr və Orta Araz (Naxçıvan) çökəkliyi uzun geoloji inkişaf tarixi keçmişdir və relyefinin xeyli mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir. Yüksək dağ massivlərinin, dərin dağarası çökəkliklərin və çay dərələrinin mövcudluğu, struktur, litoloji və fiziki-coğrafi şəraitinin müxtəlifliyi, şaquli və üfüqi zonallıq ərazinin relyefinin xeyli mürəkkəbliyinə səbəb olmuşdur. Onun hipsometrik vəziyyətinin geniş intervalda tərəddüdü burada yüksək dağlıq, orta dağlıq, alçaq dağlıq və öndağlıq (düzənlik) kimi dörd şaquli qurşaq ayırmağa imkan verir [Abasov M.A. 1955, 1970].

Yüksək dağlıq qurşaq üçün relyefin kəskin parçalanması, konusabənzər qayalığın, ensiz və dərin dərələrin, buzlaq relyef formalarının mövcudluğu səciyyəvidir. Burada ekzodinamik  morfogenez proseslərdən nival-buzlaq landşaftı və intensiv fiziki aşınma  hakimdir. Qurşağın əsas hissəsini Zəngəzur silsiləsinin intensiv parçalanmış qayalıq suayrıcı yalı təşkil edir. Dərələyəz silsiləsinin suayrıcı hissəsində Ardağlı, Keçəltəpə və Buzqov zirvələri arasındakı hissəsi qayalıq şişuclu zirvələrə malikdir və qravitasiya proseslərinin üstünlüyü ilə səciyyələnir.

Orta dağlıq qurşaqda eroziya və qismən də akkumulyasiya proseslərinin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq onun relyefi dərin dərələr şəbəkəsi ilə parçalanmış və nəticədə erozion, erozion- akkumulyativ və akkumulyativ terraslar formalaşmışdır. Qurşaq düzəlmə səthlərinin geniş yayılması ilə yüksək dağlıq qurşaqdan fərqlənir.

Alçaq dağlıq qurşağı, əsasən, erozion-denudasion relyef formalarının üstünlüyü ilə səciyyələnir ki, bu da ərazidə arid proseslərin geniş təzahürü ilə əlaqədardır. Bununla yanaşı, qurşaq daxilində monoklinal tirələr, terraslaşmış geniş çay dərələri, qədim dərə fraqmentləri, gətirmə konusları, çökəkliklər, ekstruziv günbəzlər, delüvial şleyflər və s. geniş yayılmışdır.

Orta Araz dağarası çökəkliyi üçün qədim və müasir düzənliklər və platolar, terraslaşmış geniş çay dərələri, monoklinal qalıq təpələr, bedlend, gətirmə konusları, sel gətirmələri və s. səciyyəvidir. Burada Duzdağ yüksəkliyinin geniş səthi allüvial örtüklü platoya aid edilir. Flüvioqlasial-allüvial plato Tilək kəndinin şimalından cənuba doğru Xurst kəndinədək izlənilir. Platonun şimal hissəsi dalğalı relyefə malikdir. Erozion-denudasion plato Darıdağ massivindən cənubda izlənilir. Maili düzənliklər dağətəyi sahələrdə inkişaf etmişdir. Daha cavan akkumullyativ düzənliklər Araz çayı sahillərində formalaşmışdır. Onları mürəkkəbləşdirən əsas relyef formaları çayların gətirmə konusları və dərələri, yarğan-qobu şəbəkəsidir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində endomorfogenez baxımdan, əsasən, qırışıqlı, qırışıq-qaymalı, intruziv, ekstruziv və effuziv mənşəli morfostrukturlar ayırır. Burada müəyyən qırışıqlı və  qırışıq-qaymalı tektonik strukturlara uyğun gələn aşağıdakı iri morfostrukturlar ayırır: Zəngəzur horst-antiklinor silsiləsi, Dərələyəz inversion (çevrilmiş) sinklinor silsiləsi, Şərur antiklinor silsiləsi və  Naxçıvan törəmə sinklinor (mulda) çökəkliyi [Abasov M.A., 1989].

Zəngəzur silsiləsi eyniadlı horst-antiklinoriumu və Ordubad sinklinoriumunu əhatə edir. Neotektonik mərhələdə yaranmış həmin morfostruktura öz növbəsində daha aşağı dərəcəli müxtəlif səciyyəli uyğun (konform), çevrilmiş (diskonform və ya inversion), maqmatik morfostrukturlarla mürəkkəbləşir. Bunlardan Cənubi Zəngəzur tektonik-maqmatik silsiləsini, Qaranquş-Piyəzbaşı monoklinal silsiləsini, Urmıs-Pəzmərə  monoklinal dərəsini və bir sıra maqmatik morfostrukturları (ən böyüyü Mehri-Ordubad platosuna-batolitinə uyğun gəlir) göstərmək olar.

Dərələyəz inversion (çevrilmiş) sinklinor silsiləsi Ordubad sinklinoriumunun şimal və şimal-qərb hissəsində, onun şimal-qərb istiqamətdə uzanan strukturlarını bir qədər çəpinə kəsib keçən Qaraquzey qalxmasına uyğun gəlir. Silsilə daxilində  Kükü və Zernel maqmatik, Buzqov, Badamlı, Biçənək, qırışıq-qaymalı uyğun (konform), Almalıdağ, Qabaqtəpə və Kolanı diskonform (inversion) morfostrukturları ayrılır.

Şərur antiklinor silsiləsi Şərur-Culfa antiklinoriumunun şimal-qərb hissəsi üzrə yaranmış qırışıqlı-qaymalı morfostrukturdur.Bu, tədqiq olunan ərazidə ən qədim morfostruktur olub, əsasən, Devon, Karbon, Perm, Trias və qismən də Tabaşir yaşlı süxur və çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Relyefi ekzogen proseslərdə intensiv parçalanmış və Yaycı-Sədərək, Yuxarı-Danzik, Mehridağ, Ardağlı antiklinal, Avuş, Ardadağ, Münhbalaoğlu monoklinal, Hinədəli sinklinal silsilələri və Baysal sinklinal platosu ilə mürəkkəbləşmişdir [Abasov M.A., 1989].

Naxçıvan törəmə sinklinor çökəkliyi qərbdə Şərqi Arpa, şərqdə isə Əlincə çaylarının dərələri ilə sərhədlənir və şimalda Ağqaya qalxmasına qovuşur. O, tektonik cəhətdən şərqdə Ordubad, qərbdə isə Şərur-Culfa antiklinoriumunun strukturları üzrə formalaşmış törəmə çökəklikdir. Morfostruktur daxilində daha aşağı dərəcəli uyğun, çevrilmiş və maqmatik morfostrukturlar intişar tapmışdır. Onun şimal-şərq sərhədi- dərinlik tektonik çatı boyu ekstruziv günbəzlər (İlandağ, Əlincə, Nəhəcir və s.) yayılmışdır.^[2]

Geoloji quruluşu və faydalı qazıntıları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan MR ərazisi Azərbaycan Respublikasının müasir tektonik rayonlaşdırılması sxeminə əsasən Kiçik Qafqaz qırışıqlı-qaymalı dağlıq sxemi meqastrukturunun Araz meqazonasını əhatə edir. Mərkəzi İran mikroplitəsinin Cənubi Azərbaycan seqmentinin şimal-qərb kənarında formalaşmış və özlüyündə daha aşağı dərəcəli strukturlardan təşkil olunmuş meqazonanın geoloji quruluşunda ümumi qalınlığı 14 km-dək olan Kaynozoy, Mezozoy və Paleozoy dövrlərinin çökmə, vulkanogen, intruziv və metamorfik komplekslərinin geniş spektri iştirak edir. Burada meqazonanın tektonik quruluşunda Hertsin qırışıqlığını təmsil edən Şərur-Culfa zonası sinklinor əyilməsi Misxana-Zəngəzur zonası (antiklinoriumu) və Naxçıvan zonası (törəmə sinklinor çökəkliyi) iştirak edir. Tektonik quruluşun özülü isə Baykal geotektonik siklində qismən metomorizmə uğramış müxtəlif mənşəli və tərkibli süxur təbəqələrindən, Yer qabığının “qranit” qatından ibarətdir.

Şərur-Culfa antiklinor qalxma zonası Naxçıvan MR ərazisində Naxçıvan çökəkliyi ilə bir-birindən ayrılmış və qalınlığı 3000–3600 m-ə çatan Devon,Alt Karbon, Perm və Trias sistemləri süxurlarından təşkil olunmuş şimal-qərbdə Şərur, cənub-şərqdə Culfa horst qalxmaları ilə təmsil olunmuşdur. Onun Şərur fraqmenti devon, karbon, permin terrigen-karbonatlı və  karbonatlı və onların da üstündə yatan triasın dolomit-əhəngdaşları süxur komplekslərindən təşkil olunmuş və bir sıra iri antiklinal (Dəhnə-Vəlidağ, Yaycı-Sədərək, Yuxarı Danzik, Mehridağ) və kiçik antiklinal və sinklinal strukturlarla mürəkkəbləşir. Strukturlar cənub-şərq istiqamətində Naxçıvan muldasının miosen çöküntüləri altına gömülür [[[Azərbaycan]]ın geologiyası, V c. 2005].

Culfa horst qalxması antiklinor-zonanın Naxçıvan MR ərazisindəki fraqmenti onun yalnız şimal-şərq qanadı ilə təmsil olunmuşdur. O, burada Perm, Trias, Alt-Orta Yura və Üst Təbaşir sistemləri süxurlarından təşkil olunmuşdur.

Ordubad sinklinor əyilmə zonası Muxtar Respublika ərazisinin şərq və şimal-şərq sahələrini əhatə edərək, kənar sərhədləri cənub-qərbdə Culfa-Əznəbürt, şimal-şərqdə isə Giryataq qırılmaları boyu keçir. Sinklinoriumun geotektonik inkişafı Mezotetisin okean tipli yer qabıqlı Zəngəzur troqunun Son Tabaşirdə qapanmasından sonra başlanmışdır. Onun qərb kənarındakı son yura yaşlı bazalt vulkanizmi ərazidə riftogen proseslərin başlanğıcından və Zəngəzur okean tipli yer qabığına malik dərin hövzənin əmələ gəlməsindən xəbər verirsə, Yura dövrünün Alen-Kellovey mərtəbələrinin ardıcıl gilli-qumlu çöküntü qatları onların dərin okean hövzəsinin passiv kontinental ətəyi şəraitində çökməsinə dəlalət edir. Sabit tektonik şərait üçün səciyyəvi olan Üst Tabaşirin əhəngdaşı və mergelli çöküntü qatı toplandıqdan sonra Ordubad sinklinoriumunun təkamülü paleogendən etibarən başlanan kollizion geodinamik mərhələdə intensiv tektonik-maqmatik proseslər şəraitində bu zaman Paleosendə Zəngəzur qırılması boyunca hövzənin qrabenvari riftogen dərinləşməsi nəticəsində maqmatizm prosesləri güclənir və Erkən və Orta Eosendə daha da intensivləşir. Burada vulkanogen (2500m) piroklastik (1400m) və onları ayıran tuflu flişoid tipli vulkanogen (960m) qatları və eləcə də hövzənin Eosen kəsilişini tamamlayan Üst Eosenin flişvari qatı əmələ gəlir. Maqmatizm vulkanik-tektonik strukturlarda çoxfazalı qranitoid intruzivlərinin formalaşması ilə tamamlanır. Ərazidə kollizion-orogen prosesləri nəticəsində Ordubad sinklinoriumu inversiyaya məruz qalır, dəniz hövzəsi son Eosenin ortalarından etibarən tamamilə reqressiyaya uğrayır, xətti antiklinal və sinklinal qırışıqlığı yaranır və bloklara parçalanma daha da kəskinləşir [Abasov M.A., 1970, 1989].

 Oliqosen dövründən başlayaraq Zəngəzur dərinlik qırılma zonasında sonuncu intensiv maqmatizm nəticəsində Qafqazda ən iri massiv olan Mehri-Ordubad batoliti üç fazalı porfirvari qranitoidləri əmələ gəlir.

Naxçıvan törəmə sinklinor çökəkliyi zonası Ordubad sinklinoriumu və Şərur-Culfa antiklinoriumunun gömülmüş strukturları əsasında muldavarı depresiyadır. Dağarası çökəkliyin əmələ gəlməsi, əsasən, onun şimal-şərq kənarı boyu keçən Naxçıvan dərinlik qırılmasının Oliqosen və Miosen dövrlərində fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Burada baş verən zəlzələlərin əlaqədar olduğu həmin qırılma çöküntü qatlarının qalınlığını şərtləndirməklə bərabər, maqmatik proseslərin fəaliyyəti ocağı olmuşdur. Oliqosenin ekstruziv kütlələri (Qaracalal, Qurddağ, Xalxal, Qutandağ, Quyuludağ və s.) qırılma boyu formalaşmış və Miosenin vulkanogen qatı Əsədkəf, Maşırdağ və Qırxlardağ sahələrində yayılmışdır. Naxçıvan dərinlik qırılmasının şaxələnməsi iki geostrukturun qovuşma zonasına təsadüf edir və burada kvarslı diorit-porfır tərkibli lakkolit, bismolit, sfenolit, sill və günbəz formalı çoxlu sayda intruziv və ekstruzivlər (Bərdik, İlandağ, Əlincə Paradaş və s.) Miosen dövründə əmələ gəlmişdir. Naxçıvan çökəkliyinin geoloji quruluşunun əsasını təşkil edən Oliqosen-Miosen yaşlı qaba və incə molass çöküntülərinin evaporitli, tuflu və əhəngdaşılı terrigen qatları epikontinental, laqun, qapalı hövzə və dayaz dəniz şəraitində əmələ gəlmişdir. Dəniz ərazini meotis əsrinin əvvəlində tərk etmiş və həmin dövrdən etibarən kontinental şəraitdə inkişaf etmişdir [Abasov M.A., 1970, 1989., Ağamirzəyev R.A., 1987].^[3]

Faydalı qazıntıları.[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Yer qabığının geoloji inkişaf tarixinin xeyli qədimliyi və litosfer plitələri arasında təkamülünün geodinamiki şəraitinin mürəkkəbliyi, maqmatizmin və onunla əlaqədar  olaraq mineragenik proseslərin bütün formalarda təzahürü və s. amillər onun molibden, mis-molibden, mis-polimetal, sürmə-mərgümüş, qızıl, civə, kobalt, volfram, titan, manqan, boksit, daşduz, dolomit, fosforit, kükürd, məmulat daşları (çəhrayı dolomit, yəşəm, əqiq, xalsedon, ametist) inşaat materialları (travertin, mərmər, monsenit, sement xammalı və s.), mineral sular, metal və qeyri-metal mineral sərvətlərlə zənginliyinə səbəb olmuşdur. Ərazinin tektonik quruluşunu mürəkkəbləşdirən struktur zonalarda faydalı qazıntıların çoxlu sayda yataq və təzahürləri aşkar edilmişdir.

Şərur-Culfa struktur zonasında yayılmış və onun üçün səciyyəvi faydalı qazıntılardan burada əsas alüminium xammalı hesab edilən və Orta-Üst Karbon dövründə hövzənin subaeral-statik geotektoniki şəraitdə inkişafını əks etdirən və onun laterit aşınmasının məhsulu olan boksit təzahürləri aşkar edilmişdir. Dərinlik qırılmalar boyu yerləşən kvarslı qabro-dolerit tərkibli kiçik intruzivlərlə Gümüşlü sink-qurğuşun yatağı və təzahürləri əlaqədardır (Gümüşlü mədəni uzun müddət istismar olunmuşdur). Palezoy və Triasın çökmə süxur qatlarında geniş yayılmış məmulat daşları (çəhrayə dolomit, araqonit), inşaaat materialları (qara mərmər, mozaika lövhələri üçün rəngli üzlük daşları, travertin və s.) və şüşə məmulatları (kvarsitlər, kvarsitli qumdaşları) yataq və təzahürləri məlumdur.

Ordubad struktur zonasında faydalı qazıntılar, əsasən, Ordubad mineragenik sahəsi ilə əlaqədardır. Burada nəhəng Ordubad batolitinin intruziv kompleksləri ilə əlaqədar olan mis-molibden (Parağaçay), polimetal (Ağdərə, Kvanus, Nəsirvaz), qızıl (Piyazbaşı, Ağyurd) yataqları və çoxlu sayda təzahürləri aşkar edilmişdir. Bununla yanaşı, zona mis-porfir (Ayconqal, Yaşıllıq, Fəhlədərə), mis-kobalt (Kotam), volfram (Qızılçınqıl), nadir və radioaktiv elementlərin geniş yayılması ilə səciyyələnir. Bütün yataq və təzahürlər burada Eosen maqmatizminin fəaliyyəti nəticəsində yaranmış intruziv və vulkanik-tektonik strukturlarla maqmatik-filiz sistemləri əmələ gətirir [Azərbaycanın geologiyası, V c. 2005].

Naxçıvan struktur zonasında ekzogen-çökmə və qismən də endogen yataq və təzahürləri məlumdur. Bunlardan böyük ehtiyata malik daş duz (Duzdağ, Püsyan, Nehrəm), inşaat materiallarından travertin (Şahtaxtı), paliqorskit gili (Yurdçu, Qabullu), gips, qaja, mərmərləşmiş əhəngdaşı yataqları ilə yanaşı bir sıra filiz (uran, mis, bor) yataq və təzahürlərini göstərmək olar.

Naxçıvan MR ən mühüm sərvətlərindən biri də onun mineral sularıdır. Onların tərkibinin müxtəlifliyi və sayı baxımından respublika dünyanın ən zəngin bölgələrindən hesab edilir. Burada 250-dən çox mineral su mənbəyi qeydə alınmış və tədqiq olunmuşdur. Onların da əksəriyyəti Şərqi Arpa, Naxçıvan, Əlincə, Gilan, Ordubad, Qaradərə və Əylis çaylarının vadilərindədir. Sular kimyəvi tərkibinə görə müxtəlif tipli olub təsərrüfatda, içməli su təchizatında, müalicə məqsədi ilə və sənayedə istifadə edilir.

Naxçıvanın mineral sularının 6 tipi, 16 sinfi və 33 növü mövcuddur. Bu suların 98%-i karbon qazlı olub, hidrokarbonat tipli sulara aid edilir və əksəriyyətinin temperaturu 8- arasında tərəddüd edir. Bununla yanaşı, Sirab və Darıdağ sahələrində buruq quyularında hərarəti və daha çox olan sular aşkar edilmişdir. Mineral-müalicə su bulaqlarının ion tərkibinin əsas komponentlərinin Ca, Na, +K və Mg kationları, HCO, SO və CI anionları təşkil edir. Muxtar Respublikanın mineral su mənbələrindən gün ərzində 24 mln. litr su axır. Əsas mineral su mənbələri ərazi üzrə aşağıdakı kimi paylanmışdır.

Ordubad rayonunda 29 mineral su bulağı vardır. Onların qələvili hidrokarbonatlı sularının bəziləri  məşhur "Narzan"dan geri qalmır, bəziləri isə müalicə qabiliyyətinə görə ondan üstündür.

Culfa rayonunda 85 mineral su mənbəyi qeydə alınmış və onlar mineral suların karbonatlı-mərgümüşlü-dəmirli, xlorlu-hidrokarbonatlı-natriumlu tipinə aid edilmişdir. Bunlardan ən məşhur Darıdağ mineral sular qrupunun debiti 3125783 l/gün, temperaturu 17°C-dən 52°C-yə qədərdir [Azərbaycanın geologiyası, V c. 2005].

Şahbuz rayonunun ərazisindəki çay dərələri boyu 50-dək mineral su mənbəyi aşkar olunmuşdur. Onların arasında debiti 2750640 l/gün olan məşhur Badamlı hidrokarbonatlı mineral sular qrupu xüsusi yer tutur. Kimyəvi tərkibinə görə, əsasən, karbon turşulu-hidrokarbonatlı- natriumlu, xloridli-kalsiumludur. Onların müalicəvi əhəmiyyəti “Nazran” sularının xüsusiyyətlərinə oxşardır.

Babək rayonu ərazisində 50 mineral su mənbəyinin ən əhəmiyyətlilərindən olan Sirab mineral sular qrupunun debiti 2247265 l/gün, temperaturu 16-24 °C-dir. Müalicə əhəmiyyətinə görə burada Sirab, Qahab, Vayxır, Cəhri və Qızılvəng bulaqları üstündür.

Şərur rayonunda tədqiq edilmiş 7 mineral su mənbəyinin ümumi debiti 150000 l/gün-ə çatır. Buradakı Bahasu mineral bulağı Naxçıvan MR-da yeganə  hidrokarbonatlı-maqneziumlu mineral su hesab edilir. Naxçıvan MR-da 3 mineral su zavodu fəaliyyət göstərir. Onların ikisi "Badamlı" və "Sirab" mineral su mənbələrin yanında, digəri isə Naxçıvan şəhərində yerləşir.^[3]

İqlimi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan təbii vilayəti iqliminin kəskin kontinental olması ilə əlaqədar burada bütün təbii komponentlər özünəməxsusluğu ilə seçilir.

Günəş radiasiyası və radiasiya balansı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan təbii vilayəti Azərbaycanda günəşli saatların ən çox müşahidə edildiyi ərazidir. P.S.Mirzəyevin tədqiqatları göstərir ki, ərazinin düzənlik rayonlarında günəşli saatların illik miqdarı 2800-2700, orta dağlıq zonada 2600-2500, yüksək dağlıq zonada isə 2600-2400 saatdır [Azərb. Resp. Aqroiqlim atlası, 1993].

Günəşli saatların miqdarı yayda Araz boyu maili düzənliklərdə 1000 saata, hündürlükdə isə 900-950 saata çatır. Qış fəslin də burada günəşli saatlar 300-450 saat müşahidə edilir.

Naxçıvan MR-sı ərazisində ümumi radiasiyanın şaquli qradienti hər 100 m-də 0,8 kkal/sm²ildir və bu Azərbaycanın digər ərazilərindən xeyli yüksəkdir. Ümumi radiasiyanın illik kəmiyyəti 145-150 kkal/sm²/il arasında dəyişir [[[Azərbaycan]]ın iqlimi, 1968]. Naxçıvan ərazisində yüksəkliyə doğru getdikcə radiasiya balansının miqdarı azalır. Belə ki, hündürlükdə radiasiya balansının miqdarı 45,5 kkal, sm²/il müşahidə edilirsə, 3000- hündürlükdə onun kəmiyyəti 28-24 kkalsm²/ilə qədər azalır. Qış fəslində radiasiya balansının kəmiyyəti mənfi qiymət alır və yüksəkliyə doğru onun miqdarı daha da azalır.

Havanın temperaturunun orta çox illik, orta illik, isti dövr, soyuq dövrlərdəki gedişi, mütləq və orta maksimum, minimum temperaturlar əhalinin müxtəlif təsərrüfat sahələrinin, xüsusən kənd təsərrüfatı sahələrinin yerləşməsində və inkişafında xüsusi rol oynayır. Bu termik göstəricilər bitkilərdə vegetasiyanın başlanması, ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi prosesində həll edici əhəmiyyət kəsb edir.

Vilayətdə ən soyuq ay yanvar və fevraldır. Həmin aylarda havanın orta aylıq temperaturu ilə arasında dəyişir. Orta illik temperatur isə ilə arasında tərəddüd edir. Bu rəqəmlər təqribən dəniz səviyyəsindən 700- arasında olan hündürlükləri, yəni əhalinin və təsərrüfatın daha çox yerləşdiyi əraziləri əhatə edir. 1500 m-dən yüksək olan ərazilərdə havanın orta illik temperaturu daha da aşağı düşür, Qapıcıq zirvəsində isə ortaillik temperatur mənfi müşahidə edilir. Vilayətdə qış aylarının soyuq keçməsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına mənfi təsir göstərir [Rəhimov X.Ş., Babayeva V.İ., Həsənov M.S., 2006].

Son illər Naxçıvan MR-də təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində xeyli işlər həyata keçirilməkdədir. Buna görə də bitkilərin müxtəlif inkişaf mərhələlərində havanın həm orta, həmdə mütləq maksimum və minimum temperaturunun rolunu nəzərə alaraq vegetasiya dövrünün ayrı-ayrı aylarında temperaturun hündürlüklə əlaqədar dəyişməsinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

P.S.Mirzəyevin [Mirzəyev P.S., 1972] tədqiqatlarına görə Naxçıvan təbii vilayəti ərazisində havanın temperaturu ilə hündürlüklər arasında əlaqə aşağıdakı kimidir.

Naxçıvanda bitkilərin fəal vegetasiyası mart ayında başlanır. Bu zaman Arazboyu düzənliklərdə havanın orta temperaturu 5- olduğu halda dağlıq ərazilərdə bu 2,4 °C, yüksək dağlıq ərazilərdə isə-4- müşahidə edilir.

Vilayət daxilində havanın mütləq maksimum və minimum temperaturları da fərqlidir. Vilayətdə ən hündür və ən alçaq meteoroloji stansiyalar arasında hündürlük fərqi 2 dəfəyə qədər olsa da, mütləq maksimum temperaturlar arasında fərq -yə qədərdir.

Təsərrüfatın, xüsusən kənd təsərrüfatının yerləşməsində və inkişafında havanın mütləq maksimum və mütləq minimum temperaturları xüsusi rol oynayır. Orta çoxillik məlumata görə mütləq maksimum temperatur Naxçıvanda olmuşdur. Bu, Azərbaycan Respublikası üzrə ən yüksək temperaturdur. Lakin daha isti  il kimi qeyd edilən 2002-2003-cü təsərrüfat ilində burada havanın mütləq maksimum temperaturu- müşahidə edilmişdir [Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S., 2009]. Göstərilən temperaturlar Arazboyu düzənliklərdə müşahidə edilir. Mütləq minimum temperatur da burada -33⁰-C qeyd edilmişdir. Bunun səbəbi ərazidə gedən şiddətli radiasiya soyuması və soyuq havanın dağ yamaclarından düzənliklərə axmasıdır. Belə vəziyyət vilayət ərazisində çox təkrarlanır və nəticədə tez-tez temperatur inversiyası müşahidə edilir.

Müxtəlif hündürlüklərdə aylar (isti dövrdə) üzrə havanın temperaturunun dəyişməsi

Aylar	Hündürlüklər, m-lə
	1000	1500	2000	2500	3000	3500
Mart	4,4	1,2	-2,0	-5,0	-8,2	-11,4
Aprel	11,7	8,0	4,2	0,4	-3,3	-7,0
May	17,3	13,8	10,3	6,8	3,0	-1,0
İyun	22,0	17,7	13,4	9,2	5,0	0,6
İyul	25,6	21,4	17,2	13,0	8,8	4,6
Avqust	26,5	22,4	18,2	14,6	11,4	7,5
Sentyabr	22,0	17,7	13,5	10,0	6,2	2,2
Oktyabr	14,2	11,2	8,2	5,0	1,4	-2,4

Vilayət daxilində atmosfer yağıntıları əraziyə soyuq hava kütlələrinin daxil olması ilə əlaqədar yaranır. Burada yağıntıların orta illik miqdarı 210 mm-lə arasında dəyişir. Vilayətdə yağıntıların  kəmiyyəti düzənlik hissə ilə dağlıq hissə arasında xeyli fərqlənir. Ən az yağıntı Arazboyu düzənliklərin qərbindən başlayaraq, şərqdə Gilançayın aşağı axımına qədər olan ərazidə, dəniz səviyyəsindən 800- hündürlüyə qədər olan yerlərdə müşahidə edilir və ildə təşkil edir. Şərqə doğru yağıntıların miqdarı tədricə çoxalır.

Ə.M.Şıxlinskiyə [Şıxlinski Ə.M., 1949] görə yağıntıların maksimum miqdarı ildə700 mm olmaqla 2400- hündürlükdə müşahidə edilir, sonra isə tədricən azalır. İllik yağıntıların yarıdan çoxu ilin isti dövrünə təsadüf edir. P.S.Mirzəyevə görə [Mirzəyev P.S., 1972] hündürlüyü 1000 m-ə qədər olan ərazilərdə ilin isti dövründə yağıntılar 120-, 1000–1500 m-də 160-, 1500 m-dən yüksəkdə isə 300 mm-dən artıq olur. İsti dövrdə ən çox yağıntı aprel – may aylarında müşahidə edilir. İlin isti dövründə ən az yağıntı iyul-avqust aylarına təsadüf edir. Bu aylarda orta illik yağıntının 2%-i, isti dövrdəki yağıntıların isə 4% düşür. Məhz buna görə də, vilayətin demək olar ki, bütün əkinçilik zonalarında yay aylarında süni suvarmaya ehtiyac yaranır [Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S., 2009].

Vilayətdə rütubətlə təminat zəifdir. Ərazinin demək olar ki, 50%-ə qədəri quru və yarımquru zonaya aiddir. Yəni, rütubətlənmə göstəricisi (Md) 0,10-0,15 arasında tərəddüd edir [Şaşko D.İ., 1961]. Ən çox rütubət çatışmazlığı vilayətin Arazboyu düzənliklərində müşahidə edir. Burada iqlim suvarma norması 900 mm-dir. Yüksəkliyə doğru getdikcə iqlim suvarmanorması azalır. Əkinçiliyin nisbətən inkişaf etdiyi yüksəkliyə qədər olan ərazilərdə iqlim suvarma norması 500 mm-ə qədər olur [BMT iqlim dəyiş. II milli məlumat, 2010].

Vilayətdə ayaz, quraqlıq, ağ yel, dolu, leysan kimi kənd təsərrüfatına zərər vuran hadisələr də müşahidə edilir. Burada şaxtalar oktyabrın üçüncü ongünlüyündən başlayaraq aprelə, yüksək dağlıq ərazilərdə isə may-iyun aylarına qədər davam edir. Ərazidə şaxtalı günlərin sayı 80 gün olsa da, hər 4 ildən 3-ü davamlı şaxtalı keçir. Ən şaxtalı ay isə yanvardır.

Vilayətin demək olar ki, bütün ərazisində (yüksək dağlığı çıxmaqla) quraqlıqlar müşahidə edilir. Xüsusilə, yüksək termik rejimin çox böyük buxarlanmaya məruz qoyduğu Arazboyu düzənliklər və onun ətrafındakı dağətəyi ərazilər quraqlığa daha çox məruz qalır. Yüksək termik rejim fonunda ağ yellərin yaranmasına, yəni quru – isti küləklərin əsməsinə səbəb olur ki, bunun da bir neçə gün davam etməsi bitkiçiliyə çox böyük ziyan vurur. Bu zaman havanın nisbi rütubəti 30-20%, temperatur isə 35- müşahidə edilir [Həsənov M.S., 2012, Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S. 2008].

Naxçıvan MR-sı ərazisində, xüsusən ilin isti dövründə leysanla müşayiət edilən dolu müşahidə edilir ki, bu da həm kənd təsərrüfatına, həm də ümumiyyətlə təsərrüfata və infrastruktura böyük ziyan vurur.

Vilayət üçün güclü küləklər o qədər də səciyyəvi deyildir. Burada sürəti 5 m/san-yə qədər olan zəif küləklər üstünlük təşkil edir. Yay fəslində onların təkrarlanması 75-85%, qışda 95-97% olur. Sürəti 15 m/san və daha çox olan küləklər burada ildə 14-15 gün müşahidə edilir  və yüksəklik artdıqca onların təkrarlanması azalır.^[4]

Daxili suları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan MR-nın çayları Arazın sol qolları olub tipik dağ çaylarıdır və öz başlanğıclarını (Arpa və Çanaxçı çaylarından başqa) Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrinin yamaclarından götürürlər. Naxçıvan ərazisində 400-ə qədər kiçik  çay vardır. Bunlardan ən böyükləri Arpa (uzunluğu , hövzəsinin sahəsi 2630 km², orta çoxillik axım 23,7 m³/s), Naxçıvan (uzunluğu , hövzəsinin sahəsi 1630 km², orta çoxillik axım 7,54 m³/s), Əlincə (uzunluğu , hövzəsinin sahəsi 599 km², orta çoxillik axım 2,23 m³/s), Gilan (uzunluğu , hövzəsinin sahəsi 426 km², orta çoxillik axım 4,17 m³/s) və Ordubad (uzunluğu , hövzəsinin sahəsi 42 km², orta çoxillik axım 0,34 m³/s) çaylarıdır. Çayların əsas qidasını qar, yeraltı və yağış suları təşkil edir. Çay axımının il ərzində paylanmasında hiss ediləcək dərəcədə qeyri-bərabərlik müşahidə edilir.

Ümumiyyətlə, ərazi çayları rejiminə görə yazda (IV-VI aylar) gursululuq əmələ gətirən çaylar qrupuna daxildir. Bu ərəfədə də illik axımın qərbdə 60%-i, şərqdə 7,5%-i keçir. Yay mövsümündə (iyun- avqust) çayların suyu azalır və onların qidasının əsasını yeraltı sular təşkil edir. Bu vaxt yağan leysan yağışlar güclü sellərin keçməsinə səbəb olur.

Naxçıvanın ərazisi su ehtiyatları ilə olduqca qeyri-bərabər təmin olunmuşdur və axımın paylanmasında iki qanunauyğunluq nəzərə çarpır. Bir tərəfdən yüksəkliyə doğru axım çoxalır, digər tərəfdən isə cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru azalır. Kiçik Qafqazın digər ərazilərinə nisbətən zəif inkişaf etmişdir.

Çayların ümumi uzunluğunun , Respublika ərazisinin isə 5240 km² olduğu halda çay şəbəkə sıxlığı cəmi 0,33 km/km² təşkil edir [Rüstəmov S.H. 1960].

Çay şəbəkə sıxlığı dağlara getdikcə 2500 m-dək çoxalır sonra isə azalır. 2500 m-dən yüksəkliyə doğru azalmasının yamaclarda qayaların çılpaq olması və instruziv süxurlardan təşkil edilməsidir. Naxçıvançay, Əlincəçay və Gilançayda 3000 m-dən yuxarıda çay şəbəkəsi demək olar ki inkişaf etməmiş və onun sıxlığı 0,10 km/km² təşkil edir.

Gilan çayından şərqdə yerləşən ərazilərdə su təminatı kifayət qədər, qərbdə isə azdır. Arazboyu düzənliklər isə demək olar ki, sudan məhrumdur. Axımın ən böyük kəmiyyəti (8-12 l/s km²) yüksək dağlıqda, ən kiçik isə Arazboyu düzənlikdə (0,5 l/s km²) müşahidə edilir .

Atmosfer yağıntılarının az olması, quraq yay mövsümünün isə uzun sürməsi ilə bağlı olaraq MR-nın əhalisi su təchizatı mənbələrindən həmişə asılı olmuşdur və həmin mənbələrin də əsas hissəsi məhz çaylardır. Naxçıvanın su təchizatında qonşu ərazilərdən daxil olan çay suyunun böyük rolu vardır. 2340 km² ərazidən gələn su ehtiyatları 709 mln. m³ yaxud 22.49 m³/S təşkil edir və bu çaylar (Arpay, Cəhri, Canaxçı) başlanğıcını götürdükləri ölkələrin ərazisində geniş istifadə edilir. Yerli su ehtiyatlarına gəldikdə isə (640 mln. m³) bu Azərbaycanın ümumi su ehtiyatlarının cəmi 0,06%-ni təşkil edir. Əraziyə düşən 2,32 km³ yağıntının 1,68 km³-i buxarlanmaya sərf edilir, bunun da nəticəsində axım əmsalı kiçik kəmiyyət (0,28) alır [Rüstəmov S.H., Qaşqay R.M., 1978, 1989].

Çayların orta axınında yayda suyun suvarmada geniş istifadəsi aşağı hissələrdə çay yataqlarının tamamilə qurumasına səbəb olur. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, hazırda Ordubad çayının suyu tamamilə borulara salınaraq içməli su kimi, qalanı  isə suvarmada istifadə edildiyindən bu çay Ordubad şəhəri yaxınlığında artıq quru dərə şəklini almışdır.

Axımın azalması ilə vegetasiya dövrünün üst-üstə düşməsi ərazidə əkinçilik işlərinin təşkilini çətinləşdirir və müvafiq tədbirlərin görülməsini tələb edir. Ona görə MR-da hələ qədimlərdən süni suvarmaya maraq göstərməklə çayların axını boyu və Arazsahili düzənliklərdə sıx kanal sistemi yaradılmışdır. Kanalların əksəriyyəti mühəndis-texniki əsaslarla qurulmadığından suvarma sistemlərinin faydalı iş əmsalının normadan aşağı olması nəzərə çarpır və suvarmanın effektivliyini aşağı salır.

Orta illik axımın aylar üzrə paylanması, %-lə.

Çay-məntəqə	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Orta illik axım,m³/s
Arpa-Areni	3.4	3.6	5.4	15.3	28.5	16.9	6.6	4.4	4.0	4.3	4.1	3.5	21.7
Naxçıvançay-Biçənək	3.8	4.0	5.4	14.2	31.5	12.8	6.2	5.3	4.3	4.6	4.1	3.8	1.6
Naxçıvançay-Qarababa	2.7	3.5	7.0	22.0	30.4	13.5	5.5	3.6	2.5	3.1	3.2	3.0	5.73
Küküçay-Kükü	3.7	3.7	6.8	24.5	29.4	9.5	5.0	3.0	2.7	4.3	3.7	3.7	1.09
Cəyirçay-Naiz	2.6	2.9	6.1	16.5	20.5	17.6	11.7	7.1	5.1	3.6	3.2	3.1	1.53
Əlincə-Ərəfsə	5.5	5.8	8.7	18.2	19.1	11.4	7.2	4.5	4.2	4.8	5.2	5.4	1.28
Gilançay-Nürgüt	2.4	2.5	3.7	16.0	27.8	21.5	10.7	4.5	2.8	3.0	2.7	2.4	2.30
Gilançay-Biləv	2.6	2.6	4.9	15.8	25.1	21.1	10.2	4.6	3.3	3.5	3.5	2.8	4.03
Gilançay-Başdizə	2.8	3.2	4.9	14.5	23.7	20.5	10.9	5.0	3.4	3.8	3.9	3.4	4.14
Parağaçay-Rudnik	3.4	3.4	3.9	6.3	16.1	24.1	16.3	8.4	5.7	4.5	4.1	3.8	0.45
Parağaçay-Biləv	3.5	3.5	4.5	9.6	20.7	24.5	12.8	5.0	4.0	4.3	4.0	3.6	0.76
Vənəndçay-Danagirt	3.4	4.1	4.9	10.1	20.9	20.3	9.8	7.9	5.5	4.8	4.5	4.1	0.83
Ordubadçay-Hüsnüs	4.7	4.5	5.2	11.7	21.2	16.3	9.5	6.2	5.4	5.2	5.2	4.9	0.43

Muxtar Respublikanın əsas problemlərindən biri içməli su problemidir. Keçmişdə bulaqlardan başqa içməli su mənbələri kimi kəhrizlər böyük rol oynayırdı. Hazırda kəhriz suları da suvarmada istifadə edilir. Respublikada tikilmiş bir çox iri (Arpaçay 140 mln. m³, Batabat – 3 mln. m³, Qanlıgöl – 1 mln.m³, Uzunoba -8,5 mln. m³, Qahab – 1 mln. m³, Nehrəm- 6,0 mln. m³, Araz - 1,3 mln.m³) və kiçik su anbarları [Xəlilov Ş.B., 2003] burada su problemini qismən həll etsə də, kənd təsərrüfatının və əhalinin su təchizatı hələ də öz həllini gözləyir.

Naxçıvan çaylarının əsas xüsusiyyəti  onların formalaşmasında yeraltı axımın bol olmasıdır. Lakin suvarma üçün yeraltı suların çox hissəsi suvarma kanallarına axıdılır və həyətyanı sahələr suvarılır. İçməli suya böyük tələbat olduğu bir zamanda buna yol vermək olmaz. Yeraltı su anbarlarının yaradılması və bu suyun yalnız içməli su təchizatında istifadə edilməsi vacibdir. Suvarmada isə yalnız çay suyundan onun tənzimlənməsi yolu ilə istifadə etmək lazımdır [Qaşqay R.M., 2008].

Ərazinin su ehtiyatlarının həcmi bütün təsərrüfat ehtiyaclarını ödəmək səviyyəsindədir. Lakin suyun il ərzində qeyri-bərabər paylanması yeni su anbarlarının tikilməsini tələb edir. Bu su anbarları düzən yerlərdə yox, çayların yuxarı axınında, dar və dərin dərələrdə tikilməli və yaz-yay daşqınlarının suları tənzimlənməlidir. Bu tədbirin həyata keçirilməsi bir tərəfdən MR-nın kənd təsərrüfatını suvarma, əhalisini isə təmiz içməli su ilə təmin edər, sel təhlükəsi altında qalan yaşayış məntəqələrini ziyandan xilas edər. Digər tərəfdən suyun yüksək enerjisindən istifadə edərək yerli əhəmiyyətli elektrik stansiyalarının tikilməsinə imkan yaradar.

Naxçıvan MR-nın düzənlik ərazilərində qrunt suları hövzələri ayrı-ayrı gətirmə konuslarında yerləşməklə, bir-birindən təcrid olmuş haldadır [Əliyev F.S., Məmmədova M.A., 2003]. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Arpaçayın və Naxçıvançayın gətirmə konuslarında, nisbətən kiçikləri isə Culfa, Ordubad rayonları ərazilərindəki kiçik çayların gətirmə konuslarındadır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində qrunt suları 25-, Arazyanı düzənliklərdə isə cəmi 1–2 m-ə qədər dərinlikdədir. Suvarma nəticəsində bu suların səviyyəsi xeyli dəyişir (suvarma zamanı qalxır qalan vaxtlarda isə aşağı düşür).

Kəngərli platosunda (Qarabağlar kəndi ətrafında) yer səthinə gursulu bulaqlar çıxır. Dağətəyi zonada qrunt sularının minerallaşması 0,3-0,6 q/l, Arazyanı zonada isə 1,5 q/l qədərdir. Naxçıvan düzənliyində suvarma nəticəsində qrunt suları səviyyəsi xeyli qalxmışdır (3-).

Ərazinin su ehtiyatlarının həcmi bütün təsərrüfat ehtiyaclarını ödəmək səviyyəsindədir. Lakin suyun il ərzində qeyri-bərabər paylanması yeni su anbarlarının tikilməsini tələb edir. Bu su anbarları düzən yerlərdə yox, çayların yuxarı axınında, dar və dərin dərələrdə tikilməli və yaz-yay daşqınlarının suları tənzimlənməlidir. Bu tədbirin həyata keçirilməsi bir tərəfdən MR-nın kənd təsərrüfatını suvarma, əhalisini isə təmiz içməli su ilə təmin edər, sel təhlükəsi altında qalan yaşayış məntəqələrini ziyandan xilas edər. Digər tərəfdən suyun yüksək enerjisindən istifadə edərək yerli əhəmiyyətli elektrik stansiyalarının tikilməsinə imkan yaradar.^[5]

Torpaq örtüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta Araz (Naxçıvan) təbii vilayətinin torpaq örtüyü, onların yayılması və tərkibi relyefdə allüvial, prolüvial, delüvial yığınların müxtəlif nisbətdə qarışıqlarını, qrunt sularının minerallaşma dərəcəsini, bitki örtüyünün kasıblığını, kəskin kontinental iqlimini və qədim əkinçilik mədəniyyətinin təsirini əks etdirir.

Vilayətin ərazisində ilk torpaq tədqiqatları Zaxarov S.A. [1925, 1927], Zeynalov Ə.Q. [1988], Məmmədov R.H. [1988],  Məmmədov Q.Ş. [1990] və  b. tərəfindən aparılmışdır.

Aparılmış tədqiqat nəticəsində Orta Araz (Naxçıvan) təbii vilayətinin ərazisində aşağıdakı 4 torpaq qurşağı ayrılmışdır:

1.   Yüksək dağlıq qurşağın çəmən-bozqır torpaqları.

2.   Quru kserofil meşə və kolluq qurşağının dağ qəhvəyi, dağ boz-qəhvəyi torpaqları.

3.   Quru bozqır qurşağının boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqları.

Yarımsəhra qurşağının ibtidai-boz, boz, çəmən-boz, allüvial-çəmən torpaqları 

Dağ çəmən-bozqır torpaqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dağ çəmən-bozqır torpaqları təbii vilayətin Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin 1800 m-dən hündür olan sahələrində yayılmışdır. Burada 271,6 min ha sahə çılpaq qayalıqlardan və səthə çıxmış gilli süxurlardan ibarətdir. Dağ çəmən-bozqır torpaqlar regionun ümumi torpaq fondunun 11,5%-in əhatə edir. Bu torpaqlar yuxalığı, çox skletli olması və üzvi maddələrin bolluğu ilə fərqlənir.

Torpaqlar qranulometrik tərkibinə görə orta və ağır gillicəlidir, fiziki gilin miqdarı 39-61% arasında dəyişməklə, onların maksimum miqdarı torpaq profilinin orta hissəsində müşahidə edilir. Lil hissəcikləri torpaq profilində üst qatlarda miqdarca azalır, orta qatlarda isə əksinə, nisbətən artır [Rzayev R.F., 1973].

Qafqazın digər regionlarından fərqli olaraq, Orta Araz təbii vilayəti ərazisində dağ-çəmən torpaqları nisbətən quru şəraitdə və dəniz səviyyəsindən 3000 m-dən hündür ərazilərdə formalaşmışdır. Bu torpaqlarda qida maddələrinin miqdarı nisbətən az olub, 2,5-5,2%-ə bərabərdir. Ümumi azotun miqdarı humusun miqdarına uyğun olaraq 0,17-0,31%-ə çatır. Humusun tərkibi humatlı-fulvatlı olmaqla humatın fulvata nisbəti 0,83-0,85-dir. Üst yarım metrlik qatda humusun ehtiyatı 139-183 t/ha bərabərdir. Karbonatların (CaCO₃)  yuxarı göstəriciləri torpaq profilinin orta və aşağı qatlarında müşahidə edilir. Bu torpaqlarda mühitin reaksiyası zəif qələviliyi, neytral olması ilə səciyyələnir. Udulmuş əsasların cəminə görə dağ-çəmən-bozqır torpaqlarını orta tutumlu torpaqlara aid etmək olar (100 qr torpaqda 22-27 mq.ekv).

Dağ çəmən-bozqır torpaqların ümumi kimyəvi tərkibində yarım oksidlərin miqdarı üst qatlarda yüksək olub, _“C^” qatında nəzərə çarpacaq dərəcədə azalır. Orta qatlarda yarım oksidlərin artması aşınma prosesinin sürətlə getməsinə səbəb olur və  molekulyar nisbəti 4-7 arasında tərəddüd edir.

Dağ-qəhvəyi və dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta Araz vilayətinin ərazisində geniş yayılmış torpaqlardan biri də quru kserofil meşə və kolluq qurşağının dağ-qəhvəyi və dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlarıdır. Bu torpaqlar vilayət torpaqlarının 52,4%-in təşkil edərək, dağətəyi düzənlikdən orta dağlıq zonaya qədər yayılmışdır. Kəskin kontinental iqlimin rütubətli  dövründə bu torpaqlarda üzvi maddələrin toplanması və parçalanması sürətlə gedir. Qurşağın mürəkkəb relyef şəraiti də torpaqəmələgəlmə prosesini sürətləndirir. Hər iki torpaq tipinin  təkamülündə insanın təsərrüfat fəaliyyətinin rolu böyükdür.

Dağ-qəhvəyi torpaqlar fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə bir neçə yarımtipə bölünür: yuyulmuş qəhvəyi, tipik qəhvəyi və karbonatlı qəhvəyi.

Dağ-qəhvəyi torpaqları A+B qatlarının qozvarı-topvarı strukturlu, gilləşmiş və bərkimiş orta qatlarının olması ilə səciyyələnir. Gilləşmiş qatların əmələ gəlməsi daxili torpaq aşınması ilə ilkin mineralların gil minerallarına keçməsi nəticəsində baş verir. Üst akkumlyativ qatda humusun miqdarı 3,3-5,3% arasında dəyişir və aşağı qatlara doğru tədricən azalır. Humusun tərkibində humin turşusunun fulvo turşuya nisbəti 0,7±1,2 arasında dəyişir.

Bu torpaqlarda karbonatların miqdarı 40-70 sm-dən başlayaraq artır və 28,5-32,9%-ə çatır. Maqneziumun aşağı qatlarda çox olması aşınma məhsullarının bəlkə də serpentin süxurları ilə zənginliyini göstərir.

Termoqrafik analiz nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, bu torpaqların tərkibində hidroslyuda qarışıqlı kaolinit mineral qrupu üstünlük təşkil edir, aqroistehsalat nöqteyi-nəzərcə yaxşı keyfiyyətli torpaqlara aiddir. Bu torpaqlardan səmərəli istifadə etmək üçün eroziyaya qarşı mübarizənin düzgün təşkili, torpaq nəmliyinin qorunub saxlanması üçün lazımı tədbirlər həyata keçirilməli, meşə ağacları, çoxillik otlar əkilməlidir.

Vilayətin ən geniş yayılan və əsas kənd təsərrüfatı istehsalı mənbəyi olan torpaqlardan biri də boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlardır. Bu torpaqlar dağətəyi düzənlikdə geniş yayılaraq, ümumi torpaq fondunun 27,2%-in təşkil edir. Bu torpaqlarda meyvə və üzüm bağları və taxıl sahələri geniş yer tutur. Mexaniki tərkibinə görə lilli-tozlu, ağır gillicəli və gilli torpaqlara aid edilə bilər.

Humusun miqdarı üst qatlarda 1,66-2,12%-dirsə, aşağı qatlarda tədricən azalır. Humusun tərkibində humin turşuları fulvo turşulardan bir qədər azdır. Onların nisbəti 0,7-0,9-dir. Humusun miqdarına görə bu torpaqlar o qədər də zəngin deyildir. Karbonatlı yeni törəmələrinə 70-80 sm dərinlikdə xırda dənələr şəklində təsadüf edilir ki, bu da suvarmanın təsirindəndir. Torpaqlar üst qatdan etibarən qaynayır, karbonatların (CaCO₃) faiz miqdarı bütün profil boyu 5,2-9,1% arasında tərəddüd edir. Bu torpaqların udma tutumu da yüksəkdir. Mühitin reaksiyası (pH) 7-8-dir [ Həsənov Ş.G., 1972, 1978].

Boz, ibtidai boz, allüvial-çəmən, boz-çəmən, tipik və şoranlı şorakətlər, bataqlıq torpaqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların münbitliyini qoruyub saxlamaq və artırmaq üçün suvarma normasına düzgün əməl olunmalı, üzvi və mineral gübrələr geniş tətbiq etməli, növbəli əkin yaradılmalı və kənd təsərrüfatı bitkilərini sahədə düzgün yerləşdirilməlidir.

Orta Araz vilayətinin düzənlik yarımsəhra qurşağının boz, ibtidai boz, allüvial-çəmən, boz-çəmən, tipik və şoranlı şorakətlər, bataqlıq torpaqları ərazinin 36%-dən bir qədər çoxunu tutur. Yarımsəhra qurşağının torpaqları həddən artıq quraq və isti iqlimin kasıb və kserofit bitki örtüyünün, yüksək fiziki aşınma məhsullarının, ən qədim əkinçiliyin təsiri nəticəsində yaranmış cavan torpaqlardır. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatında başlıca olaraq otlaq, texniki və dənli bitkilərin əkin sahəsi kimi istifadə edilir. Arazboyu zonada səthə yaxın qrunt sularının, ətraf duz dağlarının təsiri nəticəsində boz, çəmən torpaqları içərisində duzlaşmış və şorakətli torpaqlara da təsadüf olunur. Çay dərələrində boz-çəmən və çəmən-bataqlı torpaqlar yayılmışdır [Zaxarov S.A., 1977].

Bu torpaqların qranulometrik tərkibi orta və ağır gillicəlidir. Humusun miqdarı az olub, profil boyu az dəyişir. Karbonatlıq yüksəkdir. Humusun tərkibində humin turşusunun fulvo turşuya nisbəti 0,9-1,1 arasında tərəddüd edir. Bu torpaqların tərkibində  quru qalığın miqdarı aşağı olsa da, boz və boz-çəmən torpaqlar içərisində onların şorlaşmış növlərinə təsadüf olunur.

Aqroistehsalat nöqteyi-nəzərindən boz və boz-çəmən torpaqlarını yaxşı (boz-çəmən), orta (boz) və aşağı keyfiyyətli (ibtidai boz, şoranlı və şorakətli) torpaqlara aid etmək olar. Onların qorunması və münbitliyinin artırılması üçün aqrotexniki qaydalara ciddi riayət etməklə, düzgün əkin növbələşdirilməsi, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi, suvarma normasının tətbiqi zəruridir.       

Qeyd etmək lazımdır ki, vilayət ərazisində 359 min ha-dan artıq sahə kənd təsərrüfatına az yararlı və şərti yararsız (sair sahələr) torpaq sahələrindən ibarətdir. Əkin sahələrinin sabit qaldığı bir vaxtda əhalinin getdikcə artması, sosial və sənaye infrastrukturun genişlənməsi fonunda torpaqlardan düzgün və səmərəli istifadə olunması özünü əhəmiyyətli şəkildə göstərir.^[6]

Bitki örtüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uzun əsrlər boyu davam edən quru kontinental iqlim nəticəsində Naxçıvan təbii vilayəti ərazisində özünəməxsus kserofit bitki örtüyü formalaşmışdır. Kserofit bitki qruplaşmaları düzən ərazidən başlamış yüksək dağlıq zonaya kimi yayılmışdır. Bununla belə, yüksək dağlıq zonada tərkibində kserofit növlər olan alp çəmənlərinə də rast gəlinir. Aşağıda vilayətin ərazisində yayılan bitki örtüyü müxtəlifliklərinin xarakteristikası verilir .

Səhra və yarımsəhra bitki örtüyü.[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səhra bitki örtüyü regionda L.İ.Prilipko [1939], E.M.Qurbanov [1996] və b. tərəfindən tədqiq edilmişdir. Səhra bitkiliyi əsasən düzən və dağətəyi zonada yayılsada, ona bəzən orta dağlıq zonada da təsadüf edilir. Səhra qruplaşmaları yayı çox isti, qışı isə soyuq keçən quru iqlim şəraitində formalaşaraq, kserofit və halofit növlərdən təşkil olunub qapalı olmayan (açıq) senozlar əmələ gətirir. Region ərazisində aşağıdakı səhra tiplərinə rast gəlinir:

Yovşan səhrası (Artemisietum fraqruna) geniş yayılaraq Arazyanı və digər çay dərələri ilə yamaclarda dagətəyi zonaya qədər çatır və dəniz səviyyəsindən 1000 metr yüksəklikdə yoxa çıxır. Yovşanlıqlara təmiz (sırf) halda rast gəlinməyib həmişə efemer və efemeroidlərlə müşayiət olunur.

Göyşorangə səhrası (Artemisietum sulsoletum glaucae) əsasən dağətəyi ərazidə rast gəlinir. Göy şorangənin (Salsola glauca) üstünlüyü ilə səhraya "ləkələr"  halında təsadüf edilir.

Şorangəli səhra Naxçıvançayın aşağı axını yamaclarında geniş yayılmışdır. Bəzən ona Arazyanı düzənlikdə də təsadüf edilir.

Yovşan - taxılotulu yarımsəhra (Artemisietum graminosum) burada yarımkol-xamefit- ətirli yovşan dominantlıq edir, tərkibinə çoxillik taxılotu növləri və müxtəlif otlar daxildir.

Yovşan-müxtəlifotulu yarımsəhra tərkibinə görə 3 formasiyaya bölünür:

Coğanlı (Gypsophila) yarımsəhranın tərkibində coğandan başqa Şovis şiyavı, Marşal südləyəni, boymadərən və b. iştirak edir.

Boymadərən (Achillea) yarımsəhrası. Regionda az rast gəlinir. Tərkibində 55-ə qədər bitki növü iştirak edir.

Çobanyastığı (Chamaemelum nobile) yarımsəhrası çay dərələri ətrafında quru azduzlu torpaqlı yamaclarda rast gəlinir.

Səhra və yarımsəhraların tərkibində çoxlu faydalı bitki növləri olub, əksəriyyəti efiryağlı, dekorativ, aşılayıcı, ətirli-ədviyyat və boyaq xassəlidir.

 Səhra və yarımsəhralar yaxşı qış otlaqları hesab olunur.

Friqana və ya dağ-kserofit bitki örtüyü.[redaktə | mənbəni redaktə et]

L.İ. Prilipko [1939] Naxçıvan vilayəti ərazisi üçün 224 ali bitki, o cümlədən 3 kol (armud, Pallas murdarçası, həlməl), 4 "yastıqvari" kolluq (2 tıs-tıs, 2 gəvən növü), 12 kiçik kolcuqlar və yarımkollar, 144 çoxillik otlar, 14 soğanaqlı və yumrusoğanaqlı, 47 birillik bitki növü olduğunu göstərir. Vilayət ərazisində friqananın bir çox formasiyaları yayılmışdır:

Dəvaqıran və ya karvanqıran (Atraphaxis) formasiyası, burada tikanlı dəvəqıran üstünlük edir. Dağətəyi zonadan orta dağ qurşağına qədər (d.s-dən hündürlüyə qədər) yayılmışdır.

Traqakant formasiyası. Bu formasiyada tikanlı gəvən kolları üstünlük edir, tərkibinə tikansız gəvən növləri də qarışır. Alp zonasına qədər qalxır və orada daşlı substratlarda müstəqil senozlar yaradır.

Tıs-Tıs formasiyasında tıs-tıs (Acantholimon Boiss) üstünlük edir. Ona gəvən növləri də qarışır. Daşlı qayalı və qayalı yamaclarda yayılmışdır.

Poruq formasiyası - tərkibində poruq (Stachus inflata) üstünlük edir. Bu formasiyada friqananın demək olar ki, bütün formasiyalarındakı bitkilər iştirak edir. Gilli- daşlı yamacları tutur.

Kserofit seyrək meşələr və kolluqlar.[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu bitki tipi Araz düzənliyindən başlayaraq subalp və alp qurşağı sərhədlərinə qədər qalxır. Geniş yayılması və tərkibinin müxtəlif olması ilə əlaqədar onu 2 sinfə ayırmaq olar: həmişəyaşıl və yarpağı tökülən kolluqlar.

Həmişəyaşıl kolluqlar dominantlıq edən növdən asılı olaraq öz növbəsində ardıc və alçaqboylu arcan (ardıc) formasiyasına bölünür.

Ardıc formasiyası (Yuniperus polycarpos) Gömür, Biçənək və Buzqov kəndləri ətrafında orta dağ qurşağından başlayaraq subalp çəmən qurşağına qədər torpaqsız daşlı yamaclarda yayılmışdır. Bunlar  sırf kolluq yaradır və bəzən seyrək ardıc meşələrinin tərkibinə daxil olur.

Alçaq boylu ardıc formasiyası (Yuniperus pygmaea y. Sabina) çox az sahə tutsa da, böyük suqoruyucu və torpaqqoruyucu rol oynayır.

Yarpağı tökülən kolluqlar. Düzənlik ərazidən başlayaraq subalp və alp qurşağına qədər yamacların bütün cəhətlərində demək olar ki. əksəriyyət kəndlərin ətrafında geniş yayılmışdır.

Yarpağı tökülən kolluqların böyük təsərrüfat əhəmiyyəti və torpaqqoruyucu rolu vardır- yemişan, itburnu və digər kolların giləmeyvələri toplanaraq dərman bitkisi kimi istifadə olunur.

Bozqır bitki örtüyü.[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu bitki tipi iki sinfə ayrılır: dağ bozqırları (çölləri) və yüksək dağ bozqırları bitki ortüyü.

Dağ bozqırları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dağ bozqırları qaya və çöküntülərlə zəngin, olduqca mürəkkəb relyefə malik olan ərazidə, əsasən, yamacların cənub və cənub-şərq baxarlarında yayılmışdır. Yamacların digər cəhətlərində və az meyilli sahələrdə dağ bozqırları seyrək kolların iştirakı ilə mezofil ot örtüyü ilə əvəz olunur.

Orta dağ qurşağında bəzən dağ bozqırlarının tərkibinə mezofil elementlər də daxil olaraq çəmən-bozqır xarakterli bitki qruplaşmaları yaradır. Naxçıvan çayının orta dağlıq hissəsində kiçik sahələrdə müstəqil taxılotulu-kəklikotlu senozlara rast gəlinir. Edifikator kimi bitən taxıl otu-şiyav (çeyranotu) - Stipa yaxşı torpaq örtüyü olan azmeylli yamacları tutur. Bəzən şiyav dovşantopalı (Festuca ovina) ilə birlikdə şiyavlı-dovşantopallı və ya şiyavlı- müxtəlifotlu senozlar əmələ gətirir.

Dağ bozqırları bütün vegetasiya boyu intensiv mal-qara otarılan yamaclarda yerləşir. Belə otarma eroziya prosesinin inkişafına, yamacların torpaq örtüyünün dağılaraq çılpaqlaşmasına səbəb olur.

Yüksək dağlıq bozqırları.[redaktə | mənbəni redaktə et]

MR ərazisində yüksək dağlıqda geniş əraziləri tutur. Bozqırlarda çiməmələgətirən taxılotları üstünlük təşkil edir, edifikator dovşantopalı (Festuca ovina) sayılır. Ərazidə daşlıqlar geniş yayıldığından bozqırın tərkibinə tikanlı gəvən növləri, kəklikotu və b. bitkilər qarışır.

Dovşantopalı bozqır[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dovşantopalı bozqırlara müxtəlif meyilli yamacların bütün cəhətlərində rast gəlinir, əsasən azmeyilli sahələri tutur. Dovşan topallı bozqırlar yaxşı yay otlaqları sayılır, lakin isti yay günlərində onlar qurumağa başlayır. İyul ayının ortalarında dovşantoplı və başqa müxtəlif ot növləri saralmağa başlayır, avqust ayında isə tamamilə quruyur.

Kəklikotulu-gəvənli-dovşan topallı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kəklikotulu-gəvənli-dovşan topallı bozqırlar yüksək dağlıqda yuxa, daşlı torpaqlarda geniş əraziləri tutur. Qruplaşmada əsasən dovşantopalı üstünlük edir, lakin daşlı sahələrdə dominantlıq gəvənə və kəklikotuna da keçir. Belə sahələrdə tək-tək yemişan və dovşanalmasına da rast gəlinir.

Çəmən-bozqırlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çəmən-bozqırlar yüksək dağlıq bozqırlara aid olub alp və subalp qurşaqlarda bozqır və çəmənin keçid vəziyyətini tutur.

Ana süxur səthə yaxın olan daşlı sahələrdə çəmən-bozqırlarda tikanlı-yastıqvari bitkilərə də rast gəlinir, onun əsas nümayəndəsi buynuzlu xaşa (Onubrychis cornuta) hesab olunur.

Meşə örtüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Muxtar Respublika meşələr ilə olduqca kasıbdır. Burada meşələrin sahəsi təşkil edir ki, bunun da əksəriyyəti Naxçıvan çayı hövzəsində yerləşir. Respublikanın düzən, həmçinin aşağı və orta dağ-meşə qurşağında demək olar ki, meşə örtüyünə rast gəlinmir. Bu ərazilərdə çay dərələrinin rütubətli sahələrində tək-tək kol formasiyalarına təsadüf olunur.

Ərazidə meşənin yuxarı həddi 2300–2500 m-ə çatır, Konqur-Alogöz və Keçəldağda bəzi kol növləri (itburnu, ardıc, murdarça və b.) dəniz səviyyəsindən 3200 m-ə qədər qalxır.

Naxçıvan təbii vilayəti ərazisində az-çox böyük sahə tutan meşə örtüyü () Biçənək kəndi ətrafında və Batabatda, dəniz səviyyəsindən 1800- yüksəklikdə yerləşir. Ətraf ərazidə tək-tək və qrup halında rast gəlinən kol növləri vaxtilə ərazidə meşə örtüyünün daha geniş yayıldığını göstərir.

Muxtar Respublikanın meşələrində 35 ağac, 176 kol və 27 yarımkol növünə rast gəlinir. Bu meşələrdə palıd, göyrüş edifikator ağac cinsi kimi çıxış edir. Burada ağac və kollardan əzgil, armud, topulqa, ardıc, doqquzdon, qarağac, itburnu, qaratikan və b. vardır.

Naxçıvan çayı hövzəsində "Tillək" sahəsində sallaq (ziyili) tozağacına (Betula pendula) şərq palıdı, adi göyrüş, ağcaqayın və titrəkyarpaq qovaqla birlikdə dəniz səviyyəsindən 2400- yüksəklikdə topa halında rast gəlinir.

Göyrüş-palıd meşələrində (Fraxineta-Quercetum) adi göyrüş (Fraxinus excelsior) və şərq palıdı (Quercus macranthera) dominantlıq edir. Bu meşələrdə armud növləri, ardıc, itburnu da bitir.

Palıd meşəsi (Quercetum) Naxçıvan çayı hövzəsində dəniz səviyyəsindən 1800- yüksəklikdə yerləşir. Meşə altında kollardan yemişan, əzgil, armud, badam və ardıc bitir.

Yemişanlı-palıd (Grataegeta-Quercetum) meşəsində meşə altında yemişan kolunun bir neçə növü ağaclığın 2-ci yarusunu tutur.

Çay dərələrində düzənlikdən başlayaraq dəniz səviyyəsindən hündürlüyə qədər topa halında söyüd növləri və qovaq (Populus nigra) meşəlik əmələ gətirir. 

Çəmən bitki örtüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yüksəklik qurşağından asılı olaraq dağ-çəmən və yüksək dağ-çəmən bitkiliyi ayrılır. Dəniz səviyyəsindən 1700- yüksəklikdə özünəməxsus meşə və meşədən sonra əmələ gələn dağ çəmənləri yayılmışdır. Bu qurşaqda meşə mezofil taxılotulu-müxtəlifotlu çəmənlər, kollu-çəmən və park şəkilli meşənin quru çəmənləri yayılır.

Yüksək dağlıq çəmənlərə dəniz səviyyəsindən 2350 m-dən yüksəkliyə qədər rast gəlinir. Onlar 3 formasiyaya ayrılır: hündürotlu, subalp və alp çəmənləri 

Hündürotlu çəmənlərə "ləkələr" halında meşənin yuxarı sərhədində, rütubətli çay dərələrində rast gəlinir.

Subalp çəmənləri meşənin yuxarı sərhədi ərazisində dəniz səviyyəsindən 2300- yüksəklikdə yerləşir. Rütubətli yamaclarda mezofil çəmənlər, yamacın cənub tərəfində işıqlı, quru yuxa torpaqlı sahələrdə isə quru subalp çəmənləri yerləşir.

Alp çəmənləri az sahə tutub "ləkələr" halında yayılır. Onlara Küküdağ, Keçəldağ, Salvartı dağlarının yüksək yerlərində rast gəlinir.  

Alp "xalıları" dəniz səviyyəsindən 2800- yüksəklikdə yerləşir. Burada şaxduranlı (Alchimilla) və zəncirotu (Taraxacum) "xalıları" üstünlük edir. Alp çəmənləri və xalıları heyvandarlıq üçün qiymətli yay otlaqları sayılır. 

Su-bataqlıq bitki örtüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Regionda su-bataqlıq bitkiliyinə az rast gəlinir. Onun ayrı-ayrı kiçik sahələri yüksək dağlığın zonal bitki örtüyü fonunda yayılmışdır. Kiçik və iri çaylar boyu, mezoçökəklik yerlərdə qədim moren sahələrində yağış, qrunt və çay sularının toplandığı yerlərdə göllər əmələ gəlir. Bu göllər bataqlaşmış sahələrlə əhatələnir. Bu yerlərdə müxtəlif hidrofillərin təmiz (sırf) və ya qarışıq primitiv senozları inkişaf edir.

Belə sahələr "ləkələr" şəklində Salvartı dağında, Batabatda, Küküdağda, Keçəldağda dəniz səviyyəsindən 1800- yüksəkliklərdə yayılmışdır.

   Su-bataqlıq şəraitində cəmi 162 bitki növü qeydə alınmışdır [Qurbanov E.M., 1986]. Onun tərkibində 24 növ qırtıc fəsiləsinə (Poaceae)-24; mürəkkəbçiçəklilərə (Asteraceae)-21; cil fəsiləsinə (Cuperaceae)-19; qaymaqçiçəklilərə (Ranunculaceae)-14; cığ fəsiləsinə (Yuncaceae) -12;  növ daxildir.

Relyef şəraitindən asılı olaraq qamışvari-ciyən, taxılotu-cil, sfaqnum bataqlıqlarına  Batabat, Qanlı göl,  Salvartı və digər göllərin ətrafında rast gəlinir. Alp zonasında bataqlıqların yanında əvəlik, yarpız, cil təmiz (sırf) senozlar əmələ gətirir. Alp zonasında cil bataqlaşmış sahələri böyük olmayıb sahəsi 50- təşkil edir.

Subalp bataqlıqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Subalp bataqlıqları (Poludes subalpinae) Qanlıgöl və Batabat rayonunda dəniz səviyyəsindən 1800- yüksəklikdə yerləşir.

Subalp bataqlıqları formasiyaları hidrofil otlardan əmələ gəlib adətən kasad növ tərkibinə malik olur. Batabat gölünün bir sahəsində dəniz səviyyəsindən yüksəklikdə "ləkələr" şəklində torflu bataqlığa da rast gəlinir. Gölün bəzi hissəsinin yanında torf qatının qalınlığı 1 m-ə çatır.

Su qaymaqçiçəyi formasiyasına Batabat və Qanlıgöldə rast gəlinir. Belə qruplaşmada su qaymaqçiçəyi (Batrachium divaricatum) dominantlıq edir.

Adi qamışvar (Phragmiteta) formasiyası su-bataqlıq sahələrinin böyük hissəsini tutur.

Meşə bataqlıqlarına (Poludes silvatica) əsasən Batabat meşə sahələrində təsadüf edilir. Onun tərkibinə ağac, kol, həmçinin çoxillik ot növləri daxil olur.

Araz çayı boyu yulğun (Tamarix) cəngəlliklərinə az rast gəlinir. Onlar çayların subasar yerlərində bitir, tərkibinə yulğun növləri daxil olur.

Qaya-töküntü bitkiliyi.[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhəngli-şistlər üzərində, ana suxurlarda, eroziya nəticəsində əmələ gələn çınqıllıqlarda inkişaf edir. Belə bitki tiplərinin müxtəlifliyi dəniz səviyyəsindən olan yüksəklikdən, iqlim tipindən, aşınmış süxurun formasından və kimyəvi tərkibindən asılıdır. Onların tərkibinə çoxilliklər, yarımkollar, bəzən kol və ağac bitkiləri daxil olur.

Qaya bitkiliyi. Orta dağ qurşağında qayaların quru yamaclarında badam, Pallas murdarçası, ardıc növləri, quşarmudu, acılıq, gəvən növləri, topulqa, itburnu növlərinə rast gəlinir. Ot örtüyü kserofit ot növlərindən ibarətdir.  Qayalıq və töküntülərin bitki örtüyü özünəməxsusluğu ilə seçilir və qapalı qruplaşmalar yaratmır.^[7]

Landşaftı[redaktə | mənbəni redaktə et]

MR ərazisinin 80%-ə qədər ərazisində arid landşaftların formalaşmasında, ərazilərin differensasiyasında və dinamikasında antropogen amillər böyük rol oynayır. Bu təsirlər düzənlik və dağlıq ərazilərin yarımsəhra, dağüstü kserofit kolluqları, quru çöllər, bozqır çöllər və kolluq landşaft zonasında daha çoxdur.  Nəticədə təbii proseslərin istiqaməti və intensivliyi dəyişmiş, keyfiyyətcə yeni komplekslər yaranmışdır. Antropogen təsir nəticəsində landşaftların dəyişməsində şaquli zonallıq müşahidə edilir. Düzənliklər və hamar yamaclar insanlar tərəfindən əsaslı şəkildə dəyişilmişdir [Budaqov B.Ə., Mikayılov A.A., 1996].

Geniş çay dərələri, maili yamaclar, münbit torpaqları olan çayların gətirmə konuslarında yayılan bu ərazilərdə bağlar, taxıl, üzüm, tütün, tərəvəz əkinləri yerləşir. Dağlıq ərazilərdə antropogen təsir hələlik zəifdir. antropogen landşaftlar geniş əraziləri tutur

MR ərazisində aşağıdakı landşaft qurşaqları formalaşmışdır:

1.Yarımsəhra landşaftları;

2.Quru çöllər landşaftı;

3.Arid meşə-çöl landşaftları;

Yarımsəhra landşaft kompleksləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yarımsəhra landşaft kompleksləri Araz çayının sahilləri boyu ayrılan Sədərək, Tənənəm, Kəngərli, Süst, Böyükdüz, Duzdağ, Qaraultəpə, Darıdağ, Culfa, Yayçı, Dəstə və Ordubad düzənlikləri və alçaq dağlarda geniş ərazi tutur. Bu ərazilərdə müxtəlif dərəcədə şorlaşmış boz, ibtidai-boz, boz-çəmən, çəmən-bataqlıq, çəmən-şoranlıq, allüvial-çəmən, boz-qəhvəyi torpaqlar yaranır. Onların üzərində yovşanlı, müxtəlif efemerli, yulğunlu, kəngizli, şoranlı, dəvətikanı və qismən də çəmən otlu qruplaşmalar əmələ gəlir [Müseyibov M.A., 1986, 2003].

Yarımsəhra landşaft kompleksləri düzənliklərdə, alçaq dağlıq zonalarda arid iqlimin təsiri ilə formalaşır. Onlar dağların şaquli zonal landşaftları üçün bazis rolunu oynayır. Naxçıvan MR-da maili prolüvial-delüvial düzənliklərin yarımsəhra landşaftları Araz çayının sahilləri boyu olan 650 m-dən dağların 1300 m-lik alçaq dağlıq zonalarına qədər qalxır. Bu landşaft tipi çox zəif rütubətlənməsi ilə səciyyələnir. Arazboyu düzənliklərə düşən yağıntıların illik miqdarı mümkün buxarlanmanın dörddə birini təşkil edir. Ölkədə düzənliklərin yarımsəhra landşaftları daxilində ən az atmosfer yağıntıları (150- və daha az) və ən yüksək illik mümkün buxarlanma (1200-) Arazboyu maili düzənliklərdə müşahidə olunur.

Yarımsəhra landşaftı daxilində relyef və iqlim şəraitinin dəyişməsindən asılı olaraq yağıntıların miqdarı da müxtəlif olur. Ərazidə yağıntıların illik miqdarı 200- arasında dəyişir, nisbi nəmlənmə 20%-ə yaxındır. Relyefin mütləq və nisbi yüksəkliyi, meyllik, iqlim, səthi təşkil edən IV dövr süxurlarının litoloji xüsusiyyətləri,  qrunt sularının səviyyəsi və kimyəvi tərkibinin dəyişməsi ilə əlaqədar  ərazinin torpaq və bitki örtüyü müxtəlifdir.

MR ərazisində iqlimin yüksək aridliyi sayəsində düzənliklərin yarımsəhra landşaftı ölkənin digər ərazilərinə nisbətən daha yuxarı (1000-) qalxır. Əkinçiliyin inkişafı üçün suvarma ancaq düzənliklərdə və çay dərələrinin subasarlarında mümkündür. Relyefin çox parçalandığı yüksək maili düzənliklər otlaqlar kimi istifadə olunur.

Düzənlik yarımsəhra komplekslərinin antropogenləşmə xüsusiyyətləri kənd təsərrüfatının inkişafı və istiqamətlərindən asılıdır. Xüsusilə suvarma şəraitində təbii landşaftlar müxtəlif konfiqurasiyalı antropogen sistemlərlə  əvəz olunur. Sədərək, Böyükdüz, Şərur, Tənənəm, Kəngərli, Culfa və Yayçının zəif və orta dərəcədə parçalanmış maili düzənliklərinin  deqradasiyaya uğramış boz, boz-qonur, boz-çəmən və qismən də boz-qəhvəyi torpaqlarında formalaşmış yovşanlı-kəngizli, efemerli, yovşanlı-müxtəlif otlu yarımsəhralar fəal antropogen təsirlər nəticəsində müxtəlif davamlılıq dərəcəsinə malik aqroirriqasiya landşaftlarına çevrilmişdir. MR ərazisində  bütün aqroirriqasiya landşaftlarının 80%-ə qədəri yarımsəhralarda formalaşmışdır. Bu ərazilərdə seliteb, seliteb-bağ landşaftları və qismən də üzüm plantasiyaları geniş sahə tutur [Quliyeva S.Y., 2011].

 Zəif və orta dərəcədə parçalanmış Şərur düzünün  boz və boz-qonur torpaqlarındakı yovşanlı yarımsəhralar tamamilə antropogen formasiyalarla əvəz olunmuşdur. Düzənliklərin səthi suvarma kanalları, arxlar, qobular, yarğanlar vasitəsilə intensiv parçalanmışdır. Suvarma kanalları boyu qrunt suları səthə yaxınlaşmış, bəzi sahələrdə səthə çıxmışdır. Nəticədə boz və boz-qonur torpaqların yerində boz-çəmən və çəmən torpaqlar yaranmışdır.

Dördüncü dövrün allüvial çöküntüləri üzərində formalaşmış zəif parçalanmış və 1000- mütləq hündürlüyə malik Süst maili düzənliyi üçün yarımsəhralar, dağüstü kserofit kollu çöllər səciyyəvidir. Ərazinin quru dərələrlə, yarğanlarla parçalanmış boz torpaqlarında dağüstü kserofitlər, kserofit-kol kompleksləri zəif mənimsənilmişdir. Yovşanlı, yovşanlı-friqanoidli, efemerli çöllərin yerində seliteb, seliteb-bağ və müxtəlif mədəni komplekslər formalaşmışdır [Əlizadə E.K., Quliyeva S.Y. və b. 2014].

Böyükdüz maili düzənliyinin zəif parçalanmış boz, boz-şoran torpaqları üzərində kəngizli, şorangəli və başqa halofit bitkilərdən ibarət landşaftı tipi formalaşır. İntensiv mənimsənilmiş təpəli düzənliklər Düzdağın cənub-qərbində 800- yüksəklikdən başlayaraq Araz çayının geniş, zəif terraslaşmış, çox yerdə zəif və orta dərəcədə parçalanmış maili düzənliklərinə qədər olan ərazini əhatə edir. Düzənlik əsasən IV dövrün allüvial-prolüvial çöküntülərindən, Düzdağ dərəsində isə həmin dövrün duzlu gillərindən təşkil olunmuşdur. Ərazinin təbii landşaftlarının formalaşmasında Duzdağ massivindən yuyulub və sovrulub gətirilən şor süxurlar müxtəlif şoran və şorakət torpaqların və bunlara müvafiq şoran bitkilərin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Geniş şorlaşmış ərazilərdən əsasən qış otlaqları kimi istifadə olunur. Onların normadan 2-3 dəfə artıq istifadə edilməsi deqradasiyanı gücləndirir, səhralaşma prosesi intensiv xarakter alır [Əlizadə E.K., Quliyeva S.Y. və b. 2014].

Düzdağ və Yeni Düzdağ  duz kristallarından və narın gilli süxurlardan ibarətdir. Alçaq tirələrin əksəriyyəti kəskin yuyulmuş, bitki örtüyündən məhrum olmuş, duzlu süxurlar səthə çıxmışdır. Ona görə də kənd təsərrüfatı üçün yararlı deyildir.

Düzdağdan cənub-şərq və cənub-qərb istiqamətdə uzanan Qaraultəpə və Binə ərazisi müxtəlif dərəcədə parçalanmış təpəli düzənliklərdən ibarətdir. Burada yayılan  boz, boz-şoran torpaqlarda şoranotulu kəngizli, kəngizli-yovşanlı, seyrək otlu komplekslər yaranmışdır. Onlar yalnız qış otlaqları kimi istifadə edilir [Quliyeva S.Y., 2011].

Darıdağın cənub-qərb qurtaracağında gətirmə konuslarından əmələ gəlmiş maili düzənliklər Dördüncü dövrün gilli süxurları ilə örtülüdür. Onların üzərində yaranan yovşanlı-efemerli quru çöllər qış otlaqları kimi istifadə olunur. Daha məhsuldar boz-qəhvəyi torpaqlarda bağlar salınmışdır.

Dəstə və Ordubad  maili düzənlikləri Kəpəz, Ordubad, Əylis, Vənənd və Düylün çaylarının gətirmə konuslarından və konuslararası çökəkliklərdən  təşkil olunmuşdur. Ərazinin boz, boz-qonur, boz-çəmən, boz qəhvəyi torpaqları üzərində yovşanlı-friqanoidli, kəngizli, müxtəlif kollu, efemerli, müxtəlif otlu kompleksləri antropogen fəaliyyət nəticəsində tamam dəyişmiş, onların yerində geniş ərazilərdə bağlar, üzümlüklər, seliteb komplekslər və əkinlər yaranmışdır.

Alçaq dağlığın yarımsəhraları  yayı quraq keçən kontinental yarımsəhra və quru çöl iqlimi ilə səciyyələnir. İl ərzində orta hesabla 300- yağıntı düşür, mümkün buxarlanma 800–1100 mm-dir. Bura daxil olan geokomplekslərin hamar yamaclarında antropogenləşmə əmsalı 0,5-0,7, dik parçalanmış yamaclarda 0,3-0,1 arasında dəyişir. 

800- mütləq hündürlüyə malik Qaraçoban, Qarabağlar, Təpəli massivlərinin zəif və orta dərəcədə parçalanmış yamaclarında boz və boz-qonur torpaqlar yayılır. Onların üzərində yovşanlı-gəvənli bitki kompleksləri formalaşmışdır. Burada bağlar, əkin sahələri, seliteb-bağ komplekslərinə rast gəlinir. Lakin ərazinin 70-80%-ə yaxını qış otlaqları kimi istifadə edilir. Daşlıq və qayalıq sahələr istifadəyə yararsızdır. Geniş çay dərələri, hamar terraslar və meylli dağ yamaclarında dəmyə əkinçiliyi sahələri vardır, bağlar geniş sahələr tutur.

MR-in cənub-şərqində yerləşən  Vənənd, Düylün, Qaradərə, Gilan çaylarının aşağı və orta axarlarında 1100- yüksəkliyə malik olan arid-denudasiya və eroziya-denudasiya mənşəli dağlar (Kəsəndağ, Uçaqandağ və Uzundağ) mürəkkəb strukturları ilə fərqlənir [Müseyibov M.A., 1998]. Boz-qonur torpaqlar üzərində formalaşmış gəvənli, yovşanlı, müxtəlif efemerli senozlar təsərrüfat fəaliyyəti ilə kəskin şəkildə dəyişmişdir. Çay dərələri və hamar sahələrdə qoz, meyvə və tut bağları, bostan, tərəvəz və taxıl əkinləri geniş yayıldığına görə təbii landşaftların antropogen dəyişmə səviyyəsi xeyli yüksəkdir (0,7-0,8 arasında). Əksər sahələrdən otlaq kimi istifadə edildiyinə görə (60%) az dəyişikliyə məruz qalmışdır. 1100- yüksəklikdə boz-qəhvəyi dağ torpaqlarının friqanoidli bitkilərinin yayıldığı ərazilərdə senozlar kəskin pozulmuşdur və onlar  25-30%-ə qədər sahə tutur. Bəzi yerlərdə yamaclar çoxsaylı dərələr, yarğanlar və qobularla kəskin parçalanmış, səthə çıxan daşlı-çınqıllı sahə torpaq örtüyündən məhrumdur.

Orta dərəcədə parçalanmış alçaq Pişikdırnağı, Pombulos, Dəstəbaşı dağ massivlərinin boz-qəhvəyi, boz-qonur və ibtidai-boz torpaqlarında yovşanlı-efemerli, kollu, gəvənli yarımsəhralar formalaşmışdır. Burada dəmyə və suvarılan əkinlər, seliteb-bağ kompleksləri kiçik areallar formasında yerləşir. 800- mütləq hündürlüyə malik olan sahələrdə meyvə bağları, çay dərələri boyu zolaq şəklində uzanan seliteb komplekslər yayılır. Hamar yamaclarda süni şəkildə yaradılan terraslardakı geniş ərazi tutan əkinlər və otlaq kompleksləri hesabına ərazinin antropogenləşmə səviyyəsi 0,5 və daha yüksək dərəcəyə çatır. Dik və parçalanmış yamaclarda ekzogen proseslər intensiv getdiyinə görə torpaq-bitki örtüyü yoxdur, ana süxurlar səthə çıxır.

Quru çöllər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan MR-in ən çox mənimsənilmiş və dəyişmiş landşaft komplekslərindən biridir. Düzənlik, alçaq dağlıq, dağarası çökəklik və orta dağlıq qurşaqlarda formalaşan quru çöllər məhsuldarlığına və mənimsənilməsinə görə fərqlənir. Burada geomorfoloji vahidlərdən asılı olaraq bozqır çöllər, kserofit otlu çöllər, müxtəlif otlu, efemerli çöllər formalaşmışdır

Düzənliklərin quru çölləri yayı isti və quraq keçən yarımsəhra və quru çöl iqliminin təsiri ilə formalaşır. Burada yağıntıların orta illik miqdarı 350-, illik rütubət çatışmazlığı 700–900 mm-dir. Quru çöllərin boz-qəhvəyi, boz-qonur torpaqları müxtəlif dərəcədə məhsuldarlığa malikdir. Şərur və Sədərək düzlərində quru çöllərin antropogen dəyişmə əmsalı 0,7-0,8, Naxçıvan və Ordubad çaylarının dərələrində 0,3-0,6 arasında dəyişir [Quliyeva S.Y. 2011].

Alçaq dağlığın quru çölləri 900- mütləq yüksəkliklərdə - Dəhnədağ, Vəlidağ, Qaradaş, Bozağıl, Sarıdağ, Uçubiz və s. dağ massivlərinin müxtəlif yaşlı gilli şistləri, əhəngdaşıları, kvarsitləri və kvarslı qumdaşıları üzərində formalaşmışdır. Ərazidə boz-qəhvəyi torpaqlar üzərində gəvənli, yovşanlı, friqanoidli dağ bozqır bitkiləri əmələ gəlir. Qaraulxan-Oyuxlu,Ağlar, Aydaş, Madarağ kimi dağlıq sahələrdə yamacların kəskin parçalanması, torpaqların intensiv yuyulması, daşlı-çınqıllı süxurların səthə çıxması əkin sahələrinin genişlənməsini çətinləşdirir. Əsasən otlaqlar kimi istifadə edilən ərazilərin intensiv deqradasiyası gedir. Çayların hamar terraslarında, yaşayış məntəqələrinə yaxın ərazilərdə əkinlər, bağlar və üzümlüklərə rast gəlinir.

Dağlararası çökəkliklərin quru çölləri böyük təbii potensialı və yüksək antropogen dəyişmə səviyyəsinə (0,7-0,8) görə dağ quru çöllərindən fərqlənir. Səthi Cəhri, Lizbirt və Kərməçataq çayları və onların kiçik qolları ilə intensiv parçalanmış Lizbirt arid-denudasya mənşəli tektonik çökəkliyinin müxtəlif yüksəkliyə malik eroziya-akkumulyativ və eroziya terraslarının karbonatlı qəhvəyi və qəhvəyi dağ torpaqları üzərində formalaşan yovşanlı, taxıllı-müxtəlif otlu çöllərin çox hissəsi mənimsənilmişdir.

Quru dərələrlə, çaylarla (Badamlı, Sələsüz) parçalanmış Badamlı çökəkliyinin (1400-) yuyulmuş dağ-çəmən bozqır torpaqlarında şırımlı-topalotlu, tazıllı, gəvənli, yovşanlı, müxtəlif kollu quru çöllər formalaşmışdır. Hazırda çökəkliyin 60%-i bağlar, üzümlüklər və taxıl əkinləri kimi istifadə olunur.

1100- mütləq hündürlüyə malik olan Türkeş çökəkliyi delüvial, allüvial-prolüvial çöküntülərdən təşkil olunur. Onların üzərində dağ-boz qəhvəyi torpaqlar əmələ gəlir, mənimsənilmə səviyyəsi 70-80%-ə çatır. Çökəkliyin zəif terraslaşmış sahələrində dəmyə şəraitdə taxıl, tərəvəz və şəkər çuğunduru əkilir, hamar sahələri bağlar tutur.

Dördüncü dövrün allüvial-prolüvial çöküntülərdən təşkil olunmuş Şahbuz eroziya-tektonik çökəkliyinin (1200-) açıq şabalıdı torpaqlarında müxtəlif otlu-yovşanlı çöllərin mədəni landşaftları yaranır. Ərazinin 60%-ə qədərini üzümlüklər, şəkər çuğunduru, taxıl və yem əkinləri tutur.

MR-nın alçaq və orta dağlıq sahələrinin arid meşə-kolluq kompleksləri antropogen təsirə daha çox məruz qalmışdır. Qırılmış meşə və kolluqların yerində çəmən və dağ bozqır bitkiləri, seyrək kolluqlar inkişaf etmişdir. Hazırda alçaq dağlıq ərazilərdə meşə bitkilərinə yalnız çayların dərələrində, rütubətlə yaxşı təmin olunmuş ərazilərdə rast gəlinir. Əsasən söyüd ağacı, yulğun və xatınbarmağı kolluqlarından ibarət olan tuqay meşələr çox kiçik ərazilərdə qorunub saxlanılır. Alçaq dağlıq ərazilərin meşələrini  hazırda mədəni landşaftla əvəz olunmuşdur [Quliyeva S.Y., 2011].

Naxçıvan MR-nın orta dağlıq qurşağında hakim olan yayı quraq keçən soyuq iqlim meşə örtüyünün formalaşması üçün az əlverişlidir. Ona görə təbii halda meşələr Naxçıvançayın hövzəsində və qismən də Əlincə çayının yuxarı axarında saxlanılır. Meşələr kiçik ağac qruplarından, kolluqlardan, kiçik areallarda arid ağaclardan ibarətdir.  Meşələr və kolluqlar ərazinin 0,3%-ni (2,2 min ha) təşkil edir, əsas hissəsi Batabat gölünün ətrafında yerləşir.^[8]

Ekocoğrafi problemlər və təbiəti mühafizə tədbirləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naxçıvan MR-sı ərazisinin kəskin iqlim şəraiti, enerji daşıyıcı ehtiyatlarının  olmaması, ölkənin əsas ərazisindən uzaq və 25 ildən artıq Ermənistan tərəfindən blokadada saxlanılması və digər  səbəblərdən burada müxtəlif yönümlü ekoloji problemlər yaranmışdır [Salmanov M.Ə., 1993].

Kəskin kontinental iqlim şəraiti burada əkinçiliyin inkişafına mane olsa da, Arazboyu düzənliklərdə və dağətəyi zonada suvarma nəticəsində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri xeyli inkişaf etmişdir. Bu da öz növbəsində torpaqların şoranlaşması, eroziyası və s. kimi problemlərə yol açmışdır. Yüksək dağlıq sahələrdə isə heyvandarlığın sürətlə inkişafı yay otlaqlarının xeyli hissəsində eroziya prosesinin inkişafına, yem bitkilərinin seyrəkləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Ümumilikdə isə MR-nın ayrı-ayrı landşaft ünsürlərinin özünəməxsus ekoloji problemləri mövcuddur.^[9]

Torpaq örtüyünün ekoloji problemləri.[redaktə | mənbəni redaktə et]

MR-nın ümumi torpaq fondu 536,3 min hektar  olmaqla respublikamızın ümumi torpaq fondunun 6,2 faizini təşkil edir. Bunun isə 49,4%-i, yəni 264,7 min hektarı əsasən düzənlik hissələrdə olmaqla əkinə nisbətən yararlıdır. MR-nın əkinə yararlı torpaq fondu 179,8 min hektardır ki, bunun da az bir hissəsi yəni 31,3%-i ( 56,3 min ha) suvarılır.  Məlumdur ki, suvarılan torpaqlar  özünün yüksək məhsuldarlığı ilə seçilsə də, bir xeyli problemləri ilə də fərqlənir [Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., 2003].

Hesablamalara görə Muxtar Respublikada ümumi suvarılan torpaqların 6,7 min hektarı (12%-ə qədər) müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır ki, bunun da  2,9 min hektarı (43,2%-i) yüksək şorlaşmış sahələrdir.

Qrunt sularının qorxulu həddə çatdığı, yəni dərinliyi 1 metrdən az olan ərazilər isə burada 4.7 min hektar sahəni əhatə edir. Ərazidə suvarılan torpaqların yalnız 12,2 min hektarı (21,6%) qrunt sularının yatım dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə yaxşı vəziyyətdədir. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, ərazidə qrunt sularının yerləşmə dərinliyi və eləcə də qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinə (1,0-3,0q/l və daha yüksək) görə suvarılan torpaqların əsas hissəsinin təkrar şorlaşma təhlükəsi vardır. Buna görə də baş verə biləcək təhlükəni aradan qaldırmaq üçün suvarılan sahələrdə ardıcıl olaraq kompleks aqromeliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur.

 Həmçinin suvarılan torpaqların 3,3 min hektarında təkrar şorlaşmış torpaqların zərərli duzlardan yuyulması vacibdir. Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin  məlumatına əsasən  9,1 min hektardan bir qədər çox suvarılan sahələrdə suvarma və kollektor-drenaj şəbəkələrində əsaslı iş aparmaqla torpaqların mövcud meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına ciddi ehtiyac vardır. Bir sıra rayonlarda isə suvarma suyunun qıtlığını aradan qaldırmaq üçün 6,1min ha sahədə su təminatının artırılması tələb olunur [Məmmədov Q.Ş., 2002].

Dövriyyədə olan torpaqların təbii münbitliyinin başqa sözlə desək, onun aqroistehsalat xassələrinin dəyişməsinə güclü təsir göstərən təbii və antropogen proseslərdən biri də eroziya prosesləridir. Torpaq ehtiyatlarının xeyli hissəsi dağlıq və dağətəyi sahələrdə yerləşdiyindən ərazidə eroziya prosesi daha geniş yayılmışdır. MR ərazisində eroziyaya uğramış sahələr ərazinin 73,7%-ni (392,4 min ha) əhatə edir. Həmin sahələrdə daha geniş səthi, xətti, qobu, yarğan və qismən isə külək eroziyası növləri hakimdir. Hazırda bölgənin torpaqlarının təkcə şiddətli eroziyadan zərər çəkən sahəsi 218,2 min ha-dır (ümumi sahənin 41,5%-i). Digər hissələri də bura əlavə etsək onda çox ciddi bir rəqəm almış olarıq. Beləliklə, hər il bu proseslə  torpağın üst münbit qatının yuyulması nəticəsində külli miqdarda qiymətli qida maddələri daxili su mənbələri vasitəsilə Araz çayına və oradan Xəzər dənizinə axıdılır. Respublikanın digər bölgələrinə nisbətən Naxçıvan bölgəsində daha kontinental iqlim şəraitində baş verən su və külək eroziyasının yaratdığı bu vəziyyət nəticəsində ərazinin xeyli yararlı torpaqları daha yaxşı keyfiyyət qrupundan nisbətən zəif qrupa keçməsi aydın şəkildə özünü göstərir. Maraqlıdır ki, bu cür transfer halları  ən çox çoxillik biçənək, örüş və otlaq sahələrində müşahidə edilir.

Bu istiqamətdə 2004-2008-ci illərdə Dövlət Proqramında müəyyən edilmiş işlərin güclənməsi planlaşdırılmışdır. Özünün torpaq iqlim şəraitindəki spesifik xüsusiyyətləri ilə respublikanın digər iqtisadi coğrafi  rayonlarından əsaslı şəkildə fərqlənən Naxçıvan MR-nın bir sıra inzibati ərazilərində kanal və arxlar lildən təmizlənmiş, kollektor-drenaj şəbəkələri təmir edilmiş və 7,8 kilometr məsafədə yeni kollektor-drenaj şəbəkəsi qazılması üzrə işlərin icrası başa çatdırılmışdır. Respublikada suvarma əkinçiliyini inkişaf etdirmək məqsədilə Arpaçay və Naxçıvançayın su ehtiyatlarının istifadə imkanlarının yeniləşdirilməsinə dair xüsusi tədbirlər görülmüşdür. Lakin görülən bu işlərlə bərabər bölgənin torpaq ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə etmək sahəsində, xüsusilə onun münbütlüyünün qorunması, yay otlaqlarının biopotensialının artırılması, bütün növ eroziyaya qarşı mübarizə aparılması, suvarma və kollektor-drenaj sisteminin təkmilləşdirilməsi kimi   tədbirlər istiqamətində hələ xeyli işlər görülməlidir.^[10]

Daxili suların mühafizəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

MR ərazisinin çox hissəsi quraq iqlim şəraitində yerləşdiyinə görə burada suvarmaya ciddi ehtiyac yaranır. Çay şəbəkəsi xeyli zəif olsa da onlar qısa bir dövrdə - yaz və yay aylarında bol sulu və daşqınlı olurlar. Çayların suyundan suvarmada və kənd təsərrüfatında geniş istifadə edildiyindən onların bir çoxları mənsəbə (Araz çayına) belə çatmır. Ona görə bu çayların axımını tənzimləmək məqsədilə burada su anbarları tikilmişdir. Onlardan ən böyükləri “Araz” su qovşağı (həcmi 1.350mln. m³ ), Arpaçay (həcmi 150 mln. m³) və Vayxır su anbarıdır (100 mln. m³). Məhz bu suların vasitəsilə Arazboyu düzənliklərdə geniş suvarma əkinçiliyi inkişaf  etdirilmişdir [Xəlilov Ş.B., 2006].

MR-da suvarma sistemlərinin artırılmasına ciddi ehtiyac olmasına baxmayaraq, Ermənistanın respublikamıza qarşı yönəldilən düşmənçilik siyasəti nəticəsində bu sahədə də xeyli problemlər yaranmışdır. Belə ki, uzun illərdir ki, Şərur düzünü suvaran Arpaçay su anbarını su ilə doldurmaq mümkün olmur. Səbəbi Ermənistan Respublikası ərazisində bu tikintidən sonra, yəni 1981-ci ildə Arpaçay üzərində həcmi 24 mln. m³ olan Keçid su anbarının istifadəyə verilməsidir. Onun tikintisi ilə eyni zamanda buradan Sevan gölünə çəkilmiş tunel və su kəməri vasitəsi ilə ildə 280 mln. m³ su (çayın illik axımının 40%-i) bu gölə axıdılır. Odur ki, yerdə qalan su ilə Arpaçay su anbarını doldurmaq mümkün olmur və əvvəllər suvarılan torpaqların xeyli hissəsi susuz qalır. Bundan əlavə Bərgüşad (Vorotan) çayı üzərində tikilmiş və həcmi 3,4 mln. m³ olan Anqexakot su anbarından da həmin tunellə Göyçəyə su verilir. Azərbaycan torpaqlarını susuz qoyaraq Arpaçay və Bərgüşad çayları axımının xeyli hissəsinin Göyçəyə axıdılmasında məqsəd Razdan kaskadında fəaliyyət göstərən və ümumi gücü 550 min kVt. olan su elektrik stansiyalarını, 10 min hektarlarla suvarılan torpaqları su ilə təmin etmək və səviyyəsi aşağı düşmüş Göyçə gölünü ekoloji fəlakətdən qurtarmaqdır [Xəlilov Ş.B., 2006].

Onu da qeyd edək ki, yaradılmış su anbarları təsərrüfat baxımından çox səmərəli olsalar da mənfi təsirləri də az deyildir. Bunlardan ən qorxulusu qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasıdır. Alçaq dağlıq qurşaqda yaradılan bir sıra su anbarları qısa müddət ərzində Arazboyu düzənliklərdə qrunt sularının səviyyəsini xeyli qaldıraraq burada ciddi ekoloji problemlər yaratmışdır. Aparılmış müşahidələr göstərir ki, Sədərək ərazisindən başlayaraq Culfa rayonun Yaycı kəndinə qədər geniş bir ərazidə qrunt sularının qalxması nəticəsində bir çox torpaq sahələri şorlaşmış, çoxillik meyvə ağaclarının müəyyən hissəsi qurumuş, evlər və müxtəlif tikililərə xeyli ziyan dəymişdir. Dəymiş ziyanın miqdarı yüz milyonlarla manata bərabər olmuşdur. Bu fəsadların qarşısını almaq üçün ilk növbədə artezian və drenaj sistemlərinin yaradılması işləri sürətləndirilməlidir. Xüsusilə çox böyük debitə malik və tarixən bu ərazilərdə sayı yüzlərlə olmuş kəhriz quyularının bərpası və yenilərinin qazılması lazımdır. Bu həm də arid iqlim şəraitində olan sudan korluq çəkən əhalinin məişətdəki suyu ilə təchizatının həlli üçün də xeyli köməklik olar. Muxtar Respublikanın  çaylarının da ekoloji vəziyyəti o qədər də qənaətbəxş deyildir. Buradakı çaylar daima artmaqda olan kanalizasiya kənd, təsərrüfatı, sənaye, mülkü və digər sahələrin çirkab suları ilə mütəmadi olaraq çirklənir. Bütün bu problemlərin həlli üçün təcili tədbirlərin  görülməsi vacibdir.

Məlumdur ki, Naxçıvan MR-sı ərazisi mineral sularla çox zəngindir. Elə bu səbəbdən də buranı dünyanın “Hidroloji muzeyi” adlandırırlar. Burada 250-dən çox mineral su mənbəyi qeydə alınmışdır. Müxtəlif mikroelementlərlə və mineral duzlarla zəngin, gündəlik debiti milyon litrlərlə olan bu bulaqların suları bəzən səriştəsizlik üzündən ərazinin torpaqlarının korlanmasına da səbəb olur.

Bitki örtüyünün mühafizəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeyd etdiyimiz kimi Muxtar Respublikanın ərazisinin çox hissəsi kontinental, quraq  iqlimə malik olduğu üçün onun bitki örtüyü nisbətən zəif və kserofit tiplidir. Bu  təkcə düzənlik və orta dağlıq hissəyə deyil, həmçinin yüksək dağlıq sahələrə də aiddir. Bununla bərabər, ərazi bitki örtüyü baxımından o qədər də kasıb deyildir. Belə ki, burada 2216 bitki növü qeydə alınmışdır. Həmçinin, MR ölkənin ən zəif meşə örtüyünə malik olan ərazilərindən biridir.  Hazırda buradakı meşələrin ümumi sahəsi  3016 ha-dır.

Ərazidəki yay və qış otlaqlarının böyük hissəsi mal-qaranın başlıca yem bazasını təşkil etdiyi üçün (respublikada tələb olunan yaşıl yemin 60 faizini təbii otlaq sahələri verir) uzun illər sistemsiz otarma nəticəsində bu otlaqların xeyli hissəsi öz keyfiyyətini itirərək demək olar ki, yararsız hala düşmüşdür. Bəzi yerlərdə alaq otları çoxalmış, həddindən artıq otarma nəticəsində otlaqların məhsuldarlığı xeyli zəifləmişdir. Bu problemin qarşısını almaq üçün otlaqlardan otarma normasına müvafiq istifadə etmək, növbəli otlaq sisteminə ciddi əməl etmək lazımdır. Yüksək dağlıq yerlərdə iqlim şəraiti, relyef və otlaqların vəziyyəti mütləq nəzərə alınmalıdır. Otlaqlardan sistemsiz istifadə nəticəsində eroziya prosesinin intensivləşməsi ilə bərabər, yem bitkilərinin azalması, yəni keyfiyyətsiz otların artması kimi mənfi hallar da çoxdur. Ona görə də otlaqların botaniki tərkibini yaxşılaşdırmaq üçün həmin yerləri müvəqqəti “istirahətə buraxmaq” lazımdır. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, otlaq bir il dincə qoyulduqda sonra onun məhsuldarlığı birinci ildən sonra 20-25%, ikinci ildən sonra isə 80%-ə qədər artır. Bəzi sahələrdə isə qiymətli yem bitkilərinin-taxıl və paxlalı bitkilərin toxumlarının qarışıq əkinlərini təşkil etmək daha əhəmiyyətlidir. Otlaqların qorunması, onlardan səmərəli istifadə edilməsi təkcə dövlətin deyil, eləcə də fermerlərin, fərdi təsərrüfatçıların  bir vətəndaşlıq borcudur.

Meşələr MR-da kiçik bir sahəni əhatə etsə də, onlar çayların su rejiminin tənzimlənməsində, torpaq eroziyasının qarşısının alınmasında, həmçinin ərazinin mikro iqlim şəraitinin yaxşılaşmasında müstəsna rola malikdir. Buna görə də mövcud meşələrinin sahəsinin genişlənməsinin, kolluqların (sahəsi 5 min hektardır) meşələrə və meşə parklara çevrilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Artıq uzun illərdir ki, Ermənistanın respublikamıza qarşı apardığı siyasət nəticəsində Muxtar Respublikada enerji böhranı dövründə təkcə meşələr deyil, hətta həyətyanı sahələrdə qiymətli və nadir meyvə bağları da qırılmışdır. Müsbət haldır ki, son dövrlər MR-də xeyli bərpa işləri aparılmış, yeni-yeni meyvə bağları və meşələr-parklar yaradılmışdır. Meşələrin bərpasına, meşə zolaqlarının salınmasına, ziyanvericilərə qarşı mübarizə aparılmasına və tingliklərin yaradılmasına böyük diqqət verilir. Yeni yaradılmış su anbarlarındakı suların hesabına respublikada xeyli meyvə, o cümlədən üzüm, alma, ərik və s. bağlar salınmışdır.

Muxtar Respublikanın flora tərkibində dərman bitkiləri xüsusi yer tutur. Bu bitkilərdən insanların sağlamlığı üçün istifadə edilməsi vacib şərtlərdəndir. Böyük bitki sərvətlərinə malik olan bu ərazilərin florasını daha ətraflı öyrənib və onların əhalinin istifadəsinə verilməsi sahəsində də xeyli işlər görülməlidir.

Muxtar Respublikanın ərazisi həmçinin metal və qeyri-metal faydalı qazıntı yataqları  ilə də zəngindir. Hələ çox qədimdən bu yataqlar insanlara məlum olmuş və onlardan istehsal edilməyə başlanmışdır. Bu baxımdan hələ daş dövründən istifadəsi məlum olan daş-duz yataqlarını qeyd etmək olar. 1988-ci ilədək Ordubadda Parağaçay molibden, Şərur rayonun da isə Gümüşlü polimetal yataqları istismar edilirdi. Ordubadda  həm də mis, molibden yataqlarının sənaye əhəmiyyəti vardır. Burada, həmçinin, qeyri-filiz yataqları, o cümlədən ehtiyatı 1 milyard tondan artıq olan Naxçıvan duz mədənləri, mərmər, travertin yataqları da istifadə olunur. Bütün bu yataqlar istismar edilərkən onların təbiətə mənfi təsirlərinin qarşısı maksimum dərəcədə alınmalı, müasir texnologiyadan istifadə etməklə texnogen landşaftların mühitə təsiri minimuma endirilməlidir.^[11]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Naxçıvan Muxtar Respublikası
• Naxçıvan
• Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı toponimlər
• Naxçıvan şəhərinin tarixi
• Naxçıvanda bitki zərərvericiləri
• Naxçıvanda nadir bitkilər

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• http://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-co%C4%9Frafiyas%C4%B1/1648/l%C9%99nk%C9%99ran-v%C9%99-nax%C3%A7%C4%B1van-vilay%C9%99tl%C9%99ri.html