KAPİTALİZM (tar.) İctimai-iqtisadi quruluş) Kapitalizm quruluşunda qadının tam azadlığı mümkün deyildi (M.Arif); SƏRMAYƏDARLIQ (köhn.) Xosrov sərmayədarlıq quruluşunun barışmaz və son dərəcə şüurlu düşmənlərindən idi (M.İbrahimov).
Kapitalizm
Kapitalizm ya da Sərmayəçilik — marksizm nəzəriyyəsinə görə, ictimai quruluş, bəzi iqtisadçıların və siyasətçilərin tarixi inkişafda ayırdığı ictimai-iqtisadi formasiya. Nəzəriyyə istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətə və muzdlu əməkdən istifadəyə əsaslanır. İzafi dəyərin mənimsənilməsi kapitalist istehsalın məqsədini və kapitalistlərin varlanmasını təmin edir. Burada əsas istehsal vasitələri muzdlu fəhlələr sinfini (proletariatı) istismar edən kapitalistlər sinfinin (burjuaziyanın) mülkiyyətidir. İstehsal olunmuş nemətlərin bölgüsü bazar vasitəsilə həyata keçirilir. Digər elmi nəzəriyyələr kapitalizmi başqa cür də təsvir edirlər (məsələn, azad sahibkarlıq, açıq rəqabət sistemi kimi). Kapitalizm dedikdə elə siyasi, sosial və iqtisadi sistem başa düşülür ki, burada kapital aktivlərinin daxil olduğu mülkiyyətə xüsusi şəxslər sahibdirlər və onu idarə edirlər. Əmək isə əmək haqqı ilə alınır, resursların bölgüsü sərbəst qiymətlər mexanizmi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bazar mexanizminin istifadə dərəcəsini kapitalizmin müxtəlif formaları müəyyən edir. Kapitalizm — xüsusi mülkiyyət və azad rəqabətin hökm sürdüyü iqtisadi sistemdir.
Anarxo-kapitalizm
Anarxo-kapitalizm — sərbəst(azad) bazar şəraitində fərdi suverenliyin lehinə dövlətin və digər məcburi sosial qurumların ləğv edilməsini müdafiə edən bir siyasi ideologiyadır. Bu ideologiyanın əsas prinsipi təcavüzkarlıq prinsipidir. Bu ideologiya əsasən, bütün sosial problemlər və ehtiyaclar bazar tərəfindən həll edilməlidir. Anarxo-kapitalizm dövlət institutunun və vergi yolu ilə onun maliyyələşdirilməsinin əleyhinə çıxır. Ideologiyanın tərəfdarları, fəaliyyətlərini mənfəət motivi üzərində quran fərdi sahibkarların və təşkilatların köməyi ilə dövlətin iştirakı olmadan şəxsi azadlıqların və özəl mülkiyyətin qorunmasının təmin edilməsi üçün çalışırlar.
İlk dəfə "Anarxo-kapitalizm" termini, altmışıncı illərdə Avstriya İqtisadiyyat Məktəbinin, klassik liberalizmin və XIX əsr Amerika fərdi anarxist Lisandre Spuner və Benjamin Takerin müddəalarını sintez edən Mürrey Rotbard tərəfindən 1940-cı illərdə istifadə edilib. Anarxo-kapitalizm ideologiyası Molinari, Frederik Bastia və Robert Nozik kimi bazar tərəfdarı nəzəriyyəçilərdən, Benjamin Taker və Lysander Spuner kimi amerikalı fərdiyyətçi nəzəriyyəçilərdən təsirləndi.
Anarxo-kapitalizm, minarxizmlə yanaşı, libertarianizmin bir qoludur, yəni ideoloji bir istinaddır, minarxizm isə dövlət İnstitutunun mövcudluğu kontekstində libertarianizm təcrübəsidi.
Fəlsəfə
Anarxo-kapitalizm, şəxsi azadlığı və firavanlığı maksimum dərəcədə artırarkən münaqişələri minimuma endirmək məqsədi ilə xüsusi mülkiyyət və xidmətlərin könüllü ticarətinə (ümumiyyətlə, təhdid və ya zorakılığın səbəb olmadığı bütün münasibətlər, o cümlədən pul, istehlak malları, torpaq və kapital malları mübadiləsi) əsaslanan bir cəmiyyətin tərəfdarıdır. Bununla birlikdə, anarxo-kapitalistlər xeyriyyəçilik və icma tədbirlərini könüllü etikanın bir hissəsi kimi tanıyırlar.
İnklüziv kapitalizm
İnklüziv kapitalizm iqtisadiyyatda dəyərin daha ədalətli və bərabər bölgüsünü yaratmağa, artan gəlir və sərvət bərabərsizliyini aradan qaldırmağa yönəlmiş nəzəri konsepsiya və siyasi hərəkatdır. 2020-ci ildə Vatikan ilə 10,5 trilyon büdcəsi olan transmilli şirkət inklüziv kapitalizm Şurasını yaratdılar. 2016-cı ildə Nyu-Yorkda inklüziv kapitalizm mövzusunda konfransda çıxış edən BVF prezidenti Kristin Laqard inklüziv iqtisadiyyatın və bütövlükdə inklüziv cəmiyyətin dəstəklənməsində biznesin vacibliyini vurğuladı.
Məqsədi təkcə kapitalın yığılmasına deyil, cəmiyyəti yaxşılaşdırmaqdan ibarət olan sosial yönümlü kapitalizm forması ideyaları, demək olar ki, kapitalizm sisteminin təməlindən dövri olaraq yaranmışdır. Bununla belə, "İnklüziv Kapitalizm" termininin istifadəsi hind iqtisadçısı, Miçiqan Universitetinin Korporativ Strategiya və Beynəlxalq Biznes professoru Koimbatur Krişnaraoya aid edilir və o, ilk dəfə 2005-ci ildə öz elmi işində bu termindən istifadə etmişdir. O, "Piramidanın dibində şans" adlı kitabının ön sözündə: "Niyə biz inklüziv kapitalizm yarada bilmirik?" sualını qeyd etmişdir.
2012-ci ildə Henri Cekson Cəmiyyəti 2007–2009-cu illər maliyyə böhranının təsirlərini yumşaltmaq və təkliflər hazırlamaq üçün həmsədr qismində EL Rotşild şirkətinin idarə direktoru Lin de Rotşildın iştirakı ilə İnklüziv Kapitalizm Təşəbbüsü layihəsi üçün işçi qrupu yaratdı. 2014-cü ilin may ayında Lin de Rotşild Londonda dünya investisiya aktivlərinin təxminən üçdə birinə nəzarət edən 250 korporativ və maliyyə lideri, o sıradan BVF-nin rəhbəri Kristin Laqard, III Çarlz, ABŞ-ın keçmiş prezidenti Bill Klinton, Londonun lord-meri Fiona Vulf ilə birlikdə inklüziv kapitalizm mövzusunda konfransa ev sahibliyi etdi. 2021-ci ilin fevralında Rokfeller Fondu Ford Fondu ilə birlikdə İnklüziv Kapital üçün Koalisiya konsepsiyasının istifadəyə verildiyini elan etdi — " Biznes, Hökumət və Amerika İşçiləri arasında Yeni Müqavilə ".
Daxil olan kapitalizm tərəfdarları əsas kapitalist sistem traditional olaraq iqtisadi resurslara ədalətli girişin təmin edilməsində uğursuz olduğunu iddia edirlər.
Avtoritar kapitalizm
Avtoritar kapitalizm, yaxud qeyri-liberal kapitalizm — kapitalist bazar iqtisadiyyatının avtoritar hökumətlə birgə mövcud olduğu iqtisadi sistem. Dövlətin ticari fəaliyyəti öz öhdəliyinə götürdüyü dövlət kapitalizmi ilə üst-üstə düşən avtoritar kapitalizmə özəl mülkiyyət və bazar ilə yanaşı fikir ayrılıqlarının və söz azadlığının məhdudlaşdırılması, habelə seçkilərin olmaması, yaxud hegemon partiya sistemi ilə keçirilən seçkilər aiddir.
Dövlət-inhisarçı kapitalizm
Dövlət-inhisarçı kapitalizm — nasist Almaniyası (Üçüncü Reyxin İqtisadiyyatı) və bəzi digər ölkələr üçün xarakterik olan iqtisadi sistem ilk dəfə marksist təlimlərdə təsvir edilmişdir. Hərfi şərhə görə, bu, "kapitalist inhisarlarının qüdrətinin dövlətin gücü ilə birləşməsi ilə xarakterizə olunan inhisar kapitalizminin bir formasıdır".
Belə kapitalizmin yaranması mexanizmi bazarın inhisarlaşdırılması və inhisarların hökumətlə birləşməsidir. Erkən marksistlər belə birləşmənin gec-tez sosializm sisteminin yaradılmasına gətirib çıxaracağına inanırdılar, lakin artıq Lenin dövründə bunun tamamilə doğru olmadığı bəlli oldu və müasir iqtisadi nəzəriyyə bu cür institusional dinamikanı ümumiyyətlə inkar edir.
== Termin yaranma və istifadə tarixi ==
K. Marks və F. Engelsin ölümündən sonra onların əsərlərində qeyd etdikləri kapitalizmin bir çox xüsusiyyətləri keçmişdə qaldı. XX əsrin əvvəllərində real kapitalizm, onun istehsal münasibətləri və kapitalist dövlətlərinin siyasi təcrübələri artıq XIX əsrin ortalarında olduğu kimi deyildi. Marksizmin baniləri "istehsal və rabitə vasitələrinin səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən idarə oluna bilməyəcəyi, onların burjua hökuməti tərəfindən milliləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən qaçılmaz olacağı bir dövrün gələcəyini qabaqcadan görsələr də" (Marks). yazırdı ki, "müəyyən sahələrdə inhisarın yaranmasına gətirib çıxarır və buna görə də dövlətin müdaxiləsini tələb edir"; Engels – "dövlət kapitalist cəmiyyətinin rəsmi nümayəndəsi kimi, dövlətin idarəçiliyini öz üzərinə götürməyə məcburdur". müəyyən istehsal və rabitə vasitələri"), uzun müddət kapitalizmin inkişafı marksist tədqiqatlarda əldə edilən nəzəri ümumiləşdirmə səviyyəsindən irəlidə idi.
== İstinadlar ==
== Ədəbiyyat ==
Политическая экономия современного монополистического капитализма.
Protestant etikası və kapitalizm ruhu
"Protestant etikası və kapitalizm ruhu" (alm. Die protestantische Ethik und der «Geist» des Kapitalismus)) — alman sosioloqu və iqtisadçısı Maks Veberin 1905-ci ildə yazdığı əsərdir.
Əsərdə kapitalist sisteminin yaranması Reformasiya hərəkatı ilə, xristianlıqda Protestantizmin meydana gəlməsi və onun əmək və sahibkarlığa dair məxsusi münasibəti ilə əlaqələndirilir. Alman iqtisadçının fikrincə protestant dini-etik kompleksi zəhmətkeşlik, ehtiyatlılıq və qənaətcillik və ümumilikdə rasional iqtisadi təfəkkürün formalaşmasını təmin etmişdir. Maks Veber kapital sahibləri və sahibkarlar arasında protestantların mütləq çoxluq təşkil etdiini qeyd etmişdir.
Kitab 2 hissədən və 5 başlıqdan ibarətdir:
Problemin qoyuluşu (3 başlıqdan ibarət ilkin iradlar);
Asketik protestantlığın peşəkar etikası (2 başlıq).
Polşalı iqtisadçı-tarixçi Henrik Qrossman Veberin əsərini iki cəhət üzrə tənqid etmişdir. Birincisi, Qrossman Marksın əsərlərinə istinadən, İngiltərədə icma torpaqlarının zəbt edilməsi ilə bağlı sərt hüquqi kriteriyaları qeyd edirdi. İkinci isə Qrossman həmin "qanlı qanunlar"ın bütün Avropada, xüsusilə də Fransada tətbiq edildiyini yazırdı. Qrossmanin fikrincə, onlar işsizliyi qanunsuz olan etmişdirlər və onlar tərəfindən yaradılmış müəssisələr xalqı təhkimlilikdən xilas edərək azad işçi qüvvəsinə çevirdi.
Kapitalizmin böhranının subyektiv səbəbi
Böhran nəzəriyyəsi — Marksist siyasi-iqtisadına aid anlayış. Kapitalizmin böhranının həm subyektiv, həm də obyektiv səbəbləri var.
Kapitalizmin böhranının subyektiv səbəbləri ilk növbədə işçilərin mübarizəsi, tətillər, nümayişlər nəticəsində yaranır. Kapitalizmin böhranının subyektiv səbəbləri, kapitalizmin böhranının obyektiv səbəbləri ilə qarşılıqlı dialektik əlaqəlidirlər.
Kapitalizmin emosional məntiqi
"Kapitalizmin emosional məntiqi: mütərəqqi tərəf nəyi qaçırdı" (ing. The Emotional Logic of Capitalism: What Progressives Have Missed) — Sidney Universitetində siyasi iqtisad tədqiqatçısı Marteyn Koninqsin kitabı. Stanford University Press tərəfindən 2015-ci ildə nəşr edilmişdir.
Kitab pul və kapitalizm haqqında akademik tənqidi (solda) düşüncələrin ölü nöqtələrini aradan qaldırmaq, iqtisadiyyata dair müəyyən fikirləri yenidən nəzərdən keçirmək üçün bir cəhddir. Müəllif, Karl Polaninin "Böyük transformasiya " əsərinə qayıdan "yıxma anlatısını" və ikili hərəkət konsepsiyasını tənqid edir, kapitalizmin sol tənqidinə ayrılmazdır. Bu konsepsiyalara görə bazar iqtisadiyyatı cəmiyyətlə əlaqəli olaraq xarici bir xarakter qazanır, sərbəst bazarın muxtariyyəti hökumətin iqtisadiyyata müdaxiləsi şəklində müxalifətə səbəb olur. Koninqsə görə, kapitalizm "insan topluluğunun fərqli xüsusiyyətləri" - əxlaq, inam, güc və duyğunu iqtisadi məntiqə daxil edən özünəməxsus bir emosional və ya təsirli məntiqə malikdir. Amerikanın mütərəqqi düşüncəsinin intellektual tarixini və XX əsrdə ABŞ-nin iqtisadi siyasət tarixini araşdırdıqdan sonra Koninqs kapitalizmi tənqid edənlərin iqtisadiyyatın emosional məzmununu, terapevtik, travmatik, qurtuluş və teoloji aspektlərini nəzərə almadıqlarına və bu səbəbdən neoliberalizmin yüksəlişini izah edə bilmədi. Məşhur konstruktivist yanaşmaların əksinə olaraq, müəllif, Çarlz Sanders Pirsin praqmatik semiotikası baxımından pulu müasir şəbəkə kapitalizmində performans gücünə sahib ikonik bir işarə olaraq təyin etdi. Koninqs, konsepsiyasını qurmaq üçün müxtəlif fəlsəfi, sosioloji, psixoloji və siyasi-iqtisadi mənbələrdən, o cümlədən Maks Veberin kapitalizm təhlilini, Cudit Batlerin "icraedici agentlik" modelini və Bruno Laturun aktyor şəbəkəsi nəzəriyyəsini istifadə etdi.
Kapitalizmin tarixi
Kapitalizm istehsalat vəsaitinin özəl mülkiyyət olmasına və onların qazanc əldə etmə məqsədilə istifadəsinə əsaslanan iqtisadi sistemdir. Kapitalizmə həmçinin azad ticarəti, kapital yığımını, könüllü birjanı və muzdlu əməyi aid etmək olar. Kapitalizmin yaranması, inkişafı və yayılması geniş araşdırma və debatların mövzusuna çevrilmişdir. Bu debatlar bəzən kapitalizmlə əlaqədar vacib suallara cavab vermək üçün lazım olan maddi tarixi məlumatın necə əldə edilməsi barədə olur.
İstehlak kapitalizmi
İstehlak kapitalizmi (ing. Consumer capitalism) — kapitalist iqtisadiyyatların bir formasıdır və əsasən geniş miqyaslı istehlaka və istehlakçı mərkəzli iqtisadiyyata əsaslanır. Bu sistemdə iqtisadi inkişaf və artımın əsasını kütləvi istehsal və istehlak təşkil edir, yəni məhsulların və xidmətlərin davamlı şəkildə alınması və satılması iqtisadi fəaliyyətin mərkəzi elementidir.
İstehlak kapitalizmi XX əsrdə sənaye inqilabından sonra və xüsusilə II Dünya Müharibəsindən sonra daha da güclənmiş və bugünkü qlobal iqtisadi sistemin əsas dayağına çevrilmişdir.
== İstehlak kapitalizminin əsas xüsusiyyətləri ==
=== Kütləvi istehlakın təşviqi ===
İstehlak kapitalizmində insanların daha çox mal və xidmət əldə etməsi iqtisadiyyatın davamlı böyüməsi üçün vacib hesab edilir. Bu, reklam, marketinq və müxtəlif brend strategiyaları vasitəsilə təşviq olunur. İnsanlar davamlı şəkildə yeni məhsullar almağa, köhnə məhsulları yeniləməyə və trendlərə uyğun hərəkət etməyə təşviq edilir.
=== İqtisadi artımın əsas elementi kimi istehlak ===
Kapitalist sistemlərdə iqtisadi artımın və rifahın artırılması üçün istehlak çox vacib rol oynayır. İstehlakçıların məhsul və xidmətlərə davamlı tələbatı, müəssisələrin daha çox istehsal etməsinə və nəticədə iqtisadiyyatın genişlənməsinə şərait yaradır.
=== Brend və simvolik istehlak ===
Brendləşmə istehlak kapitalizminin əhəmiyyətli elementidir.