İspan qripi

İspan qripi (isp. gripe española) — 1918–1920-ci illər aralığında H1N1-in alt qrupu olan virusun səbəb olduğu qrip epidemiyası.[2] Güman edilir ki, bu həm yoluxmuş insanların sayında, həm də ölənlərin sayında bəşər tarixində ən geniş yayılmış qrip pandemiyası olmuşdur. Virus dünyada təxminən 550 milyon insan və ya dünya əhalisinin 29,5% -inə təsir göstərmişdir.[3] Pasifik adalarından Arktika bölgəsinə qədər virusun genişlənməsi onun coğrafiyasından xəbər verir. İspan qripi nəticəsində 50–100 milyon aralığında insanın vəfat etdiyi təxmin edilir. Bu göstərici 1918-ci il üçün dünya əhalisinin 5 % bərabərdir və bu günə qədər bəşər tarixi üçün ən genişmiqyaslı fəlakət hesab olunur.[4][5][6][7][8]

İspan qripi
İspan qripi ilə xəstələnən Fort Riley, Kanzas əsgərləri Kamp Funstondakı hospital palatasında
Xəstəlik Qrip
İlk qarşılaşma yanvar 1918
Tarix 1918-ci il yanvar-1920-ci il dekabr
Növü H1N1
Statistika
Yoluxma sayı 500 milyon[1]
Ölüm sayı 17,000,000–50,000,000+
Ərazi Dünya miqyasında
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Qrip
Elektron mikroskopu vasitəsilə təqribən 100000 dəfə böyüdülmüş qrip virusunun mikrofotoqrafiyası
Elektron mikroskopu vasitəsilə
təqribən 100000 dəfə böyüdülmüş
qrip virusunun mikrofotoqrafiyası
XBT-10 J10., J11.
XBT-9 487
DiseasesDB 6791
MedlinePlus 000080
eMedicine med/1170 ped/3006
MeSH D007251
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Kanadanın Alberta əyalətində yerləşdirilmiş poster. Posterdə İspan qripi haqqında məlumatlar verilir və əhaliyə qoruyucu maskalardan istifadə edilməsi tövsiyə olunurdu.

İspan qripinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də zəif, körpə və yaşlı insanlara təsir etməsindən daha çox sağlam və gənc insanları hədəf alması olmuşdur. Birinci Dünya Müharibəsinin sonlarına yaxın xəstəlik demək olar ki, bütün dünyanı öz təsiri altına almış və bəzi tarixçilərə görə 4 il davam edən müharibənin yekunlaşmasının əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Uzun illər sonra açılan toplu məzarlıqlardan götürülmüş nümunələr əsasında virusun insanlar arasında donuz qripi olaraq tanınan H1N1 ilə bənzərlik təşkil etdiyi müəyyənləşmişdir.

İlk xəstələrin ABŞ-də 1918-ci ilin əvvəllərində görünməsinə baxmayaraq, qripə "İspan" adı verilmişdir. Buna səbəb Birinci Dünya Müharibəsində iştirak edən ölkələrin hərbi senzurasının orduda və əhali arasında baş vermiş bir epidemiya barədə xəbərlərə icazə verməməsidir. Elə buna görə də xəstəliyin ispan qripi olaraq adlandırılmasının əsas səbəbi virusun yayılmağa başlamasının ardından ilk reaksiyanın müharibə iştirakçısı olmayan İspaniyadan gəlməsi idi. Belə ki, bir çox dünya dövlətləri baş verən hadisələrə bir ad verə bilmədikləri halda, İspaniya mətbuatı və cəmiyyəti yeni bir virus dalğasının yayıla biləcəyi məsələlərini müzakirə edirdi. Nəticədə neytral İspaniya 1918-ci ilin may-iyun aylarında xəstəliyin pandemiyasını açıq elan edən ilk Avropa ölkəsi oldu.[3][9] Düşünülənin əksinə virus ilk dəfə İspaniyada yaranmamış və ən çox insan itkisi İspaniyada baş verməmişdir.

İspan qripi H1N1 qrip virusunun yaratdığı iki pandemiyadən birincisi idi; ikincisi isə 2009-cu ildə baş vermiş "donuz qripi" idi.[10]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adının populyarlığına baxmayaraq, tarixi və epidemioloji məlumatlar İspan qripinin coğrafi mənşəyini müəyyən edə bilmir.[1]

"İspan qripi" adının mənşəyi 1918-ci ilin noyabr ayında Fransadan İspaniyaya vəba xəstəliyinin yayılmasından qaynaqlanır.[11][12] İspaniya müharibəyə qoşulmayaraq, neytral qalaraq müharibə senzurası tətbiq etməmişdi.[13][14] Buna görə də qəzetlər epidemiyanın təsiri barədə, kral XIII Alfonsonun ağır xəstəliyi kimi məlumatlar verməkdə azad idilər və geniş yayılmış bu hekayələr, xüsusilə İspaniyada yanlış təəssürat yaradırdı.[15]

1918–1920-ci illərdə İspan qripinin yayılmasından təxminən bir əsr sonra, səhiyyə təşkilatları epidemiyanın coğrafi yerlərin adları ilə adlandırmaqdan imtina etdilər.[16][17] Bu virus üçün daha müasir terminlərə "1918-ci il qrip pandemiyası", "1918-ci il zökəm pandemiyası" və ya bunların dəyişmələri kimi adlar daxildir.[18][19][20]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İspan qripi ilk dəfə 1918-ci ilin 11 mart tarixində Amerika Birləşmiş Ştatlarının Nyu-Meksiko ştatında aşkarlanmışdır. Virus 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında özünün zirvə nöqtəsinə çataraq bütün dünyanı əhatə etmişdir. Qrip epidemiyası nəticəsində təkcə Hindistanda 17 milyon insan vəfat edib. Bu rəqəm həmin dövrdə ölkə əhalisinin 5% bərabərdir. ABŞ əhalisinin təxminən 28 % virusa yoluxmuş və yoluxanlardan 500–675 min civarında insan vəfat etmişdir.

İspan qripindən Böyük Britaniyada 250 min, Fransada isə 400 min insanın vəfat etdiyi ehtimal olunur. Fici adalarında əhalinin 14% 2 həftə kimi qısa müddət ərzində virusun səbəb olduğu xəstəliklərdən dünyasını dəyişmişdir.

Xəstəliklərdən vəfat edənlər arasında məşhur simalarda var. İspaniya kralı XIII Alonso, alman sosioloqu və tarixçisi Maks Veber ispan qripindən vəfat edib. Türkiyə Qurtuluş Savaşının hərbi və siyasi lideri Mustafa Kamal Atatürk Samsun hərəkatı zamanı virusa yoluxsa da, Beşiktaş səmtindəki evində aldığı müalicələr nəticəsində xəstəlikdən xilas olmağı bacarmışdır.

Mənbə haqqında hipotezlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fransadakı İngilis qoşunları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fransanın Etapl bölgəsində Böyük Britaniya qüvvələrinə aid əsgər və xəstəxana düşərgəsinin virusoloq Con Oksford tərəfindən İspan qripinin mərkəzində olması nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür.[21] 1916-cı ilin sonlarında Etapl düşərgəsində qripə bənzər simptomlar yaradan çox ölümə səbəb olan yeni xəstəliyin başlaması tədqiqatlara səbəb oldu.[21][22] Oksfordun fikrincə, oxşar hadisə 1917-ci ilin martında, Olderşotdakı[23] ordu kazarmalarında da baş vermiş və hərbi həkimlər sonradan bu erkən yayılmaları 1918-ci il qripi ilə eyni xəstəlik kimi qəbul etmişdilər.[21][24] Dolu olan düşərgə və xəstəxana, tənəffüs virusunun yayılması üçün ideal yer idi. Xəstəxanda minlərlə kimyəvi hücum qurbanları müalicə olunurdu, həmçinin digər müharibə qurbanları və hər gün 100.000 əsgər düşərgədən keçirdi. Hərbi Hospital həm də donuzçuluq ferması idi və ətraf kəndlərdən qida təchizatı üçün müntəzəm olaraq ev quşları gətirilirdi. Oksford və qrupu, quşlarda yaşayan əhəmiyyətli prekursor virusunun mutasiya etdiyini, sonra cəbhənin yaxınlığında saxlanılan donuzlara keçdiyi fikrinə gəlmişdilər.[23][24]

Çin Tibb Dərnəyi jurnalının 2016-cı il üçün olan bir hesabatında,1918-ci il virusunun Avropa ordularında aylar və bəlkə də 1918-ci il pandemiyasından illər əvvəl dövr etdiyinə dair dəlil göstərilmişdi.[25]

Amerika Birləşmiş Ştatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Epidemiyanın ABŞ-də baş verdiyi barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Tarixçi Alfred Krosbi 2003-cü ildə qripin mənbəyinin Kanzasda olduğunu söyləmişdi. Məşhur Amerika alimi Con M. Berri 2004-cü ildə yazdığı məqaləsində xəstəliyin başlanğıc nöqtəsi kimi, 1918-ci ilin yanvarında Kanzasın Haskell dairəsi olaraq təsvir etmişdir.[26]

Təkamül üzrə biologiya professoru Maykl Vorobeyin rəhbərliyi ilə toxuma sürüşmələrinin və tibbi hesabatların 2018-ci ildə edilən bir araşdırması xəstəliyin Kanzasdan gəlməsini inkar edən dəlillər aşkarlamışdır, çünki xəstəlik simptomları eyni vaxtda New Yorkdakı vəziyyətlə müqayisədə daha yüngül idi və ölüm halları cüzilik təşkil edirdi. Tədqiqat filogenetika analizləri nəticəsində, qəti olmasa da virusun Şimali Amerika mənşəli olmasına dair sübutlar tapmışdı. Bundan əlavə, virusun hemagllutin glikoproteinlərinin 1918-dən çox əvvəl olduğu söylənilir və digər tədqiqatlar H1N1 virusunun 1915-ci ildə və ya bu illər ərəfəsində baş verdiyini ehtimal edir.[27]

Çin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ildə qrip pandemiyasından az təsirlənən dünyanın bir neçə bölgəsindən biri də Çin idi, burada il ərzində nisbətən yumşaq qrip mövsümü keçmişdi (Çinin Birinci Dünya müharibəsi dövrünə dair məlumatların olmaması səbəbindən bu fikir mübahisəlidir). Çoxsaylı tədqiqatlar dünyanın digər bölgələrinə nisbətən Çində qripdən ölənlərin az olduğunu göstərir.[28][29][30] Bu, 1918-ci il qrip pandemiyasının Çində meydana gəldiyi ilə bağlı fərziyyələrə səbəb olmuşdur.[29][31][32][33] Nisbətən yüngül qrip mövsümü və 1918-ci ildə Çində qripdən ölüm nisbətinin daha aşağı olması, Çin əhalisinin qrip virusuna qarşı artıq qazanılmış immuniteti ilə izah edilə bilər.[29][31][34]

1993-cü ildə Paster İnstitutu üçün 1918-ci il qripi mövzusunda aparılan tədqiqatların aparıcı mütəxəssisi Klaud Hannoun bu virusun Çindən gəldiyi ehtimalını irəli sürmüşdür. O, virusun daha sonra ABŞ-də Boston yaxınlığında mutasiya etdiyini, oradan Brestə, Fransaya, Avropanın döyüş bölgələrinə, bütün köhnə qitəyə və müttəfiq əsgərləri, dənizçiləri vasitəsilə dünyaya yayıldığını bildirmişdir.[35]

2014-cü ildə tarixçi Mark Hamfri, Böyük Britaniya və Fransada arxa cəbhədə işləmək üçün səfərbər olunan 96.000 çinli işçinin vəba xəstəliyinin qaynağı ola biləcəyini iddia etmişdir. Sent-Consdakı Nyufaundlend Memorial Universitetində Hamfri öz nəticələrini yeni tapılmış sübutlarla əsaslandırmışdır. O, 1917-ci ilin noyabrında Çinin şimalında baş verən tənəffüs yolu xəstəliyinə dair arxiv sənədlərini aşkarlamış və bir il sonra Çinin səhiyyə məmurları tərəfindən bu xəstəliyin İspan qripi ilə eyniyyət təşkil edildiyi müəyyən olunmuşdur.[36][37]

Çin Tibb Assosasiyasının jurnalında 2016-cı ildə yayımlanan hesabatında 1918-ci il virusunun Çin və Cənub-Şərqi Asiya əsgərləri və işçiləri vasitəsi ilə Avropaya gətirildiyinə dair heç bir dəlil olmadığı, əksinə pandemiyadan əvvəl bu xəstəliyin Avropada yayılmasına dair faktlar əksini tapmışdır.[25] 2016-cı il araşdırması Avropada Çin və Cənub-Şərqi Asiya işçiləri arasında qripdən ölüm nisbətinin (təxminən 1/1000) aşağı olduğunu göstərmişdi. Bu da 1918-ci il ölümcül qrip pandemiyasının həmin işçilərdən qaynaqlana bilməyəcəyi demək idi.[25]

Təkamül üzrə biologiya professoru Maykl Vorobeyin rəhbərliyi ilə toxuma sürüşmələri və tibbi hesabatlara dair 2018-ci ildə etdiyi araşdırması xəstəliyin çinli işçiləri tərəfindən yayılması ehtimalını rədd edən dəlillər aşkarlamışdır. Tibbi hesabatda Vorobey muzdlu işçilərin Avropaya daxil olduğu marşrutu boyu heç bir xəstəlik əlamətlərinin tapılmadığını qeyd edərək, onların bu xəstəliyin əsl sahibləri olmasına aid mülahizələri çürütmüş olmuşdu.[27]

Digərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Klod Hannoun qripin genezisi ilə bağlı İspaniya, Kanzas və Brest kimi ərazilərdə mümkün olub, olmaması barədə bir neçə alternativ fərziyyələri nəzərdən keçirmişdir.[35] Politoloq Andryu Prays-Smit Avstriya arxivindən tapdığı qripin 1917-ci ilin əvvəllərində başladığını bildirən məlumatları yayımlamışdır.[38]

Yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
ABŞ qoşunları I Dünya müharibəsində Avropaya İspan qripini özləri ilə apardılar.

Bir yoluxmuş şəxs asqırarsa və ya öskürərsə, yarım milyondan çox virus hissəcikləri yaxınlıqda olan insanları yoluxdurar.[39] Birinci Dünya müharibəsinin getdiyi ərazilərdə insanların kütləvi toplaşması və hərəkəti pandemiyanın yayılmasına şərait yaratdı. Üstəlik müharibə şəraiti ehtimal ki, onun mutasiya edərək artmasına səbəb oldu. Müharibə virusdan ölüm halını da artırdı. Bəziləri əsgərlərin immunitet sistemlərinin zəifliyini qidalanma ilə, həm də döyüş stresi, kimyəvi silahların tətbiqi ilə əlaqələndirir.[40][41]

Bu qripin dünya miqyasında yayılmasının ən böyük səbəbi səyahət amili oynamışdı. Dövrün nəqliyyat sistemi əsgərlərin, dənizçilərin və mülki səyahətçilərin xəstəliyi yaymasını asanlaşdırdı.[42] Baş verənlərlə bağlı hökumət strukturlarının fəaliyyətsizliyi mülki əhalinivirus qarşısında hazırlıqsız yaxalanmasına gətirib çıxardı. Dövlət strukturlarının daha bir səhvi isə virusun olması ehtimalını inkar etməsi olmuşdu.[43]

ABŞ-də xəstəlik ilk dəfə 1918-ci ilin yanvarında Kanzasın Haskell dairəsində müşahidə edildi və yerli həkim Lorinq Mineri ABŞ İctimai Səhiyyə Xidmətinin akademik jurnalını əhalini xəbərdar etməyə çağırdı. 4 mart 1918-ci ildə, şirkətin aşpazı Alkas Gitçell, Haskell dairəsindəki Fort Rileydə xəstə olduğunu bildirdi, bu zaman Birinci Dünya müharibəsi əsnasında Amerika əsgərlərinə təlim keçən ABŞ hərbi obyekti onu qripin ilk qeydə alınan qurbanı olduğunu bildirdi.[44][45][46] Günlə ərzində, düşərgədəki 522 kişinin xəstə olduğu bildirildi.[47] 11 mart 1918-ci ildə, virus Nyu-Yorkun Kuins bölgəsinə çatdı.[42] Mart / aprel aylarında virusa qarşı profilaktik tədbirlərin görülməməsi daha sonra bir çox şəxslər tərəfindən hökumət orqanları tənqid edildi.[48]

1918-ci ilin avqustunda Fransanın Brest şəhərində; Fritaun, Syerra-Leone ilə eyni zamanda ABŞ-də sentyabr ayında Bostondan 30 mil qərbdə, Boston Nevi Yard və Cemp Devinsdə (sonradan Fort Devins adlandırıldı) daha güclü epidemiya ocaqları meydana gəldi. Qoşunların Avropadan daşınması ilə ABŞ-nin digər əraziləri də tezliklə epidemiya mərkəzinə çevrildi.[49] İspan qripi İrland əsgərlərinin geriyə qaytarılması ilə İrlandiyada da yayıldı.

Profilaktikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Küçəyə çıxma qadağasının və sosial məsafənin faydaları haqqında "İki şəhərin hekayəsi" adlı məşhur bir nümunə mövcuddur. Müharibəni maliyyələşdirmək məqsədilə çap edilmiş dövlət istiqrazlarının təşviqi üçün 1918-ci ilin sentyabrında Amerika şəhərlərində paradlar keçirilirdi. "İspan qripi" yayılmağa başlayanda ABŞ-nin Filadelfiya və Sent-Luis şəhərlərində bununla bağlı bir-birindən fərqli iki üsul seçildi. Filadelfiyada tədbir planlaşdırıldığı qaydada keçirildi, Sent-Luisdə isə təxirə salındı. Bir ay sonra Filadelfiyada "ispan qripi"ndən ölənlərin sayı 10 mindən çox, Sent-Luisdə isə 700 nəfər olmuşdu. Bu, epidemiyalarda sosial məsafənin faydalı strategiya olması fikrini gücləndirən faktdır.

Araşdırmaçılar 1918-ci ildə ABŞ şəhərlərində tətbiq olunmuş bəzi məhdudlaşdırma tədbirlərini müqayisə ediblər. Məlum olub ki, ictimai yığıncaqları ləğv edən, teatrları, məktəbləri və kilsələri daha tez bağlayan şəhərlərdə ölüm faizi daha aşağı səviyyədə qalıb. Küçəyə çıxma qadağasının nəticələrini analiz edən bir qrup amerikalı iqtisadçının gəldiyi nəticə isə bu olub ki, daha ciddi qadağalar tətbiq edən şəhərlərin iqtisadiyyatı epidemiyadan sonra daha tez canlanmağa başlayıb.[50]

Ölüm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün dünyada

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1918-ci il epidemiyası ilə normal epidemiyalar arasında qrip ölümü, yaş bölgüsü arasındakı fərq — Amerika Birləşmiş Ştatlarının hər yaş qrupundakı 1911–1917-ci illər (pərçimlənmiş xətt) və 1918-ci ildəki pandemiya ilində 100.000 nəfər ölüm (sağlam xətt).[51]
Üç pandemiya dalğası: həftəlik kompleks qrip və sətəlcəm ölümü,Birləşmiş Krallıq, 1918–1919-cu illər[52]

İspan qripi, dünya əhalisinin üçdə birinə təxminən 500 milyon insana yoluxmuşdu.[1] Yoluxmuş insanın ölümü barədə təxminlər isə fərqlidir, lakin qrip, tarixin ən ölümcül pandemiyalarından biri hesab olunur.[53][54]

1991-ci ildəki hesabatda virusun 25 ilə 39 milyon arasında insanın ölümünə səbəb olduğu bildirilir.[55] 2005-ci ilə aid hesabatda ölənlərin sayının 50 milyon (qlobal əhali sayından 3% az), bəlkə də 100 milyon (5%-dən çox) qədər olduğu bildirilirdi.[56][57] Bununla belə, 2018-ci ildə yenidən aparılan hesablamada, ümumilikdə 17 milyon[58] insan öldüyü təxmin edilir.[59] Bu hesablamalar dünya əhalisinin 1,8 ilə 1,9 milyardı arasında, əhalinin 1 ilə 6 faizi arasında dəyişir.[60]

Virus daha çox 20–40 yaş arası kişiləri öldürürdü. Bunun əsas səbəblərindən biri xəstəliyin, böyük ehtimal, Birinci dünya müharibəsinin sıx insanlar olan hərbi düşərgələrində başlaması və evlərinə dönən əsgərlər vasitəsilə dünyaya yayılması idi. O qədər çox kişi ölmüşdü ki, milyonlarla qadın ailə qura bilməmişdi. Harvard Universitetinin əməkdaşı Frank Barro 2020-ci ildə dərc edilən araşdırmasında yazır ki, ABŞ-də hər min nəfərdən beşi (550 min nəfər), Hindistanda isə 17 milyon insan (5,2 %) "ispan qripi"ndən ölmüşdü.[50]

Bu qrip, QİÇS-in 24 ildə öldürdüydən, 24 həftədə daha çox insanı öldürmüşdü.[61] Ancaq bu, daha uzun illər davam edən Qara ölümdən dünya əhalisinin qat-qat aşağı faizini öldürmüşdü.[62]

Xəstəlik dünyanın bir çox yerində insanları tələf etmişdi. Hindistanda 12–17 milyon insan, əhalinin təxminən 5%-i ölmüşdü.[63] Britaniya Hindistanında ölənlərin sayı 13,88 milyon təşkil etmişdir.[64] Arnold (2019) ən az 12 milyon ölü olduğunu təxmin edir.[65]

Çində ölənlərin sayının,[66][55] statistikası olmadığından bir çox təxminlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Çində ölənlərin sayının ilkin hesabatını 1991-ci ildə Patterson və Payl təqdim etmişdir. Onlar hesabatlarında təxmini 5 ilə 9 milyon arasında ölü sayının olduğunu bildirmişdilər. Bununla belə, 1991-ci ildə edilən bu tədqiqat sonrakı tədqiqatlar tərəfindən qüsurlu metodologiya səbəbiylə tənqid atəşinə tutulmuşdu. Yeni tədqiqatlarda isə Çində ölüm nisbətinin daha aşağı olduğu qənaətinə gəlinmişdir.[28][67][68] Məsələn, 1998-ci ildə Lijima Çindəki liman şəhərlərindən alınan məlumatlara görə Çində ölənlərin sayının 1 ilə 1.28 milyon arasında olması ehtimalını irəli sürmüşdür.[69] Vataru Lijimanın qeyd etdiyi kimi

Patterson və Payl "1918-ci il Qripi Pandemiyası" adlı tədqiqatlarında İspan qripindən ölənlərin sayını bütövlükdə Çində hesablamağa çalışmışdılar. Çində 4.0 ilə 9.5 milyon insanın öldüyünü iddia etmişdilər; lakin bu cəmi sırf ölüm nisbətinin 1918-ci ildə 1,0–2.25 faiz olduğu ehtimalına əsaslanmışdı. Çünki Çin ölüm nisbətinin çox olduğu İndoneziya və Hindistan kimi yoxsul ölkə idi. Onların araşdırması heç bir yerli Çin statistik məlumatlarına söykənmirdi.[70]

Çində ölü sayının aşağı hesablamaları, Çin liman şəhərlərində (məsələn, Honq Konq) aşkar edilən ölüm nisbətlərinin aşağı olması və zəif daxili rabitəəlaqələrinin olması qripin Çinin daxilinə nüfuz etməsinin qarşısını aldığı ehtimalına əsaslanır.[66] Ancaq bəzi müasir qəzet və poçt şöbələri, eləcə də missioner həkimlərin hesabatlarında qripin Çin daxilinə nüfuz etdiyi və qripin Çinin kənd yerlərində geniş yayılması bildirilir.[71]

Yaponiyada 23 milyon insan bu qripə yoluxmuşdu və ən azı 390.000 nəfərin öldüyü bildirildi.[72] Niderland Ost-Hindindən (indiki İndoneziya) 30 milyon əhali arasından 1,5 milyon nəfərin öldüyü güman edilirdi.[73] Taitidə bir ay ərzində əhalinin 13%-i tələf olmuşdu. Eynilə Samoada da 38.000 əhalinin 22%-i iki ay ərzində ölmüşdü.[74]

Yeni Zelandiyada qrip altı həftə ərzində təqribən 6.400 Pakeha və 2500 yerli maorinin ölümünə səbəb olmuşdu. Üstəlik maorilər arasındakı ölüm nisbəti pakehadan səkkiz qat çox idi.[75][76]

İranda ölüm həddi çox yüksək idi: hesabatlara görə ölüm sayı 902.400 ilə 2.431.000 arasında dəyişirdi, ya da ümumi əhalinin 8%-dən 22%-ə qədəri həyatını itirmişdi.[77]

ABŞ-də 105 milyon əhalinin təxminən 28%-i yoluxmuş, 500.000-dən 850.000-ə qədəri ölmüşdü (əhalinin 0.48-dən 0.81 faizi).[78][79] Xüsusilə yerli Amerika qəbilələri dəişətli zərər görmüşdülər. Dörd Künc regionunda, yerli amerikalılar arasında 3293 ölüm qeydə alınmışdı.[80] inuitlərin hamısı və yerli alyaskalıların kənd icmalarında vəziyyət faciəvi nəticələnmişdi.[81] Kanadada 50.000 nəfər öldü.[82]

Braziliyada prezident Fransisku di Paula Rodrigis Alvis də daxil olmaqla 300.000 nəfər həyatını itirmişdi.[83] Britaniyada 250.000-ə qədər, Fransada 400 mindən çox insan öldü.[84]

Qanada qrip epidemiyası ən az 100 min insanın ölümünə səbəb olmuşdu.[85] Tafari Makonnen (gələcək Hayle Selassi, sonuncu Efiopiya imperatoru), qripə yoluxan, lakin sağ qalan ilk efiopiyalılardan biri idi.[86][87] Lakin onun təəbələrinin çoxunun onun kimi bəxti gətirmədi; paytaxt Əddis-Əbəbədə ölüm 5000–10000 və ya bu rəqəmlərdən daha yüksək idi.[88] Britaniya Somalisində yerli əhalinin 7% öldüyü təxmin edilir.[89]

Epidemiyadan belə yüksək ölüm səbəblərinin 50%-ə qədəri infeksion yayılma və ilk dövrlərdə onun ciddiyə alınmaması idi. 1918-ci ildəki simptomlar qeyri-adi idi, bu da onun əvvəlcə qripin denqe, vəba və ya tif kimi infeksion xəstəliklərlə səhv salınmasına səbəb oldu. Bir müşahidəçi yazırdı: "Fəsadların ən diqqət çəkənlərindən biri selikli qişalardan, xüsusən də burun, mədə və bağırsaqlarda qanaxmaların olması idi. Qulaqlardan qan və dəridə purpura qanaxmalar da meydana gəlmişdi".[56] Ölümlərin əksəriyyəti qrip ilə əlaqəli ümumi ikincili infeksiya olan bakterial sətəlcəmdən idi.[90][91][92] Virus, eyni zamanda, ağciyərlərdə kütləvi qanaxma və ödəm meydana gətirərək insanları birbaşa öldürürdü.[92]

Ölüm nümunələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tibb bacısı Vaşinqtonda bir xəstəni müalicə edərkən tənzifli maska taxıb
Vaşinqton polisi 1918-ci ilin dekabrında maskalar taxdı

Pandemiya əsasən gəncləri öldürürdü. 1918–1919-cu illərdə ABŞ-də qrip pandemiyasından ölənlərin 99%-i 65 yaşdan kiçik insanlar və təxminən 20 ilə 40 yaş arasındakı gənclər olmuşdur. 1920-ci ildə 65 yaşdan aşağı insanlar arasında ölüm nisbəti 65 yaşdan yuxarı insanların ölümünün yarısına qədər altı dəfə azaldı, lakin ölüm hallarının 92%-i 65 yaşdan kiçik insanlarda baş verdi. Bu, qeyri-adi hal idi, çünki qrip, zəif şəxslərə: məsələn, iki yaşdan kiçik körpələrə, 70 yaşdan yuxarı olanlar və immuniteti zəif olanlara daha çox ölümcül təsir göstərirdi. 1918-ci ildə, daha böyüklərdə 1889–1890-cı illərdə baş verən "Rus qripi" olaraq bilinən qrip pandemiyasına görə qismən qripdən müdafiə üçün immunitet formalaşmışdı.[93]

Tarixçi Con M. Berriyə görə, ən həssas olanlar — "ən çox güman ki,", ölən — hamilə qadınlar idi. Pandemiyadan xəstəxanaya yerləşdirilən qadınların on üçündəki tədqiqatda, ölüm nisbətinin 23% ilə 71% arasında dəyişdiyi gorünürdü.[94] Doğuşdan sağ qalan hamilə qadınların dörddə biri (26%) uşağını itirdi.[95]

Digər bir qəribəlik, qripin yayda və payızda (Şimal yarımkürəsində) yayılması idi; qrip ümumiyyətlə qışda daha pis olurdu.[96]

Müasir analizlər, gənclərdə daha güclü immunitet sistemini pozan virusun sitokin (bədənin immunitet sisteminin cökdürən) epidemiyasını sürətləndirdiyi üçün xüsusilə ölümcül olduğunu göstərmişdi.[26] Bir qrup tədqiqatçı virusu donmuş qurbanların cəsədlərindən və onları heyvanlara köçürərək bərpa etmişdilər. Heyvanlar sitokin epidemiyası nəticəsində sürətlə irəliləyən tənəffüs çatışmazlığına və ölümə məruz qaldılar. Gənclərin güclü immun reaksiyaları bədəni zədələməyə səbəb oldu, halbuki uşaqlar və orta yaşlıların zəif immun reaksiyaları bu qruplar arasında daha az ölümlə nəticələnmişdi.[61][97]

Sürətlə inkişaf edən hallarda ölüm, əsasən virusa yoluxmuş ağciyər konsolidasiyası ilə sətəlcəmdən yaranmışdır. Yavaş-yavaş inkişaf edən xəstəlik ikincili bakterial sətəlcəm və bəzi hallarda psixi pozğunluqlara səbəb olan sinirin iştirakı müşahidə edilmişdir. Bəzi ölümlər qidasızlıqdanda da baş verirdi.

He et al. (O və başqaları) tərəfindən aparılan bir araşdırma (2011) 1918-ci il qrip pandemiyasının üç dalğasını öyrənmək üçün mexaniki bir modelləşdirmə yanaşmasından istifadə etmişdi. Müvəqqəti vəziyyətdəki dəyişkənliyin əsasını yaradan amilləri və onların ölüm və xəstəlik halları ilə əlaqəsini araşdırılmışdı. Onların təhlili göstərir ki, ötürmə sürətindəki müvəqqəti dəyişikliklər ən yaxşı izahı təmin edir və bu üç dalğanın yaranması üçün tələb olunan ötürülmənin dəyişməsi bioloji cəhətdən mümkündür.[98]

He et al. tərəfindən edilən başqa bir araşdırmada (2013), 1918-ci il qrip pandemiyasının üç dalğasının səbəbini ortaya qoymaq üçün üç amili özündə birləşdirən sadə bir epidemiya modelindən istifadə edilmişdi. Başlanğıc zamanı temperaturun dəyişməsi və insanda başlanğıcda cavab olaraq davranış dəyişikliklərinə səbəb olması kimi amillər məktəblərin açılması və bağlanmasına səbəb oldu. Onların modelləşdirmə nəticələri göstərdi ki, hər üç amil vacibdir, lakin insanın davranış reaksiyaları ən əhəmiyyətli təsirlərdəndir.[99]

2020-ci ildə edilən araşdırma, erkən və geniş qeyri-tibbi tədbirləri (karantin və s.) həyata keçirən ABŞ şəhərlərinin,[100] tədbirləri gec tətbiq edən və ya ümumiyyətlə həyata keçirməyən şəhərlərlə müqayisədə bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində əlavə mənfi iqtisadi təsir göstərmədiyini müəyyən etmişdi.[101]

Ölümcül ikinci dalğa

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amerika Ekspedisiya Qüvvələri ABŞ Ordusu Düşərgəsi Xəstəxanasında İspan qripi qurbanları.45, Eks-les-Bens, Fransa, 1918-ci ildə

1918-ci ildəki pandemiyanın ikinci dalğası birincisindən daha ölümcül oldu. Birinci dalğa tipik qrip epidemiyalarına bənzəyirdi; ən çox risk alan xəstələr yaşlılar idi, gənc olan sağlam insanlar asanlıqla sağalırdılar. Avqust ayında Fransa, Sierra Leone və ABŞ-də ikinci dalğa başlayanda virus daha ölümcül bir formaya keçdi.[102] 1918-ci ilin oktyabrı bütün pandemiyanın ən yüksək ölüm göstəricisi olan ay idi.[103]

Bu, xəstəliyin artan ciddiyəti Birinci Dünya müharibəsinin şərtlərinə aid edildi.[104] Mülki həyatda,təbii seçmə daha mülayim təsirlərə gətirib çıxarır. Ağır xəstə olanlar evdə qalırlar və yüngül xəstələr həyatlarına davam edirlər. Bu xəstəliyin yayılmasını yavaşladan amillərdən idi. Səngərlərdə isə təbii seçmə tərsinə çevrildi. Virusa yüngül yoluxan əsgərlər olduğu yerlərdə qaldılar, ağır xəstələr isə dolu qatarlarla sıxlıq olan səhra hospitallarına göndərilərək ölümcül virusu yaydılar. Beləcə ikinci dalğa başladı və qrip sürətlə yenidən dünyaya yayıldı. Nəticə etibarilə, müasir pandemiya zamanı tibb işçiləri virusun sosial yüksəliş olan yerlərə çatdığı zaman ona diqqət yetirirlər.[105]

İlk dalğalı infeksiyalardan sağalmışların əksəriyyətinin immunitetə sahib olması, bunun eyni qrip xəstəliyi olduğunu göstərdi. Bu, Kopenhagendə ən dramatik şəkildə təsvir edilmişdir, az ölümcül ilkin dalğaya məruz qaldığına görə ümumi ölüm nisbəti ilə yalnız 0,29% (ilk dalğada 0,02% və ikinci dalğada 0,27%) ilə sıyrıla bildi.[106] Əhalinin qalan hissəsi üçün ikinci dalğa daha ölümcül idi; ən həssas insanlar səngərlərdəki əsgərlər kimi — gənc və zəif olan böyüklər idi.[107]

Ölümcül üçüncü dalğa

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qripin üçüncü dalğası 1919-cu ilin yanvar ayında başladı və 1919-cu ilin iyununa qədər davam etdi.[108][109] Bu, ilk növbədə İspaniya, Serbiya, Meksika və Böyük Britaniyaya təsir göstərdi, nəticədə 100.000 nəfərin ölümünə səbəb oldu.[110] O, ikinci dalğadan daha az şiddətli idi, lakin yenə də ilk dalğadan daha ölümcül oldu.

Viran olmuş məskənlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1918-ci ilin oktyabr və noyabr aylarında, böyük şəhərlərdə bütün səbəblərdən ölümün zirvəsini göstərən cədvəl
Koromandl xəstəxana heyətinin (Yeni Zelandiya) qrip xəstələrinə tövsiyələri(1918)

Ölüm səviyyəsinin aşağı olduğu bölgələrdə belə böyüklər, virusun gündəlik həyatın çox hissəsinə maneə törətdiyinə görə aciz idilər. Bəzi yerlərdə bütün mağazalar bağlanmış və ya müştərilərə sifarişləri kənardan vermələri tələb olunurdu. Səhiyyə işçilərinin xəstələrin qayğısına qala, nə də ölənləri qəbiristanlıqlarda dəfn edə bilməməsi barədə məlumatlar yayılırdı, çünki onlar özləri də xəstə idilər. Kütləvi məzarlar buxar ekskavatoru ilə qazılırdı, cəsədlər bir çox yerdə tabut olmadan dəfn edilirdi.[111]

Sakit okeanın bir neçə ada ərazisi də epidemiyaya məruz qaldı. Pandemiya bu ərazilərə Yeni Zelandiyadan gəlmişdi. Yeni Zelandiyadan qrip Tonqa (əhalinin 8%-ni öldmüşdü), Nauru (16%) və Ficiyə də (5%, 9000 nəfər) çatmışdı.[112]

Ən çox təsirə məruz qalan, əvvəllər 1914-cü ildə Yeni Zelandiya tərəfindən işğal edilmiş Alman Samoası Qərbi Samoa oldu. Burda əhalinin 90%-i yoluxmuşdu; nəticədə kişilərin 30%-i, qadınların 22%-i və uşaqların 10%-i həlak olmuşdu. Yerli qubernator Con Martin Poyer bunun qarşısını almaq üçün, qrip qonşu Amerika Samoasına çatmamış blokada tətbiq etdi.[112] Xəstəlik yerli xalqlar arasında ən yüksək sosial təbəqələr arasında sürətlə yayılmışdı. Bu dövr qəbilə başçılarının qəbirlərinin üzərində ölüm tarixi çoxluq təşkil edir.[113]

Yeni Zelandiyada 8 573 ölüm halı 1918-ci ildəki pandemik qripə aid edilirdi, nəticədə əhalinin ümumi ölüm faizi 0,7% olmuşdur. Maorilər arasında olüm nəticəsi, digər Yeni Zelandiyalılar (Pakeha) ilə müqayisədə daha çox yaşam şərtlərinə görə 8–10 qat daha çox idi.[113]

İrlandiyada İspan qripi 1918-ci ildə ümumi ölümlərin 10%-ni təşkil etmişdi.

Epidemiyanın zəif təsir göstərdiyi ərazilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çin 1918-ci ildə dünyanın digər bölgələri ilə müqayisədə nisbətən yüngül qrip mövsümü keçirmişdi.[34][114][115][116] Lakin, həmin dövrdə ölkədə səhiyyə statistikasının mərkəzləşdirilmiş toplusu yox idi. Daxili bəzi məlumatlar 1918-ci ildə Çinin ən azı bir neçə yerində qripdən ölüm nisbətlərinin bəlkə də daha yüksək olduğunu göstərir.[71] Lakin, ən azı, dünyanın digər ölkələri ilə müqayisədə ümumilikdə Çinin qripdən ciddi şəkildə təsirləndiyinə dair az dəlil var.[117] Çinin daxili hissələrindən tibbi sənədlər olmasa da, Çinin liman şəhərlərində, o zaman İngiltərə nəzarətində olan Honq Konq, Quançjou, Pekin,Harbin və Şanxayda geniş tibbi məlumatlar qeydə alınmışdır. Bu məlumatlar əsasən Çin, xaricilər, məsələn ingilis, fransız və ölkədəki digər Avropa müstəmləkə məmurları tərəfindən qurulan Çin Dəniz Gömrük Xidməti tərəfindən toplanmışdır.[118] Bütövlükdə, Çinin liman şəhərlərinin dəqiq məlumatları Asiyanın digər şəhərləri ilə müqayisədə heyrətamiz dərəcədə aşağı ölüm göstəricilərini göstərir.[118] Məsələn, Honq Konq və Quançjoudakı ingilis səlahiyyətliləri qripdən ölüm nisbətinin, qripin daha çox dağıdıcı təsirə məruz qoyduğu Kəlküttə və ya Bombey kimi Asiyadakı digər şəhərlərin ölüm nisbətlərindən daha aşağı 0,25% və 0,32% nisbətində olduğunu bildirmişdi.[118][119] Eynilə, 1918-ci ildə 2 milyondan çox əhalisi olan Şanxay şəhərində Çin əhalisi arasında cəmi 266 nəfər virusa yoluxmuş qeydə alınmışdır.[118] Çin şəhərlərindən qeydə alınan geniş məlumatlardakı çıxarışlardan əldə olunan nəticələrdə, bütövlükdə 1918-ci ildə Çində qripdən ölənlərin nisbəti — dünya üzrə ortalama səviyyədən (təxminən 3–5%) aşağı, ehtimal ki, 1% -dən aşağı idi.[118] Bunun əksinə olaraq Yaponiya və Tayvan qripdən ölüm nisbətlərinin müvafiq olaraq 0,45% və 0,69% olduğu məlumdur, bu da, Honq Konq (0.25%), Quançjou (0.32%) və Şanxay kimi Çinin liman şəhərlərindəki məlumatlardan toplanan ölüm nisbətindən daha yüksək idi.[118]

1919-cu il Tokio,Yaponiya

1919-cu ilin iyul ayına qədər Yaponiyada 257.363 ölüm qripə aid edilmişdi və bu, 0,4% ölüm nisbətini verirdi ki, bu məlumat da mövcud olan bütün Asiya ölkələrindəki qrip nisbətindən çox aşağı idi. Yaponiya hökuməti pandemiya baş verdikdə yerli adalara və oradan dəniz səyahətini ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı.

Sakit okeanda, Amerika Samoası[120] və Fransa koloniyası olan Yeni Kaledoniyada[121] təsirli karantinlər vasitəsi ilə qripdən ölümün qarşısını almağa müvəffəq olmuşdu. Avstraliyada 12 minə yaxın insan tələf oldu.[122]

Pandemiyanın sonunda, Braziliyanın Amazon çayı deltasındakı təcrid olunmuş Marajo adasında bir nəfər də olsun ispan qripinə yoluxma qeydə alınmamışdı.[123] Müqəddəs Yelena adası da ölənlərin olmadığını bildirdi.[124]

Rusiyada ölənlərin sayının 450 min olduğu təxmin edilir, baxmayaraq ki, bu rəqəmi irəli sürən epidemioloqlar onu "qaranlıqda atış" adlandırırlar.[55] Əgər bu doğrudursa, onda Rusiya əhalisinin təxminən 0,4%-ni bu xəstəlikdən itirmişdi, yəni Avropada qriplə əlaqəli ən aşağı ölüm hadisəsinə məruz qalmışdı. Digər bir araşdırma ölkənin vətəndaş müharibəsi ərəfəsində olduğunu və gündəlik həyatın infrastrukturunun pozulduğunu nəzərə alaraq bu sayını mümkünsüz hesab edir; tədqiqat Rusiyada ölüm sayının 2% ya da 2.7 milyon insana yaxın olduğunu göstərir.[71]

Aspirin zəhərlənməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2009-cu ildə "Klinik yoluxucu xəstəliklər" jurnalında dərc olunan məqalədə, Karen Starko aspirin zəhərlənmələrinin ölümlərin sayının artmasında önəmli dərəcədə mühüm rol oynadığı fikrini irəli sürmüşdür. O bu fikri qripdən ölənlərdə bildirilən simptomlara, hələ mövcud olan ölüm hesabatlarında və 1918-ci ilin oktyabrında baş verən "meyityarma"lara əsasən söyləmişdi. Amerika Birləşmiş Ştatlar Ordusunun Baş Tibbi Xidməti və Amerika Tibb Birliyi jurnallarının (JAMA) hər ikisi müalicə hissəsi olaraq gündə 8–31 qram asetilsalisilli turşunun böyük dozalarını tövsiyə etmişdi. Dərmanların bu dozada yazılması gələcəkdə həm xəstələrin 33%-də hiperventiliya, həm də xəstələrin 3%-də ağ ciyərin ödemi əmələ gətirəcəkdi.[125]

Starko bir çox erkən ölümün "yaş", bəzən hemorragik ağciyərlər səbəbindən olduğunu qeyd edir. Halbuki gec ölümlər bakterial sətəlcəmə səbəb olduğunu göstərmişdir. O, aspirin zəhərlənməsi dalğasının hadisələrin "mükəmməl fırtına" səbəbindən olduğunu iddia edir: Bayern korporasiyasının aspirinə verdiyi patentin müddəti başa çatdığından, buna görə bir çox şirkət qazanc əldə etməyə başladı və tədarük həddən çox artmışdı. Bu isə İspan qripinin yayılması ilə üst-üstə düşdü. O, vaxt aspirin zəhərlənmələrinin simptomları məlum olmadığından, vəziyyət pis məcrada inkişaf etmişdi.[125]

1918-ci ildə Sietldə bir küçə avtomobili bələdçisi, çöldə sərnişinlərin maska taxmadan olmasına icazə verməkdən imtina edir.

Ümumdünya ölüm nisbətinin izahı olaraq, bu fərziyyə, 2010-cu ilin aprel ayında İrvayn Kaliforniya Universitetindən Andryu Noymer və Deyzi Karreon, və Səhiyyə xidmətindəki təhlükəsizlik və keyfiyyət üzrə Avstraliya Komissiyasından Neyll Conson tərəfindən nəşr olunan jurnaldakı, məqalə ilə şübhə altına alınmışdı. Məqalədə alimlər aspirinin çox olduğu yerlərdə ölüm nisbəti ilə müqayisədə, o zaman aspirinə az və ya çox rast gəlindiyi Hindistan kimi ölkələrdə ölüm nisbətinin yüksək olduğunu nəzərə alaraq, aspirin nəzəriyyəsinin universal tətbiqini şübhə altına almışdılar.[126]

Onlar "Salisilik turşunun (aspirinin) zəhərlənmə fərziyyəsini 1918–1919 qrip pandemiyasının qeyri-adi virulensiyasının ilkin izahı kimi davam etdirmək çətindir" qənaətinə gəldilər.[126] Buna cavab olaraq Starko Hindistanda aspirin istifadəsinə dair lətifə nümunələrinin olduğunu söylədi və aspirin reseptinin həddindən artıq çox olması hind ölüm nisbətinə qatqı verməməsini də iddia etdi, bu Hindistanda mövcud olan digər ağırlaşdırıcı amillərin az rol oynamadığı bölgələrdə hələ də yüksək ölüm nisbətləri üçün bir amil ola bilərdi.[127]

Pandemiyanın sonu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ilin sonlarında ölümcül ikinci dalğa başa çatdıqdan sonra, yeni proseslər kəskin şəkildə azaldı — ikinci dalğanın maksimuma çatmasından sonra demək olar ki, heç nə qalmadı.[61] Məsələn, Filadelfiyada oktyabrın 16-dan ayın sonuna qədər həftədə 4597 nəfər ölmüşdü, ancaq noyabrın 11-ə qədər qrip şəhərdən demək olar ki, yox oldu. Xəstəliyin ölüm halının sürətlə azalmasının izahı, qurbanların virusa yoluxduqdan sonra inkişaf edən sətəlcəmin müalicəsində həkimlərin profilaktik müdaxiləsinin daha təsirli olması idi. Ancaq Con Berri, 2004-cü ildə yazdığı "Böyük qrip: Tarixdəki ən ölümcül vəbanın epik hekayəsi" kitabında tədqiqatçıların bu mövqeyi dəstəkləyəcək heç bir dəlil tapmadığını bildirdi.[26] Bəzi ölümcül hallar 1919-cu ilin martında davam edərək 1919 Stanley kuboku finallarında hətta bir oyunçunun ölümünün səbəbi olmuşdu.

Başqa bir nəzəriyyə, 1918-ci il virusunun daha az ölümcül formaya sürətlə mutasiya etdiyini təsdiqləyir. Bu qrip virusları üçün ümumi bir haldır: patoqen virusların vaxt keçdikcə daha az öldürülməsi tendensiyası var, çünki daha təhlükəli göstəricilərin sahibləri ölməyə meylli idilər.[26]

Uzun müddətli əlamətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2006-cı ildə Siyasi İqtisadiyyat jurnalında araşdırma belə faktı: "Pandemiya zamanı kütlə arasında təhsil səviyyəsinin aşağı düşdüyünü, fiziki əlillik dərəcələrinin artdığını, gəlirlərin aşağı olmasını, aşağı sosial-iqtisadi vəziyyətin və digər doğuş halları ilə müqayisədə daha yüksək imiqrasiyanın qeydə alındığını göstərmişdi"."[128] 2018-ci ildə aparılan araşdırma, pandemiyanın təsirindən təhsil səviyyəsinin azaldığını göstərmişdi.[129]

Qrip 1920-ci illərdə ensefalit letargiyasının başlanması ilə əlaqələndirilir.[130]

İrs

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici video
Presentation by Nancy Bristow on the Influenza Pandemic and World War I, November 1, 2019, C-SPAN
Amerika Qırmızı Xaç tibb bacıları 1918-ci ildə Oklend Bələdiyyə Auditoriumunun daxilində qurulmuş müvəqqəti palatalarda qrip xəstələrini bəsləyirlər.

Akademik Endryu Prays-Smit virusun müttəfiqlərə qarşı müharibənin son günlərində güc tarazlığını tapmasına kömək etdiyi fikrini müdafiə edir. Müttəfiq dövlətlərdən əvvəl viuslu dalğaların İttifaq dövlətlərini vurduğunu və Almaniya və Avstriyada həm xəstəlik, həm də ölüm hallarının İngiltərə və Fransadakından xeyli yüksək olduğu haqqında məlumat verir.[38]

Epidemiya nəticəsində yaranan yüksək xəstəlik və ölüm nisbətlərinə baxmayaraq, İspan qripi 1990-cı və 2000-ci illərdə quş qripi və digər pandemiyalar haqqında xəbərlərin gəlməsinə qədər onilliklər ərzində ictimaiyyətin diqqətindən yayına bilmişdi.[131] Bu bəzi tarixçilərin İspan qripini "unudulmuş pandemiya" adlandırmasına yol açmışdı.[132]

"İspan qripi" 14-cü əsrdə feodalizmin sonunu gətirmiş "Qara vəba" pandemiyası kimi ictimai dəyişikliyə səbəb olmadı, ancaq onun bir çox ölkədə cinslərin ictimai həyatdakı rolunu kökündən dəyişdirməsi birmənalıdır. ABŞ-də çoxsaylı ölümlərdən sonra yaranmış işçi qüvvəsi qıtlığı qadınlara işləmək fürsəti yaratdı. 1920-ci ildə ölkə miqyasında işçi qüvvəsinin 21%-ini qadınlar təşkil edirdi. Amerikalı qadınlara səsvermə haqqı tanıyan konstitusiya dəyişikliyi də (19-cu maddə) Konqresdə elə həmin il qəbul edilmişdi. Qripin iş həyatına başqa bir təsiri işçi qüvvəsi qıtlığı yaşayan bəzi ölkələrdə həmkarlar ittifaqlarının güclənməsi, bəzilərində isə maaşların artırılması olmuşdu. ABŞ-nin rəsmi statistikasına görə, emal sənayesində çalışanların əməkhaqqısı 1915-ci ilədki 21 sentdən 1920-ci ildəki 56 sentə qədər artmışdı.

Mütəxəssislər "ispan qripi" illərində doğulan uşaqların da həyatını araşdırıb. Məlum olub ki, bu pandemiyadan əvvəl və sonra dünyaya gələn uşaqlarla müqayisədə onlar ürək problemlərindən və digər xəstəliklərdən daha çox əziyyət çəkiblər. Britaniya və Braziliyada aparılmış araşdırmalar 1918–1919-cu illərdə anadan olan uşaqların digərlərinə nisbətən daha az təhsilli olduğunu və daha çox işsiz qaldığını üzə çıxarıb. Bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, pandemiya dövründə hamilə qalan qadınların çətin həyatı uşaqların ana bətnindəki inkişafına mənfi təsir edib. ABŞ-də hərbi xidmətə çağırılanlara bağlı statistikanın analizi də maraqlı bir fakt aşkar edib — 1915–22-ci illər aralığında doğulanlara aid orduya çağırış məlumatlarından görünüb ki, 1919-cu ildə dünyaya gələnlərin orta boy göstəricisi digər illərdə anadan olanların boyundan təxminən 1 mm az olub.

Pandemiyanın fəlakətli nəticələri ictimai sağlamlıq məsələsində — tibbi xidmətlərin kütlələrə əlçatan edilməsi sahəsində böyük addımlar atılmasına da səbəb olmuşdu. Sosialist inqilabından sonrakı dövrdə (1920) Rusiya pulsuz tibb xidmət təşkil edən ilk ölkə kimi qeydə alınmışdı. Digər ölkələr də təcili sürətdə bu addımı atdılar. 1920-ci illərdə bir çox ölkədə səhiyyə nazirlikləri yaradıldı, mövcud olanlar gücləndirildi. Bu, birbaşa pandemiyanın nəticəsiydi, çünki həmin dövrdə tibbi məsələlərlə məşğul olan məmurlar hökumətin iclaslarına buraxılmamışdılar, onlar ehtiyac duyduqları vəsaitləri və səlahiyyətləri əldə etmək üçün digər məmurlara yalvarmalı olmuşdular. Pandemiya-müharibə kombinasiyası dünyanın bir çox yerində sosial dövlət toxumlarının cücərməsinə gətirib çıxardı. Dövlətin sosial yardım funksiyası bu kontekstdə üzə çıxdı. Pandemiyadan sonra milyonlarla insan dul, yetim və ya əlil qalmışdı. Bu mənada sanki pandemiyalar cəmiyyətlərin analiz edilməsinə yol açır. Onlardan sonra toplumlar daha çox bərabərlik tərəfdarı olurlar.[50]

İspan qripinin niyə "unudulduğuna" dair müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Məsələn, doqquz aydan az müddət ərzində ABŞ-də qurbanlarının əksəriyyətini öldürən vəba xəstəliyinin sürətlə yayılması mediada zəif işıqlandırılmışdır. Ümumi əhali XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində pandemiya xəstəlikləri ilə tanış idi: tif, sarı qızdırma, difteriya və vəba eyni vaxtda baş vermişdi. Bu xəstəliklər, ehtimal ki, qrip pandemiyasının ictimaiyyət üçün əhəmiyyətini azaltdı.[133] Bəzi bölgələrdə qrip haqqında məlumat verilmədi, yalnız müalicəninin aparılmasındakı dərmanların reklamı olduğu bildirilirdi.[134]

Əlavə olaraq, baş vermiş ölümlər, medianın Birinci Dünya müharibəsinə təsiri ilə üst-üstə düşdü.[135] Başqa bir izahat xəstəliyin təsir etdiyi yaş qrupunu əhatə edir. Həm müharibədən, həm də epidemiyadan ölüm hadisələrinin əksəriyyəti gənc yaşlı insanlar arasında olmuşdur. Gənc yaşlı insanların müharibə ilə əlaqəli ölüm hallarının sayı qrip səbəbi ilə ölüm hallarının kölgəsinə düşmüş ola bilərdi.[136]

İnsanlar nekroloqları oxuyarkən, müharibə və ya müharibədən sonrakı ölümləri və qriplə bağlı ölümləri yan-yana gördülər. Xüsusilə, müharibənin daha çox yayıldığı Avropada, qrip böyük bir psixoloji təsir göstərməmiş və ya müharibənin səbəb olduğu faciələrin davamı kimi görünə bilərdi.[136] Pandemiya və müharibənin davam etməsi də bunda müəyyən rol oynaya bilərdi. Xəstəlik, ümumiyyətlə yoxa çıxmazdan əvvəl, yalnız bir ay ərzində müəyyən bir sahəyə təsir göstərəcəkdi. Müharibənin, əvvəlcə tez başa çatacağı gözlənilirdi, lakin pandemiyanın baş verdiyi andan dörd il müddətində davam etdi.

1918-ci il, Yeni Zelandiyanın Oklənd şəhərində qrip epidemiyası məzarı

Qlobal iqtisadi təsirlərə gəldikdə, əyləncə və xidmət sahələrində bir çox müəssisə gəlir itkisinə məruz qaldı, səhiyyə sənayesi isə qazanc əldə etdi.[137] Tarixçi Nensi Bristou pandemiyanın, kollecdə oxuyan qadınların sayının artması ilə birlikdə, tibb bacıları sahəsində müvəffəqiyyətə töhfə verdiyini müdafiə etdi. Bu, qismən tibbdə üstünlük təşkil edən və xəstəliklərin qarşısını alan kişi həkimlərin işləməməsi ilə bağlı idi. Əsasən qadınlardan ibarət olan tibb bacıları xəstə qayğısına qalmağı uğurla yerinə yetirirdilər və xəstəliyin yayılmasının qarşısının alınmasında müəyyən rol oynamışdılar.[138]

İspaniyada dövrün mənbələri açıq şəkildə İspan qripini mədəniyyətdə olan Don Juan obrazı ilə əlaqələndirirdilər. Qrip üçün ləqəb olan "Neapol əsgəri", Federiko Romero və Qillyermo Fernandez Şounun 1916-cı il operettasından, Unutma mahnısı (La canción del olvido)dan götürülmüşdü. Operettanın baş qəhrəmanı Don Juan cəsarətli obraz idi. Librettistlərdən olan Federiko Romero, Pyesin ən populyar musiqi nömrəsi "Neapol əsgərinin" qrip kimi cəlbedici olduğunu söyləmişdi. Devis İspan qripi ilə Don Juan xarakterini müqayisə edərək, qripin ispanlara onun kimi sevərək yoluxduğu fikrini söyləmişdi.[139]

Tədqiqatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yenidən 1918-ci il qrip viruslarını göstərən elektron mikroqraf
Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzlərində Terrense Tampi,1918-ci il qripinin yenidən qurulmuş versiyasını araşdırır.

İspan qripi pandemiyasının mənşəyi — insanlarda və donuzlarda baş verən sinxron hadisələr arasındakı əlaqə mübahisəli olmuşdur. Daha bir fərziyyə görə, virus Fort Riley,Kanzas ştatında, yemək üçün yetişdirilən quş və donuz viruslarında meydana gəlmişdir; əsgərlər daha sonra xəstəliyi yaydıqları dünyaya Fort Rileydən göndərilmişdi.[140] Donuzlarda qripin aşkarlanması haqda ilk məlumatlardan əvvəl insanlara keçən virus və quş virusları arasındakı oxşarlıqlar, tədqiqatçılara qrip virusunun birbaşa quşlardan insanlara keçdiyi və donuzların insanlardan xəstəliyə tutulması fikrinə gəlməsinə səbəb verdi.[141][142]

Lakin digər tədqiqatçılar bu fikirlə razılaşmır[143] və daha çox aparılan araşdırmalar yoluxmanın qeyri-insani, məməli növdə baş verə biləcəyini irəli sürürlər.[144] virusların süd vəzilərində görünmə tarixi 1882–1913-cü illəri əhatə edir.[145] Bu köklü virus, təxminən 1913–1915-ci illərdə klassik donuz və insan H1N1 qripi nəslinə səbəb olan iki dəstəyə (və ya bioloji qruplara) ayrılmışdı. İnsanlara təsir gücünün son ortaq əcdadı 1917-ci il fevral və 1918-ci ilin aprel ayları arasındakı tarixi əhatə edir. Donuzlar, insanlara nisbətən daha çox quş qripi viruslarına yoluxduqları üçün, virusun orijinal qəbul edicisi kimi qəbul edilir və virusu 1913–1918-ci illər arasındakı müddətdə insanlara ötürməsi fikri irəli sürülür.

1918-ci ildəki qripə yoluxmanı (H1N1 virusunun bir növü) təcrübədən keçirmək üçün Silahlı Qüvvələr Patoloji İnstitutu, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Tədqiqat Xidmətinin Cənub-Şərqi Quşçuluq Tədqiqatı laboratoriyası və Nyu-Yorkdakı Sinay Tibb Məktəbi arasında əməkdaşlıq edildi. Çalışmanın nəticəsi olaraq (5 oktyabr 2005-ci il) qrup virusun genetik ardıcıllığını müvəffəqiyyətlə təyin etdiklərini, Patoloji mütəxəssis Cohan Haltin tərəfindən Alyaska buzlaqlarında dəfn edilmiş qrip qurbanı İnuit qadını və Amerika əsgərləri[146] : Rosko Vauhan və Ceyms Daunsdan götürülən nümunələrdən istifadə edərək virusun genetik ardıcıllığını müvəffəqiyyətlə təyin etdiklərini elan etdi.[147][148]

18 yanvar 2007-ci ildə Kobasa et al. (2007), bərpa olunan qrip virusuna yoluxmuş meymunların (lat. Macaca fascicularis) 1918-ci ildəki vəba xəstəliyinin klassik simptomlarını nümayiş etdirdiyini və sitokin dalğasından — immunitet sisteminin overreaksiyasından öldüyünü bildirdi. Bu, 1918-ci il qripinin gənc, sağlam insanlara daha ağır təsir göstərməsinin səbəbini izah edə bilərdi, çünki daha güclü immunitet sistemi olan bir insanın potensial olaraq daha güclü reaksiyası ola bilərdi.[149]

16 sentyabr 2008-ci ildə, ingilis siyasətçi və diplomatı Mark Sayksn cəsədi, müasir H5N1 quş qripinin genetik quruluşunu anlamaq üçün qrip virusunun ribonuklein turşusunu öyrənmək üçün eksqumasiya edildi. Sayks,1919-cu ildə, elm adamlarının virusun yayılmasının qarşısını alacağına aid fikirlərinə əsasən o, qurğuşun tabutda dəfn edilmışdi.[150] Tabutun parçalandığı və ölü bədənin pis şəkildə qaxsıdığı aşkar edildi; buna baxmayaraq ağciyər və beyin toxumalarından nümunələr götürülmüşdür.[151]

2008-ci ilin dekabr ayında Viskonsin-Medison Universitetidən Yoşihiro Kavaoka tərəfindən edilən araşdırma üç spesifik genin (PA, PB1 və PB2 adlandırılır) mövcudluğu və 1918-ci il qrip nümunələrindən əldə edilən nukleoproteinin, qrip virusunun ağciyərlərə hücum etməsi və pnevmoniyaya səbəb olması ilə əlaqələndirildi. Qarışıq heyvan testlərində oxşar simptomları oyandırdı.[152]

2010-cu ilin iyun ayında, Sinay Tibb Məktəbində bir qrup, 2009-cu il qripi pandemik peyvəndinin 1918-ci il qripi pandemik virusuna qarşı bir sıra çarpaz qorunma təmin etdiyini bildirdi.[153]

1918-ci ildə və bir neçə il sonra qrip haqqında məlum olan bir neçə şeydən biri, laboratoriyadan başqa, yalnız insanların xəstəliyi olması idi.[154]

2013-cü ildə AIR Ümumdünya Araşdırma və Modelləşdirmə Qrupu "tarixi 1918-ci il pandemiyasını səciyyələndirdi və bu gün AIR Pandemik Qrip Modelindən istifadə edərək bənzər bir pandemiyanın təsirini qiymətləndirdi". Modeldə, "Müasir bir gündə "İspan qripi" hadisəsi, ABŞ-də 188,000–337.000 ölümlə birlikdə,15.3–27.8 milyard ABŞ dolları arasında əlavə həyat sığortası itkisi ilə nəticələnəcəkdir" deyə qeyd olunub.[155]

2018-ci ildə,1918-ci ildəki vəba tarixini araşdıran Arizona Universitetinin təkamülçü, biologiya professoru Maykl Vorobey, Birinci Dünya müharibəsi zamanı İngilis hərbçilərinin patoloji tədqiqi zamanı tənəffüs xəstəliyinin virus olduğunu ehtimal edən həkim Villiam Rolland tərəfindən yaradılan toxuma diapozitivlərini əldə etdiyini ortaya çıxardı.[156] Rolland 1917-ci ildə Fransanın Etapl şəhərində, 1916-cı ildə başlayan tənəffüs xəstəliyi haqqında The Lancet jurnalında dərc olunan məqalənin müəllifi idi.[157][158] Vorobey Rollandın bu müddət ərzində hazırladığı, diapozitivləri saxlayan ailə üzvlərinə bu məqaləyə dair son müraciətlərin üzünü kalka kağızına köcürdü. Vorobey patogenin mənşəyi haqqında daha çox məlumat əldə etmək üçün diapozitivlərdən toxuma çıxardı.

İspan qripi incəsənətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Epidemiya bədii ədəbiyyatda dəfələrlə təsvir edilmişdir[159], məsələn:

  • 1922-ci ildə İspan qripinə Venyamin Kaverinin "İki kapitan" romanının əsas personajından Sanya Qriqoryev yoluxmuşdur.
  • Robin Kukun Contagion (1995) romanında virus nümunəsi iki il sonra olduğu kimi əldə edilmişdir: Alyaskada ölən sakinlərin ağciyər toxuma nümunələrindən götürülmüşdür.[160].
  • Con Keyzin "İlk atlı" (1998) adlı romanında virus nümunəsi, 1918-ci ildə Şpitsbergendə ölən, əbədi buzlaqlarda basdırılmış mədənçilərin ağciyər toxumalarından alınmışdır.[159]
  • Stefani Mayerin "Alatoran"lıq romanlar seriyasında baş qəhrəmanlardan biri Edvard Kallen vampirə çevrildikdə Çikaqoda ispan qripindən ölür.
  • Kanadanın ReGenesis serialının 1-ci mövsümün 6, 12 və 13-cü epizodlarında (2004–2005) hadisələr, Kanadanın Nunavut bölgəsində yaşayan bir ispan qripindən vəfat edən yerli bir sakinin əbədi buzlarlarda tapılan cəsədinin qalıqları ətrafında cərəyan edir.
  • Rusiyanın "Gəmi" serialının (2014–2015) epizodlarından birində (2014-cü ildə İspaniyada çəkilmiş "Gəmi" serialının remeyki) gəmi jurnalındakı qeydlərdən tapılan insan cəsədlərinin qalıqlarının ispan qripindən ölənlərə aid olduğu müəyyən edilir.

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Yaponiyada hazırlanmış poster: Tez müalicə olunsa, dərhal sağalacaq
    Yaponiyada hazırlanmış poster: Tez müalicə olunsa, dərhal sağalacaq
  • Qrip qurbanlarının kütləvi dəfni (Kanada, 1918.)
    Qrip qurbanlarının kütləvi dəfni (Kanada, 1918.)
  • Sietl polis əməkdaşlarının qoruyucu maskadan istifadə etməsi.
    Sietl polis əməkdaşlarının qoruyucu maskadan istifadə etməsi.
  • Qırmızı xaç əməkdaşlarının virus qurbanını daşıması. (Sent-Luis, 1918)
    Qırmızı xaç əməkdaşlarının virus qurbanını daşıması. (Sent-Luis, 1918)
  • Qoruyucu maska taxmadığı üçün nəzarətçi, şəxsin tramvaya daxil olmasına icazə vermir. (Sietl, 1918).
    Qoruyucu maska taxmadığı üçün nəzarətçi, şəxsin tramvaya daxil olmasına icazə vermir. (Sietl, 1918).

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Taubenberger, Morens, 2006
  2. ↑ "La Grippe Espagnole de 1918" (fransız). Institut Pasteur. Archived from the original on 17 November 2015.
  3. ↑ 1 2 Супотницкий М. В. Пандемия "испанки" 1918–1920 гг. в контексте других гриппозных пандемий и "птичьего гриппа" Arxivləşdirilib 2009-04-01 at the Wayback Machine
  4. ↑ "Historical Estimates of World Population". 9 July 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2013.
  5. ↑ Jeffery K. Taubenberger, David M. Morens. "1918 Influenza: the Mother of All Pandemics". Centers for Disease Control and Prevention. 2006-01. doi:10.3201/eid1201.050979. 2009-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-09.
  6. ↑ K.D. Patterson, G.F. Pyle. The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic. 65 (Bull Hist Med.). 4–21.
  7. ↑ Molly Billings. "The 1918 Influenza Pandemic". Virology at Stanford University. 2009-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-01.
  8. ↑ N. P. Johnson, J. Mueller. Updating the accounts: global mortality of the 1918—1920 "Spanish" influenza pandemic. 76 (Bulletin of the History of Medicine). 2002. 105–115.
  9. ↑ "Союзники считали грипп немецким ядом". ИноСМИ.Ru (rus). 2018-02-10. 2018-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-10. (#first_missing_last)
  10. ↑ "La Grippe Espagnole de 1918" (fransız). Institut Pasteur. 17 November 2015 tarixində orijinalından (Powerpoint) arxivləşdirilib. (also here Arxivləşdirilib 2020-04-17 at the Wayback Machine, requires Flash player)
  11. ↑ Porras-Gallo, Davis, 2014
  12. ↑ Galvin, 2007
  13. ↑ "Spanish flu facts". Channel 4 News. 27 January 2010 tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ Anderson, Susan. "Analysis of Spanish flu cases in 1918–1920 suggests transfusions might help in bird flu pandemic". American College of Physicians. 29 August 2006. 25 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 October 2011.
  15. ↑ Barry, 2004. səh. 171
  16. ↑ Harvey, Josephine. "Yes, Viruses Used To Be Named After Places. Here's Why They Aren't Anymore". 18 March 2020. 15 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2020.
  17. ↑ "WHO issues best practices for naming new human infectious diseases". World Health Organization. 8 May 2015. 24 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2020.
  18. ↑ "Pandemic influenza: an evolving challenge". World Health Organization. 22 May 2018. 20 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 March 2020.
  19. ↑ "Influenza pandemic of 1918–19". Encyclopaedia Britannica. 4 March 2020. 20 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 March 2020.
  20. ↑ Chodosh, Sara. "What the 1918 flu pandemic can teach us about COVID-19, in four charts". PopSci. 18 March 2020. 24 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 March 2020.
  21. ↑ 1 2 3 Vikki Valentine. "Origins of the 1918 Pandemic: The Case for France". National Public Radio. 20 February 2006. 20 April 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2020.
  22. ↑ J. S. Oxford. "The so-called Great Spanish Influenza Pandemic of 1918 may have originated in France in 1916" (PDF). Royal Society. 29 December 2001. 23 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 April 2020.
  23. ↑ 1 2 Connor, Steve. "Flu epidemic traced to Great War transit camp". The Guardian. UK. 8 January 2000. 12 May 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 May 2009.
  24. ↑ 1 2 Oxford JS, Lambkin R, Sefton A, Daniels R, Elliot A, Brown R, Gill D. "A hypothesis: The conjunction of soldiers, gas, pigs, ducks, geese, and horses in northern France during the Great War provided the conditions for the emergence of the "Spanish" influenza pandemic of 1918–1919" (PDF). Vaccine. 23 (7). January 2005: 940–945. doi:10.1016/j.vaccine.2004.06.035. PMID 15603896. 12 March 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2020.
  25. ↑ 1 2 3 Shanks GD. "No evidence of 1918 influenza pandemic origin in Chinese laborers/soldiers in France". Journal of the Chinese Medical Association. 79 (1). January 2016: 46–48. doi:10.1016/j.jcma.2015.08.009. PMID 26542935.
  26. ↑ 1 2 3 4 Barry, 2004b
  27. ↑ 1 2 "Michael Worobey, Jim Cox, Douglas Gill, The origins of the great pandemic, Evolution, Medicine, and Public Health, Volume 2019, Issue 1, 2019, Pages 18–25". 2020-12-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-24.
  28. ↑ 1 2 Killingray, David; Phillips, Howard. The Spanish Influenza Pandemic of 1918–1919: New Perspectives (ingilis). Routledge. 2003. ISBN 978-1-134-56640-2.
  29. ↑ 1 2 3 Langford, Christopher. "Did the 1918-19 Influenza Pandemic Originate in China?". Population and Development Review. Vol. 31, No. 3 (Sep., 2005) (3). 2005: 473–505. doi:10.1111/j.1728-4457.2005.00080.x. JSTOR 3401475.
  30. ↑ Cheng, K.F. "What happened in China during the 1918 influenza pandemic?". International Journal of Infectious Diseases. Volume 11, Issue 4, July 2007: 360–364. 5 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2020.
  31. ↑ 1 2 Cheng, K.F. "What happened in China during the 1918 influenza pandemic?". International Journal of Infectious Diseases. Volume 11, Issue 4, July 2007: 360–364. 5 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2020.
  32. ↑ Klein, Christopher. "China Epicenter of 1918 Flu Pandemic, Historian Says". History.com. 5 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2020.
  33. ↑ Vergano, Dan. "1918 Flu Pandemic That Killed 50 Million Originated in China, Historians Say". National Geographic. 3 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2020.
  34. ↑ 1 2 Saunders-Hastings, Patrick R.; Krewski, Daniel. "Reviewing the History of Pandemic Influenza: Understanding Patterns of Emergence and Transmission". Pathogens. 5 (4). 6 December 2016: 66. doi:10.3390/pathogens5040066. ISSN 2076-0817. PMC 5198166. PMID 27929449.
  35. ↑ 1 2 Hannoun, Claude. La Grippe // Documents de la Conférence de l'Institut Pasteur. La Grippe Espagnole de 1918. Ed Techniques Encyclopédie Médico-Chirurgicale (EMC), Maladies infectieuses. 8-069-A-10. 1993.
  36. ↑ Humphries, 2014
  37. ↑ Vergano, Dan. "1918 Flu Pandemic That Killed 50 Million Originated in China, Historians Say". National Geographic (magazine). 24 January 2014. 26 January 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 November 2016.
  38. ↑ 1 2 Price-Smith, 2008
  39. ↑ Sherman IW. Twelve diseases that changed our world. Washington, DC: ASM Press. 2007. səh. 161. ISBN 978-1-55581-466-3.
  40. ↑ Qureshi, 2016. səh. 42
  41. ↑ Ewald, 1994
  42. ↑ 1 2 "Spanish flu strikes during World War I". 14 January 2010. 11 December 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  43. ↑ Illing, Sean. "The most important lesson of the 1918 influenza pandemic: Tell the damn truth". Vox (ingilis). 20 March 2020. 25 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. John M. Barry : The government lied. They lied about everything. We were at war and they lied because they didn’t want to upend the war effort. You had public health leaders telling people this was just the ordinary flu by another name. They simply didn’t tell the people the truth about what was happening.
  44. ↑ Barry JM. "The site of origin of the 1918 influenza pandemic and its public health implications". Journal of Translational Medicine. 2 (1). January 2004: 3. doi:10.1186/1479-5876-2-3. PMC 340389. PMID 14733617.
  45. ↑ Bynum B. "Stories of an influenza pandemic" (PDF). The Lancet. 373 (9667). 14 March 2009: 885–886. doi:10.1016/s0140-6736(09)60530-4. 7 March 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 March 2018.
  46. ↑ Rego Barry, Rebecca. "Exhuming the Flu". Distillations. Science History Institute. 4 (3). 13 November 2018: 40–43. 6 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2020.
  47. ↑ "1918 Flu (Spanish flu epidemic)". Avian Bird Flu. 21 May 2008 tarixində arxivləşdirilib.
  48. ↑ Billings, 1997
  49. ↑ Byerly CR. "The U.S. military and the influenza pandemic of 1918-1919". Public Health Rep. 125 Suppl 3. April 2010: 82–91. PMC 2862337. PMID 20568570.
  50. ↑ 1 2 3 "50 milyon insanı öldürən pandemiya". 2022-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-24.
  51. ↑ Taubenberger, Morens, 2006. səh. 19
  52. ↑ Taubenberger, Morens, 2006. səh. 17
  53. ↑ "Ten things you need to know about pandemic influenza (update of 14 October 2005)" (PDF). Weekly Epidemiological Record (Relevé Épidémiologique Hebdomadaire). 80 (49–50): 428–431. 9 December 2005. PMID 16372665. 27 July 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 30 April 2020.
  54. ↑ Jilani, TN; Jamil, RT; Siddiqui, AH. "H1N1 Influenza (Swine Flu)". NCBI. 14 December 2019. PMID 30020613. 12 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 March 2020.
  55. ↑ 1 2 3 Patterson, Pyle, 1991
  56. ↑ 1 2 Knobler, 2005
  57. ↑ Johnson, Mueller, 2002
  58. ↑ P. Spreeuwenberg; və b. "Reassessing the Global Mortality Burden of the 1918 Influenza Pandemic". American Journal of Epidemiology. 187 (12). 1 December 2018: 2561–2567. doi:10.1093/aje/kwy191. PMID 30202996.
  59. ↑ Chandra, Siddharth; Christensen, Julia. "Re: "reassessing the Global Mortality Burden of the 1918 Influenza Pandemic"". Am. J. Epid. 188 (7). 2 March 2019: 1404–1406. doi:10.1093/aje/kwz044. PMID 30824934. and response Spreeuwenberg, Peter; Kroneman, Madelon; Paget, John. "The Authors Reply" (PDF). Am. J. Epid. 188 (7). 2 March 2019: 1405–1406. doi:10.1093/aje/kwz041. PMID 30824908. 12 March 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2020.
  60. ↑ "Historical Estimates of World Population". 9 July 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2013.
  61. ↑ 1 2 3 Barry, 2004
  62. ↑ Robinson Meyer. "Human extinction isn't that unlikely". The Atlantic. 29 April 2016. 1 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2018.
  63. ↑ Mayor, S. "Flu experts warn of need for pandemic plans". British Medical Journal. 321 (7265). 2000: 852. doi:10.1136/bmj.321.7265.852. PMC 1118673. PMID 11021855.
  64. ↑ Chandra, Kuljanin və Wray, 2012
  65. ↑ David Arnold, "Dearth and the Modern Empire: The 1918–19 Influenza Epidemic in India," Transactions of the Royal Historical Society 29 (2019): 181–200.
  66. ↑ 1 2 Iijima, W. Spanish influenza in China, 1918–1920: a preliminary probe // Phillips, H.; Killingray, D. (redaktorlar ). The Spanish Flu Pandemic of 1918: New Perspectives. London and New York: Routledge. 2003. 101–109.
  67. ↑ Iijima, Wataru. The Spanish influenza in China, 1918–1920 (English). 1998. OCLC 46987588.
  68. ↑ Langford, Christopher. "Did the 1918–19 Influenza Pandemic Originate in China?". Population and Development Review (ingilis). 31 (3). 2005: 473–505. doi:10.1111/j.1728-4457.2005.00080.x. ISSN 1728-4457.
  69. ↑ Iijima, Wataru. The Spanish influenza in China, 1918-1920. Spanish 'Flu 1918-1998: Reflections on the Influenza Pandemic of 1918 after 80 Years. Cape Town, South Africa. 1998. 2020-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-30.
  70. ↑ Killingray, David; Phillips, Howard. The Spanish Influenza Pandemic of 1918–1919: New Perspectives. Routledge. 2003. ISBN 978-1-134-56640-2.
  71. ↑ 1 2 3 Spinney, Laura. Pale rider – The Spanish flu of 1918 and how it changed the world. 2017. 167–169. ISBN 978-1-910702-37-6.
  72. ↑ "Spanish Influenza in Japanese Armed Forces, 1918–1920". Centers for Disease Control and Prevention (CDC).
  73. ↑ Historical research report from University of Indonesia, School of History, as reported in Emmy Fitri. Looking Through Indonesia's History For Answers to Swine Flu Arxivləşdirilib 2 noyabr 2009 at the Wayback Machine. The Jakarta Globe. 28 October 2009 edition.
  74. ↑ Kohn, 2007
  75. ↑ "1918 flu centenary: How to survive a pandemic" (ingilis). 9 July 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 June 2019.
  76. ↑ Rice, Geoffrey; Bryder, Linda. Black November: the 1918 influenza pandemic in New Zealand (Second, revised and enlarged). Christchurch, N.Z. ISBN 978-1927145913. OCLC 960210402.
  77. ↑ Afkhami, 2003; Afkhami, 2012.
  78. ↑ The Great Pandemic: The United States in 1918–1919, U. S. Department of Health & Human Services.
  79. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-30.
  80. ↑ "Flu Epidemic Hit Utah Hard in 1918, 1919". 28 March 1995. 30 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2012.
  81. ↑ "The Great Pandemic of 1918: State by State". 5 March 2018. 6 May 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 May 2009.
  82. ↑ "A deadly virus rages throughout Canada at the end of the First World War". CBC History.
  83. ↑ "A gripe espanhola no Brasil – Elísio Augusto de Medeiros e Silva, empresário, escritor e membro da AEILIJ" (Portuguese). Jornal de Hoje. 2 February 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 January 2014.
  84. ↑ "The "bird flu" that killed 40 million". BBC News. 19 October 2005. 7 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 April 2009.
  85. ↑ Hays, 1998
  86. ↑ Marcus, Harold. Haile Sellassie I: The formative years, 1892–1936. Trenton, NJ: Red Sea Press. 1996. 36ff.
  87. ↑ Pankhurst, 1991. səh. 48f
  88. ↑ Pankhurst, 1991. səh. 63
  89. ↑ Pankhurst, 1991. səh. 51ff
  90. ↑ Morris, Denise E.; Cleary, David W.; Clarke, Stuart C. "Secondary Bacterial Infections Associated with Influenza Pandemics". Frontiers in Microbiology. 8. 2017. doi:10.3389/fmicb.2017.01041. ISSN 1664-302X.
  91. ↑ "Bacterial Pneumonia Caused Most Deaths in 1918 Influenza Pandemic". National Institutes of Health. 23 September 2015. 22 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2016.
  92. ↑ 1 2 Taubenberger və b. 2001. səh. 1829–1839
  93. ↑ Hanssen, Olav. Undersøkelser over influenzaens optræden specielt i Bergen 1918–1922. Bg. 1923. 66 s. ill. (Haukeland sykehus. Med. avd. Arb. 2) (Klaus Hanssens fond. Skr. 3)
  94. ↑ Payne MS, Bayatibojakhi S. "Exploring preterm birth as a polymicrobial disease: an overview of the uterine microbiome". Frontiers in Immunology. 5. 2014: 595. doi:10.3389/fimmu.2014.00595. PMC 4245917. PMID 25505898.
  95. ↑ Barry, 2004. səh. 239
  96. ↑ "Key Facts about Swine Influenza". 4 May 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 April 2009.
  97. ↑ "1918 Death Certificate for 10-year-old girl who died as a consequence of influenza in Lares, Puerto Rico". 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-26.
  98. ↑ He və b. 2011
  99. ↑ He və b. 2013
  100. ↑ "What can the Spanish Flu teach us about the COVID-19 pandemic?". World Economic Forum (ingilis). 2 April 2020. 9 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 April 2020.
  101. ↑ Correia, Sergio; Luck, Stephan; Verner, Emil. "Pandemics Depress the Economy, Public Health Interventions Do Not: Evidence from the 1918 Flu". SSRN Electronic Journal (ingilis). 2020. doi:10.2139/ssrn.3561560. ISSN 1556-5068. 2021-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-26.
  102. ↑ Pandemic Influenza (PDF). Science and Technology Committee (Hesabat). Report of Session 2005–2006. 4th. Broers, Alec, Baron Broers (chairman). UK House of Lords. 16 December 2005. HL Paper 88. 8 May 2009 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 May 2009.
  103. ↑ "1918 Death Certificate for 10-year-old girl who died as a consequence of influenza in Lares, Puerto Rico".
  104. ↑ Gladwell, 1997. səh. 55
  105. ↑ Gladwell, 1997. səh. 63
  106. ↑ Fogarty International Center. "Summer Flu Outbreak of 1918 May Have Provided Partial Protection Against Lethal Fall Pandemic". Fic.nih.gov. 27 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2012.
  107. ↑ Gladwell, 1997. səh. 56
  108. ↑ Milorad Radusin. "The Spanish Flu – Part II: the second and third wave". Vojnosanitetski pregled. 2012. 9 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2020.
  109. ↑ "1918 Pandemic Influenza: Three Waves". Centers for Disease Control and Prevention. 11 May 2018. 23 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2020.
  110. ↑ Rene F. Najera. "Influenza in 1919 and 100 Years Later". College of Physicians of Philadelphia. 2 January 2019. 24 July 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2020.
  111. ↑ "Viruses of mass destruction". cnn.com. Fortune. 1 November 2004. 6 May 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 April 2009.
  112. ↑ 1 2 Denoon, 2004
  113. ↑ 1 2 Wishart, Skye. "How the 1918 flu spread". New Zealand Geographic (152). July–August 2018: 23. 3 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2018.
  114. ↑ Langford, Christopher. "Did the 1918–19 Influenza Pandemic Originate in China?". Population and Development Review. 31 (3). 2005: 473–505. doi:10.1111/j.1728-4457.2005.00080.x. ISSN 0098-7921. JSTOR 3401475.
  115. ↑ Cheng, K. F.; Leung, P. C. "What happened in China during the 1918 influenza pandemic?". International Journal of Infectious Diseases. 11 (4). 1 July 2007: 360–364. doi:10.1016/j.ijid.2006.07.009. ISSN 1201-9712. PMID 17379558.
  116. ↑ Killingray, David; Phillips, Howard. The Spanish Influenza Pandemic of 1918–1919: New Perspectives (ingilis). Routledge. 2003. ISBN 978-1-134-56640-2.
  117. ↑ Killingray, David; Phillips, Howard. The Spanish Influenza Pandemic of 1918-1919: New Perspectives (ingilis). Routledge. 2003. ISBN 978-1-134-56640-2.
  118. ↑ 1 2 3 4 5 6 Killingray, David; Phillips, Howard. The Spanish Influenza Pandemic of 1918–1919: New Perspectives (ingilis). Routledge. 2003. ISBN 978-1-134-56640-2.
  119. ↑ Langford, Christopher. "Did the 1918–19 Influenza Pandemic Originate in China?". Population and Development Review (ingilis). 31 (3). 2005: 473–505. doi:10.1111/j.1728-4457.2005.00080.x. ISSN 1728-4457.
  120. ↑ "Influenza of 1918 (Spanish Flu) and the US Navy". history.navy.mil. 11 January 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2009.
  121. ↑ World Health Organization Writing Group. "Nonpharmaceutical interventions for pandemic influenza, international measures". Centers for Disease Control and Prevention (CDC) Emerging Infectious Diseases (EID) Journal. 12 (1). 2006: 81–87. doi:10.3201/eid1201.051370. PMC 3291414. PMID 16494722.
  122. ↑ "1919 – Spanish Flu Reports in south-western Victoria, Australia". 17 September 2004. 17 September 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  123. ↑ Ryan, Jeffrey, redaktorPandemic Influenza: Emergency planning and community preparedness. Boca Raton, FL: CRC Press. 2009. səh. 24.
  124. ↑ "Colonial Annual Report", 1919
  125. ↑ 1 2 Starko, 2009
  126. ↑ 1 2 Noymer, Carreon və Johnson, 2010
  127. ↑ Starko, 2010
  128. ↑ Almond, Douglas. "Is the 1918 Influenza Pandemic Over? Long‐Term Effects of In Utero Influenza Exposure in the Post‐1940 U.S. Population". Journal of Political Economy. 114 (4). 1 August 2006: 672–712. doi:10.1086/507154. ISSN 0022-3808.
  129. ↑ Beach, Brian; Ferrie, Joseph P.; Saavedra, Martin H. "Fetal shock or selection? The 1918 influenza pandemic and human capital development". nber.org. 2018. doi:10.3386/w24725. 18 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 June 2018.
  130. ↑ Vilensky, Foley və Gilman, 2007
  131. ↑ Honigsbaum, 2008
  132. ↑ Crosby, 2003
  133. ↑ Morrisey, 1986
  134. ↑ Benedict, Braithwaite, 2000. səh. 38
  135. ↑ Crosby, 2003. səh. 320–322
  136. ↑ 1 2 Simonsen və b. 1998
  137. ↑ Garret, 2007
  138. ↑ Lindley, Robin. "The Forgotten American Pandemic: Historian Dr. Nancy K. Bristow on the Influenza Epidemic of 1918". hnn.us. 8 August 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2014.
  139. ↑ Davis, 2013. səh. 103–136
  140. ↑ "Open Collections Program: Contagion, Spanish Influenza in North America, 1918–1919". 20 November 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 November 2016.
  141. ↑ Harder, Timm C.; Ortrud, Werner. Chapter Two: Avian Influenza // Influenza Report 2006. published online. 2016-05-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-02. Sometimes a virus contains both avian-adapted genes and human-adapted genes. Both the H2N2 and H3N2 pandemic strains contained avian flu virus RNA segments. "While the pandemic human influenza viruses of 1957 (H2N2) and 1968 (H3N2) clearly arose through reassortment between human and avian viruses, the influenza virus causing the 'Spanish flu' in 1918 appears to be entirely derived from an avian source (Belshe 2005).
  142. ↑ Taubenberger və b. 2005
  143. ↑ Antonovics, Hood və Baker, 2006
  144. ↑ Vana, Westover, 2008
  145. ↑ dos Reis, Hay və Goldstein, 2009
  146. ↑ "Researchers reconstruct 1918 pandemic influenza virus; effort designed to advance preparedness". Center for Disease Control. 19 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 September 2009.
  147. ↑ "CLOSING IN ON A KILLER: SCIENTISTS UNLOCK CLUES TO THE SPANISH INFLUENZA VIRUS". National Museum of Health and Medicine. 2 May 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 March 2020.
  148. ↑ Kolata, Gina. "Scientists Uncover Clues To Flu Epidemic of 1918". The New York Times. 16 February 1999. 22 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 March 2020.
  149. ↑ "Research on monkeys finds resurrected 1918 flu killed by turning the body against itself". USA Today. 5 March 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2008.
  150. ↑ "Body exhumed in fight against flu". BBC News. 17 September 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 September 2008.
  151. ↑ In Search of Spanish Flu (documentary). BBC Four.
  152. ↑ Fox, 2008
  153. ↑ Fox, 2010
  154. ↑ Crosby, 1976. səh. 295
  155. ↑ Madhav, 2013
  156. ↑ Branswell, Helen. "A shot-in-the-dark e-mail leads to a century-old family treasure – and hope of cracking a deadly flu's secret". Stat. 5 December 2018. 5 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 December 2018.
  157. ↑ Hammond J, Rolland W, Shore T. "Purulent bronchitis: A study of cases occurring amongst the British troops at a base in France". The Lancet. 190 (4898). 14 July 1917: 41–45. doi:10.1016/S0140-6736(01)56229-7. 27 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2020. PDF version here Arxiv surəti 26 avqust 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 26 avqust 2019 at the Wayback Machine
  158. ↑ "The Influenza Pandemic of 1918". World War 1 Centenary. Oxford, England: University of Oxford. 9 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2018.
  159. ↑ 1 2 Charles De Paolo, Pandemic Influenza in Fiction: A Critical Study. McFarland, 2014
  160. ↑ Robin Cook, Plague: A New Thriller of the Coming Pandemic Arxivləşdirilib 2022-01-24 at the Wayback Machine, foreignpolicy.com, October 15, 2009.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Video

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

П:  Tibb portalı