Həmdullah Mustovfi Qəzvini

Həmdullah Mustovfi Qəzvini^[a] (fars. حمدالله مستوفى قزوینی‎; 1281^[1], Qəzvin, Elxanilər dövləti^[1] – ≥ 1339^[2], Qəzvin^[1]) — İran ^[5][6][7] məmuru, tarixçisi, coğrafiyaşünası və şairi. O, monqol Elxanilər dövlətinin son dövründə və ondan sonrakı fətrət dövründə yaşamışdır.

Həmdullah Qəzvini
Həmdullah Mustovfinin Qəzvin şəhərindəki büstü.
Doğum tarixi	1281[1]
Doğum yeri	Qəzvin, Elxanilər dövləti[1]
Vəfat tarixi	≥ 1339[2]
Vəfat yeri	Qəzvin, Qəzvin şəhristanı, Qəzvin ostanı, İran[1]
Dəfn yeri	Uzun Günbəz türbəsi[3][1]
Fəaliyyəti	coğrafiyaşünas, şair, tarixçi, yazıçı
Tanınmış əsəri	Tarix-i güzidə Zəfərnamə Nüzhət əl-qulub
Həmdullah Qəzvini Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əslən Qəzvindən olan Həmdullah mustovfilər (maliyyə mühasibləri) ailəsində anadan olmuş, ona görə də bu adı almışdır. O, onu tarixi-coğrafi əsərlər yazmağa ruhlandırmış, dövrün qabaqcıl vəziri və tarixçisi Rəşidəddin Həmədaninin yaxın yoldaşı olmuşdur. Qəzvini üç əsərin müəllifidir: "Tarix-i güzidə" (Seçilmiş tarix), "Zəfərnamə" və "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi). Böyük nüfuzlu şəxsiyyət olmuş Qəzvininin İran tarixini və coğrafiyasını konseptuallaşdırmaq üsulu XIII əsrdən bəri digər tarixçilər tərəfindən istifadə edilmişdir.

O, doğulduğu Qəzvin şəhərində, Uzun Günbəz türbəsində dəfn olunmuşdur.

Həmdullah Mustovfi Qəzvini 1281-ci ildə İranın qərbində, Əcəm İraqında yerləşən Qəzvin şəhərində anadan olmuşdur. Onun ailəsi IX–X əsrlərdə şəhər valisi vəzifəsində və sonralar Qəznəvilərin yüksəlişi dövründə mustovfi (yüksək rütbəli maliyyə mühasibləri) vəzifəsində çalışmış ərəblərin nəslindəndir. Qəzvininin ulu babası Əminəddin Nəsr İraqın mustovfisi vəzifəsində çalışmış və o vaxtdan bu vəzifə ailənin ləqəbinə çevrilmişdir.^[4][5] Təqaüdə çıxan Əminəddin Nəsr 1220-ci ildə monqolların Xarəzmə yürüşü zamanı Qəzvini yağmaladıqdan sonra basqınçı monqollar tərəfindən öldürülmüşdür.^[4]

Hər halda, Qəzvininin ailəsi bu dövrdə monqollara çox xidmət etmiş və hətta dövlət daxilində görkəmli ünvan qazanmışdı. Onun yaşca böyük əmisi oğlu Fəxrəddin Mustovfi bir müddət Elxanlıların vəziri, qardaşı Zeynəddin isə vəzir və tarixçi Rəşidəddin Həmədaninin köməkçisi olmuşdur.^[4][5] Beləliklə, Qəzvininin ailəsi Əcəm İraqından olan və monqol dövründə nüfuz qazanmış çoxsaylı ailələr arasında idi. Tezliklə Əcəm iraqlıları ilə nüfuzlu xorasanlılar arasında, xüsusən də Mustovfi ailəsi ilə Cüveyni soyu arasında rəqabət yaranmışdır. Bu, Qəzvininin əsərinlərində aydın görünür; müəllif burada bəzi hallarda Cüveyni soyunun nümayəndələri haqqında qeydlər aparmamışdır.^[8][9] Həmdullah Mustovfi 1311-ci ildə anadan olduğu Qəzvinə, eləcə də Əbhər, Zəncan və Tərüməyin kimi digər qonşu bölgələrə maliyyə mühasibi təyin edilərək ailəsinin vəzifəsini davam etdirmişdir.^[4][5]

Onu bu vəzifəyə Rəşidəddin təyin etmiş, Qəzvininin tarixə marağını oyatmış və onu Firdovsinin "Şahnamə"sinin davamı olaraq 1320-ci ildə "Zəfərnamə"ni yazmağa başlamağa ruhlandırmışdır. O, Elxanlı hakimiyyətinə qədər İranın İslam dövrü tarixindən bəhs edən 75 min beytlik əsərini 1334-cü ildə tamamlamışdır. Bundan əvvəl o, 1330-cu ildə "Tarix-i güzidə" (Seçilmiş tarix) adlı oxşar salnamə yazmışdır ki, bu da onun ilk əsəri idi.^[4][5] Rəşidəddinin oğlu Qiyasəddin Məhəmməd üçün yazılmış salnamə peyğəmbərlərin, İranın İslamdan əvvəlki padşahlarının və İslam dünyasının hadisələrini izah edən dünya tarixi haqqında əsər idi. Qəzvininin həyatının Elxanlı hakimiyyətinin axırlarına təsadüf edən dövrü haqqında Təbrizlə Bağdad arasında səyahət etməsindən başqa heç nə məlum deyil.^[4]

Qəzvini 1339-cu ilin yayında Savədə Qiyasəddin Məhəmmədin kürəkəni, Cəlairi hökmdarı Böyük Həsənin (1336–1356-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) vəziri Hacı Şəmsəddin Zəkəriyyənin yanında işləyirdi. Burada o, divanın idarə edilməsində kömək olmağa çalışmış, lakin Böyük Həsən Çobani şahzadəsi Kiçik Həsən tərəfindən məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Bağdada çəkildiyinə görə Mustovfi işsiz qalmışdır. Ardınca o, anadan olduğu Qəzvinə qayıtmaq və ya daha təhlükəsiz Cənubi İrana qaçmaq barədə əminsizlik yaşamış, fəqət nəticədə daha yaxşı şəraitdə olmaq üçün İranın cənubundakı Şiraz şəhərinə getməyə qərar vermişdir. Buna baxmayaraq, İncu hökmdarı Əmir Məsud şahın (1338–1342-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) sarayındakı qarşılanmaya görə məyus olmuşdur.^[4]

Bununla belə, Qəzvini burada daha on ay qalmış, lakin İncu sülaləsinin taxt uğrunda mübarizəsi zamanı yaranan xaos səbəbindən regiondan getməyə qərar vermişdir. Şimala qayıdan Qəzvini Avəc, Sava, Kaşan və İsfahanda yaxşı qarşılanmış və nəhayət, 1340-cı ilin sonunda Qəzvinə dönmüşdür. Qəzvini bu dövrdə keçirdiyi keşməkeşləri bir neçə şeirində qeyd etmişdir. O, naməlum xəstəliyə yoluxmuş, lakin naməlum himayədarın köməyi ilə sağalmışdır. Müasir tarixçilərə görə, Qəzvini xəstələnməmiş və əslində sadəcə sıxıntı içərisində olmuşdur. Həmçinin, bəzi tarixçilər onun naməlum himayədarının Böyük Həsən ola biləcəyinə inanır. Təxminən eyni vaxtda o, "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi) adında kosmoqrafik və coğrafi əsərini tamamlamışdır.^[4][5] Həmdullah Mustovfi Qəzvini 1339-cu və ya 1340-cı ildən sonra doğulduğu Qəzvində vəfat etmiş,^[5][8] Uzun Günbəz türbəsində dəfn olunmuşdur.^[4]

Əsas məqalə: Tarix-i güzidə

Qəzvininin ilk əsəri peyğəmbərlərin, İranın İslamdan əvvəlki padşahlarının və İslam dünyasının hadisələrini izah edən, dünya tarixi haqqında salnamə olan "Tarix-i güzidə" idi. Əsər o zaman yarımçıq olan "Zəfərnamə"yə və Qəzvini tərəfindən müəlliflərinə tam formada istinad edilən əvvəlki mənbələrə əsaslanmışdır. "Tarix-i güzidə"də 1304-cü ildə Elxanlı hökmdarı Qazan xanın ölümündən sonra mühüm məlumatlar mövcuddur. Burada təqdim edilən siyasi hekayə Qiyasəddin Məhəmmədin Elxanlı vəziri təyin edilməsilə müsbət tonda nəticələnir. Əsərin axırıncıdan qabaqkı fəslində görkəmli alim və şairlərin həyatı, axırıncı fəsildə isə Qəzvin şəhəri təsvir edilir və onun tarixi haqqında məruzə verilir.^[4]

Qəzvininin ikinci əsəri Firdovsinin "Şahnamə"sinin davamı olan "Zəfərnamə"dir.^[4][5] Onun adı pəhləvicə yazılmış "Firuznamə"nin kalkasıdır.^[10] Mustovfi Elxanlı hakimiyyətinə qədər İranın İslam dövrü tarixindən bəhs edən 75 min beytlik bu əsəri 1334-cü ildə tamamlamışdır.^[4][5] Kitabın ilk hissəsi müəllifin adına istinad etdiyi Rəşidəddi Həmədaninin əsərindən çox təsirlənsə də, əsər onun "Tarix-i güzidə"si ilə müqayisədə daha az qabarıqdır. Əsərdə Şəmsəddin Kaşaninin "Şahnaməyi Çingizi" əsərinin həməsr beyt narrativini xatırladan cəhətlər də var. Bununla belə, "Zəfərnamə" Elxanlı hökmdarı Olcaytu (1304–1316-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və onun varisi Əbu Səid Bahadur xanın (1316–1335-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyəti üçün unikal ilkin mənbədir. Bu əsərin əhəmiyyətini Teymuri dövründə yaşamış tarixçi Hafiz Əbru dərk etmiş və onun çox hissəsini "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsərinə daxil etmişdir. "Tarix-i güzidə" kimi "Zəfərnamə" də müsbət tonda nəticələnir: Əbu Səid Bahadur xan üsyanı müvəffəqiyyətlə yatırır, sonra isə sülh bərqərar olur. Bununla belə, müasir tarixçilərin fikrincə, Qəzvini Elxanlı dövlətinin süquta uğramasından sonra baş verən xaotik hadisələr səbəbilə əsər üzərindəki işini vaxtından əvvəl başa vurmuş ola bilər. Bu ehtimalı onun daha sonra nəsrdə "Zəfərnamə"nin Əbu Səid Bahar xanın ölümündən və ardınca İranda baş verən qarışıqlıqlardan bəhs edən davamını yazması faktı da təsdiqləyir.^[4]

Qəzvininin ən məşhur əsəri Elxanlı dövrü İran coğrafiyasını və hadisələrini təsvir etmək üçün praktiki olaraq yeganə mənbə olan "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi) əsəridir. Mənbədə hökumət, ticarət, iqtisadi həyat, sektant münaqişələr, vergiyığma və digər bu kimi mövzular haqqında mühüm məlumatlar verilmişdir.^[5] Qəzvini "Tarix-i güzidə" və "Zəfərnamə"də olduğu kimi burada da bu sahədə təcrübəyə malik olduğunu inkar etmiş və bu əsəri yazmağa onu dostlarının ilhamlandırdığını bildirmişdir. O həmçinin, fars dilində bir mənbənin mövcudluğunun faydalı olacağını düşünmüşdür, çünki o dövrdə İranla bağlı əksər coğrafi mənbələr, məsələn, Əbu Zeyd əl-Bəlxi və İbn Xordadbehin əsərləri, ərəb dilində idi.^[4][11]

Əsər həmçinin, İranın etnik-milli tarixinə mühüm töhfə hesab olunur. Qəzvini öz əsərində "İran" ifadəsini xüsusilə işlətmişdir.^[12][13] 651-ci ildə Sasanilər imperiyasının süqutundan sonra İran və ya İranzəmin ideyası siyasi varlıq kimi ortadan qalxmışdır. Buna baxmayaraq, bu, iranlıların milli kimliyinin elementi olaraq qalmış və başqalarını əsərlərində vaxtaşırı xatırlanmışdır.^[12][14] Elxanlı hakimiyyəti dövründə bu fikir yenidən gündəmə gəlmişdir.^[12] Müasir tarixçi Piter Ceksonun fikrincə, bu canlanmanın səbəbi 1258-ci ildə Abbasilər xilafətinin süqutu və "siyasi İslamın nisbi hüquqdan məhrum edilməsi" idi.^[15] Qəzvini İranın şərqdə Hind çayından tutmuş Xarəzmə və Mavəraünnəhrə, qərbdə Bizans və Suriyaya qədər uzanan sərhədlərini təsvir etmişdir ki, bu da Sasani imperiyasının ərazisinə uyğun gəlir.^[14][15] O, İranın vilayətlərini 20 fəsildə müəyyən edir – Ərəb İraqı və ya "İranşəhrin Qəlbi", Əcəm İraqı, Arran, Muğan, Şirvan, Gürcüstan, Bizans, Ərməniyyə, Diyar Rəbiə, Kürdüstan, Xuzistan, Fars, Şəbankarə, Kirman, Məkran, Hörmüz, Nimruz, Xorasan, Mazandaran, Kumis, Təbəristan və Gilan. İranın tarixi və coğrafiyasının konseptuallaşdırılmasının bu üsulu XIII əsrdən başlayaraq digər tarixçilər tərəfindən də istifadə olunmuşdur.^[14]

Bəzi tarixçilər Həmdullahın dindar bir şiə olduğunu bildirir. Onun "Tarix-e qozide" əsərində on iki imamın tarixi və "Nüzhət əl-qulub" əsərində İrandakı şiə məhəllələrinin tarixi haqqında ətraflı məlumat verməsi kimi faktlar bu iddianı təsdiqləyir. Bunax baxmayaraq, o, rafizi adlandırdığı Sadəddin Səvaci kimi şiələri, eləcə də xütbə zamanı ilk üç xəlifənin adını çəkmədiyinə görə qınadığı şiə əmiri Hacı əd-Dilkəndini bəyənmirdi. İranşünas Çarlz P. Melvilin fikrincə, Həmdullah əslində o dövrdə Qəzvində dominant olan, eləcə də Rəşidəddin Həmədaninin mənsub olduğu sünni şafi məzhəbinə bağlı idi.^[4]

• Ashraf, Ahmad. Iranian identity iii. Medieval Islamic period // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. Volume XIII/5: Iran X. Religions in Iran–Iraq V. Safavid period. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2006. 507–522. ISBN 978-0-933273-93-1.
• Hillenbrand, Carole. Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert. Edinburgh University Press. 2007. 1–304. JSTOR 10.3366/j.ctt1r2bzf.
• Komaroff, Linda. Beyond the Legacy of Genghis Khan. Brill. 2012. 1–678. ISBN 9789004243408.
• Jackson, Peter. The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. Yale University Press. 2017. 1–448. ISBN 9780300227284. JSTOR j.ctt1n2tvq0.
• Kamola, Stefan. Making Mongol History Rashid al-Din and the Jamiʿ al-Tawarikh. Edinburgh University Press. 2019. ISBN 978-1474421423.
• Lane, George. Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate // Nomads as Agents of Cultural Change. Perspectives on the Global Past. University of Hawaii Press. 2014. 182–213. doi:10.1515/9780824847890-011.
• Melville, Charles. Ḥamd-Allāh Mostawfi // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. Volume XI/6: Ḥājj Sayyāḥ–Harem I. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2003. 631–634. ISBN 978-0-933273-70-2.
• Melville, Charles. Persian Historiography: A History of Persian Literature. Bloomsbury Publishing. 2012. ISBN 978-1845119119.
• Melville, Charles. Concepts of government and state formation in Mongol Iran // Babaie, Sussan (redaktor). Iran After the Mongols. Bloomsbury Publishing. 2019. 1–320. ISBN 9781786736017.
• Spuler, B. Ḥamd Allāh b. Abī Bakr b. Aḥmād b. Naṣr al-Mustawfī al-Ḳazwīnī // Lewis, B.; Ménage, V. L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam. Volume III: H–Iram (New Edition). Leiden: E. J. Brill. 1971. OCLC 495469525.

• Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran. Oxford University Press. 2016. 1–272. ISBN 9780191081071.
• Lane, George E. The Mongols in Iran // Daryaee, Touraj (redaktor). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. 2012. 1–432. ISBN 978-0-19-987575-7.