DÜNYA

[alm. Welt; fr. Monde; ing. World; lat. Mundus; ər. أنذ اَُ ]. 1. Bir-biri ilə qanuni əlaqəsi olan, bir sistemlə müəyyənləşmiş tək-tək şeylərin və hadisələrin hamısı. Yaxud eyni qaydalara və qanunlara bağlı olan şeylərin, varlıqların təşkil etdiyi bütün. Üzərində yaşadığımız Yer üzü planeti. Şüurun xaricində qalan hər şeydən ibarət olan obyekt dünyası. Dünyagörüşü [alm.Weltahschaung; ing. outlook] – Kainatın mənasını, prinsi-pini, dəyərini, insan varlığını və davranışlarını tamamilə qavra-mağa çalışan ümumi düşüncə, dünyaya ümumi bir baxış. EFORAT - Qədim Spartada ildə bir dəfə seçilən 5 nəfər ali vəzifəli şəxsdən ibarət kollegiya, ali nəzarət orqanı. Tam hüquqlu vətandaşların məclisində seçilirdi. Təqribən e.ə VIII əsrin ortalarında təsis edilmiş, e.ə III əsrsə öz əhəmiyyətini itirmişdir. EVDEMONİZM [yun. Eudaimonia – həzz, səadət, xoşbəxt-lik] – etikanın gedonizmə yaxın olan metodoloji prinsipi. Xoş-bəxtliyi, səadəti təmsil edər. EVRİSTİKA [yun. Heurisko – axtarıram, kəşf edirəm ] – yaradıcılıq fəaliyyətini, yeninin kəşfinə və təlimdə istifadə olunan metodları öyrənən elm. EQO [Alm. Ich; ing. Myself, I; lat. Ego; osm. tr. ene; ər. أ ؤَ ]. bir kimsənin şəxsiyyətini meydana gətirən təməl element, mən. fərdi o biri varlıqlardan ayıran şüur. Freydə görə əsas və ən primitiv mənlikdir. Ana qaynağı cinsəllik, aclıq kimi ehtiyacların ən eqoistcəsinə doyurulmasıdır EKKLESİYA - Qədim Yunanıstanda xalq yığıncağınım ən çox yayılmış adı.Bütün növ məsələlər Ekklesiyada müzakirə edilirdi. EKZOQAMİYA (yunanca ―ekzo‖-xarici, ―qamos‖-nigah) – hərfi mənada kənardan nikah olmaqla nəslin mühüm əlaməti sayılır. Ekzoqamiya prinsipinə əməl edilməsi nəslin üzvlərinin təsərrüfat və ailə-nikah münasibətlərində böyük rol oynayırdı. ELİTA fransızca seçilmiş deməkdir. Hakimiyyətin daşıyıcısı anlamına gəlir. EMFİTEVZİS - Roma hüququnda başqasının torpağından istifadəyə olan irsi hüquq. Yüz il və daha uzun müddətə bağlanan icarə müqaviləsi ilə müəyyən olunurdu və icarəyə götürən, torpaqdan istifadəyə və sərancam verməyə münasibətdə bütün hüquqlara malik idi. ENDOQAMİYA (yunanca ―endoi‖-daxili, ―qamos‖-nikah) –hərfi mənada daxili nikah deməkdir. Endoqamiya, bir etnik birlik kimi qəbilənin çox mühüm əlaməti olmuşdur. EQOİZM [Alm. Egoismus; fr. Ègoisme; ing. Egoism; osm. tr. hadkamlik; lat. ego – mən] – 1. Ümumi mənada: mən düşkünlüyü, özünə düşkünlük, başqalarını hesaba qatmadan ancaq özünü düşünmək, öz mənfəətini düşünmək. İnsanı cəmiyyətə və digər adamlara münasibəti baxımından səciyyələndirən həyat prinsipi və əxlaqi keyfiyyət. EQOSENTRİZM [alm. Egozentrismus; fr. Egocentrisme; osm. tr. li-l eneiyye; ər. أَْئ حُ ] – sözün kökü latın dilindəki ―ego – mən‖ kəlməsindən törəyib. – sentrizm əlavəsi isə ideya və konsepsiyalarda artırılan şəkilçi mahiyyətini daşıyır. Centr – mərkəz, ism – isə ideologiya mənasını ifadə edir. Ərəbcə variantı isə mən - أ ؤٔ sözünə ي – üçün şəkilçisi artırılmaqla düzəlmişdir. ―Mən‖i qərar və hadisələrin mərkəzinə yerləşdirmə, yaxud insanın öz aləmini yüksəklərə qaldıraraq bütün dünya hesab edən özünün maddi və mənəvi dəyərlərini bütün dünyaya müncər edən dünyagörüşü forması. EQZOTERİK [alm. Exoterich; fr. Exoterique; ing. Exoteric; yun. Ekso = xaricdə, çöldə; osm. tr. harici] – xaricdə olan, çöldə olan, daxildə olmayan. Eqzoterik, etimoloji olaraq ―xaricə doğru‖, ―xarici‖ mənasını verər. Bir təlimin ictimaiyyətə açıqlanan və ―bilməsinə icazə verilən‖ qisimlərini ifadə edir. Ezoterik, etimoloji olaraq ―içə dönük‖, ―daxili‖ mənasını verir. Bir təlimin, seçmə seqmenti xaric, ictimaiyyətə açıqlanmayan və ―bilməsinə icazə verilməyən‖ sirli hissələrini ifadə edir. EQREQOR (yun. ἐγρήγοροι) insanların fikir və təxəyyülləri sayəsində yaradılan müstəqil bir xəyali (dini) varlıq, mələk və s. EHTİMAL [alm. Wahrscheinlichkeit; fr. Probabiltè; ing. Probability; lat. Probabilitas; osm. tr. probabilitas; osm. tr. ihtimaliyet; ər. إحر اًن دُّ ] – mümkün ola biləcək, baş verə biləcək hadisənin, vəziyyətin və s. həqiqiliyə, düzgünlüyə olan münasibət dərəcəsi. Bu mənada ortaya çıxması vacib olmayan bir hadisənin ortaya çıxma imkanının ən yüksək dərəcəsi. Bir şeyin ola bilməsi, baş verə bilməsi, mümkünlüyü. Ehtimallıq [alm. Probabilismus; fr. Probabilisme; ing. Probablism; lat. Probabilis – ola biləcək; osm. tr. ihtimaliye; ər. إحر اًل ; tr. olasıcılık] biliyin ancaq – imkanlılıq dəyəri olduğunu və imkan olarsa ola biləcəyini önə sürən nəzəri-skeptik təlim. EHTİVA [alm. Ümfang, extension; fr.=ing. – extention; lat. Extensiv; osm. tr. şümul; tr. Kapsam; ər. أحاؽح ] – əhatə, bir anla-mın yaxud kəlmənin və onu dilə gətirən terminin əhatə etdiyi varlıqların və fərdi haidsələrin hamısı. Ərəbcədə kök hərfləri h+v+y – dir. EHTİRAS [alm. Leidenschaft; fr.=ing. Passion; lat. Passio; yun. Pathos; osm. tr. ihtiras; ər. إحرشاط ; tr. tutku] – Ağlın çətinliklə idarə edə bildiyi hiss. Bir insanın istəmə, hiss etmə və düşünməsinə hakim olan güclü meyl. Uzun müddətli qalıcı və güclü hissiyyat. Pozitiv ehtiras uğura, neqativ ehtiras uğursuzluğa aparıb çıxarır. Hegel ehtiras olmadan heç bir böyük işin öhdəsin-dən gəlinməyəcəyini deyir. EZOTERİK [alm. Esoterisch; fr. Èsoterique; yun. Esoterikos – daxildə içəridə; osm. tr. batin; ər. تاؽٍ ] – ―Ezoterik‖ termini ilə yalnız savadlılar üçün nəzərdə tutlmuş, yalnız mütəxəssislərin başa düşəcəyi ideyanı, nəzəriyyəni adlandırırlar. Müəyyən bir insan cəmiyyətinin xaricində heç kəsə bildirilməyən, ancaq məh-dud sayda olan, dar bir çevrəyə xəbər verilən bilik, məlumat. EYNİYYƏT [ru. Идентичность; ing. Identity; ər. ػ حُُُ ] - predmetin, hadisənin öz-özü ilə bərabərliyini, eyniliyini və bir neçə predmetin bərabərliyini ifadə edən kateqoriya. EKZİSTENSİALİZM [alm. Existenzialismus; fr. Existentia-lisme; ing. Existentialism; tr. Varoluşçuluq; lat. exsistentia – varlıq] – Çağımızın bir fəlsəfə cərəyanı. Eqzistensial fəlsəfi təlimi əsas qəbul edən bütün düşüncə sistemlərinə verilən ad. Danimar-kalı alim Kierkegaard böyük miqyasda başladığı, eyni zamanda fəlsəfənin əvvəldən bəri ələ aldığı problemləri kökdən yeniləməyə çalışan modern Avropanın bəzi filosoflarının yaşatdığı fəlsəfi cərəyan. Fəlsəfədə XX əsrdə ziyalıların baxışlarına cavab verən yeni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana gəlmiş irrasiona-list cərəyan. EKSPERİMENT [Alm. Erfahrung, experiment; fr. Expe-rience; ing.experience; experiment; yun.emperia; lat.experientia; osm. tr. tecrübe; ər. أجشتح ; lat. experimentum – sınaq, təcrübə] – hər hansı bir hadisənin tədqiqatın məqsədlərinə uyğun gələn yeni şəraitin yaradılması vasitəsilə və ya prosesin gedişinin lazımi istiqamətdə dəyişdirilməsi vasitəsilə həmin hadisəyə fəal təsir yolu ilə tədqiq edilməsi. Yunan dilindəki peria [təcrübə, imtahandan keçirmə] kəlməsindən iki sıra söz törənmişdir: 1. [mücərrəd və ümumi mənada işlədilən] emperia və törəmələri: empirik, empirizm; II. [konkret və daha texniki mənada işlədilən] experientia [lat. Experiri = təcrübə, təcrübədən keçirmə] və növləri: experimenter, experimental, experimentation. I – Emperia = təcrübə, təcrübədən keçirilənlər. EXPRESSİONİZM [alm. Expressionismus; fr. Expressio-nisme; ing. Expressionism; lat. Exprimere – dilə gətirmək, uzaq-laşdırmaq]. Təbiilik və müşahidəçiliyin əksi olan müasir sənət cərəyanı. Bu cərəyan ön planda və obyektiv təbiəti nə də maddi müşahidələri əks etdirmək istəyər, onun dilə gətirmək istədiyi, mənəvi həyata aid olanların ruhi mühtəvalarıdır. EKSPLİKASİYA [lat. explicatio – izahetmə, genişləndirmə] – bu və ya digər predmetin, hadisənin mahiyyətinin aşkara çıxarıl-masından ibarət tədqiqat mərhələsi. EKLEKTİZM [alm. Eklekticismus; fr. Eclectisime; ing. Eclecticism; osm. tr. iktitafiye; eclestisme] – Qurulmuş olan nizamlardan fərqli düşüncələri seçib almaq və öz təlimində birləş-dirmə metodu və bu metodla işləyən filosofların təlimi. Seçmə-cilik, uzlaşdırmacılık-İntihabiyye: müxtəlif və hətta bir-birinin ziddi olan fəlsəfi sistemlərdən iqtibaslar edərək yeni sistem qurmaqdır. EKVİVALENT [alm. Äquivalent; fr. Èquivalent; ing. Equivalent; lat. Aequivalens – eyni dəyərli, dəyərcə eyni olan; osm. tr. müadil; ər. يؼادل ] – bir başqa dəyəri əvəz edə biləcək dəyər, aralarında məntiqi eynilik olanlara da deyilir.