1. Toxunmaq.
Mixək əkdim ləyəndə; Mixək boynun əyəndə; Bir cüt qurban demişəm; Əlim əlinə dəyəndə. ().
// Əl vurmaq, əlini toxundurmaq.
Şeylərə dəymə! Kitablara dəymə! – [Hacı Murad:] Yox, oğlum, dəymə, yetişəndə yığıb sənə göndərəcəyəm.
2. Bir şeyə yetişib toxunmaq, rast gəlib toxunmaq.
[Aslan bəy:] …Hər halda 30 güllə atılarsa, ondan biri dəyəcək…
[Cavad:] Güllə də igiddən qorxar, o həmişə qorxağa dəyər.
3. məc. Toxunmaq, pis təsir etmək, təhqir etmək. Qəlbinə dəymək. Könlünə dəymək. Onun sözü mənə dəydi.
– Eh, gözüm, nə dəyib köyrək könlünə? Ey şirin güftarım, nöşün ağladın?
[Fəxrəddin bəy:] Sözün var, söz danış, qəlbə dəymək nə lazım!
Rövzəxana dəydi baqqalın sözü; Dişlərin qıcırdıb qızardı gözü.
4. “Gözə”, “gözünə”, “gözümə” sözləri ilə – görünmək, sataşmaq. Çoxdandır gözümə dəymirsən.
– [Qarovul:] Gedən yoldaşlardan da gözə bir nişan dəyməyir.
Həsən kişinin gözünə bir qaraltı dəydi.
5. “Qulağa”, “qulağına”, “qulağıma” sözləri ilə – yetişmək, qulağa çatmaq.
[Əmiraslan ağa:] Ah, yenə qulağıma bir söz dəydi.
Azca keçməmiş, iki atlının səsi küçədən Gülnazın qulağına dəydi.
Bayramın qulağına at ayaqlarının tappıltısı dəydi.
6. “Yerə” sözü ilə – yıxılmaq.
Yeni məhbus üzü üstə yerə dəyib zarımağa başladı.
Kişi səndələdi, ağzı üstə yerə dəydi.
7. “Soyuq” sözü ilə – soyuqlamaq, soyuğun təsirindən xəstələnmək.
Gər dəysə soyuq, sancılanıb olsa da bimar; Hökm et, gələ cindar.
Əhməd, balam, üstüaçıq niyə yatıbsan, soyuq dəyər.
8. “Bir-birinə” sözü ilə – qarışmaq.
…Dünya və aləm bir-birinə dəyib.
Dünya bir-birinə dəyib. Əlində bir berdankası olan hər kəs yerə-göyə sığmır.
9. məc. Baş çəkmək, bir yerə, ya birisinin yanına az vaxt üçün getmək.
[Mirzədadaş:] …Sən get, evə dəy, mən də gedim, görüm arvad süfrəni açıbdırmı?
[Əbil:] Mən kötükçıxaran maşınlara dəyib, tez gəlirəm.
10. “Köməyi”, “yardımı” və s.
sözləri ilə – köməyi, yardımı olmaq, faydası olmaq, xeyri olmaq.
Bir-iki qohum və əqrəbasından və bir neçə dövlətli tanışlarından savayı Hacı Məcid əfəndinin kimə faydası dəydi?
[Aslan bəy:] Qoy deməsin camaat ki, Aslan bəyin kasıblara bir köməyi dəyməyir…
Bu işdə Şəmsiyyə və sərtib Səliminin də [Firiduna] köməyi dəymişdi.
11. məc. Mənası olmaq, lazım olmaq.
Belə bir gözəllik uğrunda vuruşmağa dəyirdi.
// Dəyər şəklində – layiqdir. Yaxşı maldır, almağa dəyər. Baxmağa dəyər.
// Əks mənada bəzən inkar şəklində işlənir.
Hiç gül olmaz tikənsiz, hiç şadi qüssəsiz; Dərmə gülündən anın, çün güli dəyməz xarinə.
[Hacı Qara:] Bu sözlər bir pula dəyməz, axırıncı sözümdür, məni məəttəl eləməyin! Tez olun, yaraqlarınızı salın!
12. Dəyib-dolaşmaq şəklində – toxunmaq, sataşmaq, mane olmaq.
[Yoldaşlarımızdan biri:] Nəyimə dəyib-dolaşacaqlar? Yanımda nə pul var, nə qiymətli bir şey.
13. Bir sıra sözlərə qoşularaq müxtəlif ifadələr əmələ gətirir; məs.: göz dəymək (bax göz), zərər dəymək (bax zərər), başı daşa dəymək (bax baş), dişi-dişinə dəymək (bax diş).