1. sual əvəz. Bu və ya digər əşyanı, vəziyyəti, halı, hadisəni müəyyənləşdirmək üçün sual məqamında işlədilir. Nə dedin? Nə olan işdir? Nə olub? Bu nə evdir?
2. əvəz. Təsdiq bildirən feillərə inkarlıq mənası verir.
[Uğur:] Səndən yaxşılıqdan başqa nə görmüşəm?
3. əd. Danışan şəxsin bir şeydən məmnunluğunu, o şeyin ürəyindən olduğunu bildirir. Nə ürəyimdən dedin? Nə yaxşı əsərdir? Qız nə qız? – Qədir yenə də əyilib baxırdı.
Dərə nə dərə!
4. Cəm şəkilçisi ilə: “hər şey”, “hər nə istəsən” mənasında. Burada nələr yoxdur. O səndən nələr dedi.
– Bu yoldan gələr, keçər; Ahular mələr, keçər; Oğulsuz anaların; Qəlbindən nələr keçər. ().
Nələr bitmir, nələr yoxdur torpağımızda.
5. Şəxs əvəzliklərindən sonra gələrək onlara inkarlıq mənası verir. Ona nə. Sənə nə. – [Növbətçi:] Mənə aid bir şey yoxdur.
Şəhər stansiyası satıb, mənə nə?
6. Çıxışlıq halında “niyə”, “nə üçün”, “nə səbəbə”, “niyə görə”, “nədən” suallarını əvəz edir.
Əzizim, qandı ürək; Yar sözün dandı ürək; Şirin şərbət içirtdin; Nədən bəs yandı ürək? ().
7. “İsə” qoşması ilə qeyri-müəyyənlik bildirir.
Təcrübəli Fərhadoğlu vurnuxur, nə isə qəti bir qərara gələ bilmirdi.
Əbil Qənbərovun çıxışı … adamlarda nə isə bir donuqluq əmələ gətirdi.
8. “Var” sözü ilə “heç nə”, “heç zad” mənası verir.
Meyvəsiz bağda nə var? Bəhrəsiz tağda nə var? Məcnun xəyallı könlüm; Leylisiz dağda nə var? ().
9. Xəbər şəkilçisi ilə “nədir?” formasında sual kimi işlənir.
[Ata:] Çarəsiz mağaraya girdim, bir də ağır bir xorultudan gözlərimi açdım: – Bu nədir? Məndən başqa burada adammı var? – dedim.
Səlim indi Mehribana sanki fəlsəfə dərsi verirdi: həyat nədir, ölüm nədir – onu anladırdı.
◊ Nə bilim – deyə bilmərəm, bilmirəm.
[Qədir:] Ay bəy, Məşədi Ələkbər deyir, nə bilim, yüzbaşı özü də bizə baxır.
Nə borcuma (borcuna), nəyimə (nəyinə) gərək – bax nə borcum(a), nə borcun(a), nə borcumuzdur, borcundur (“borc”da).
Nə çarə – bax çarə.
…Nə desən çıxar – xatakar, pis əməlli adam haqqında.
[Sona:] Hə, onlardan nə desən çıxar.
Nə deyim – bax demək 1
Nə əcəb – bax əcəb.
Sual və təəccüblə onun üzünə baxabaxa dedi: – Nə əcəb, Vahid? Nə əcəb? Bu vaxt?
Nə fayda – bax fayda.
Ancaq nə fayda; Özü yıxılanın ağlamağından!
Nə hə, nə yox – bax hə.
Nə isə – xülasə, müxtəsər, sözün qısası.
Nə isə, Məsmənin yeganə əziz oğlu haqqında şirin xatirələri tükənməz idi.
Nə ki – hər nə qədər, nə qədər, mümkün qədər.
Nə ki gözəl görmüşəm mən; Hamısından başdı Gözəl.
[Hacı:] Şamaxılı Şamaxıdan, gəncəli Gəncədən, şəkili Şəkidən nə ki imkan var hümmət eləyək…
Nə lazım – əbəsdir, dəyməz, ehtiyac yoxdur. Nə lazım işi böyütmək.
Nə olar – hər ehtimala qarşı.
Demək nə lazımdı, özün bilirsən; Bir gün yaranırsan, bir gün ölürsən.
Nə olar, nə olar ki, nə olaydı – ümid, arzu, istək mənasında işlənir. Nə olaydı mənim də adım xoşbəxtlər cərgəsində çəkiləydi.
– Nə olar ki, hamıya məlum olan düşmənlərimizi bir saatlığa qoyaq kənara.
Nə olardı [Əntiqəni] də bu dərs otağına buraxaydılar, oturmağa qoyaydılar.
Könüllü gəlmədik bu dünyaya biz; Nə olar, dünyadan könüllü getsək?…
Nə olar, olar – gözlənilən təhlükə və ya hadisə, iş qarşısında işlədilir. [Əsgər:] Daha burada dayanmaq namərdlikdir, Mütəllim! Vuraq özümüzü çaya.
Nə olar, olar.
Nə olursa olsun – hər necə olsa, hər nə olsa da, mütləq.
Ey gənc! Səadəti bir xəyal bilmə; Nə olursa olsun, ancaq əyilmə!
Durnanı möhkəm qucmuş Xasay bu il nə olursa olsun toy etmək, fikrində idi.
Nə sənə, nə mənə – heç bir şeyi nəzərə almadan, hesablaşmadan, gözləmədən.
Adilə nə sənə, nə mənə, birdən anasının üstünə qışqırdı.
Nə təhər (tövr) – bax təhər.
İmzalarla deyil, gözlə görsünlər; Ağlın duruluğu nə təhər olur; Hökmün bulannığı nə təhər olur.
Nə üçünsə – səbəbi məlum olmadan. Nə üçünsə cavab vermədi. Nə üçünsə üzünü yana çevirdi.
– Bəyim bilet alıb geri dönəndə bizi görüb nə üçünsə qızardı.
Nə üzlə – bax üz.
Mən onun yanına gedim nə üzlə; Oyunlar oynadı bu dünya bizlə.
[Bəy:] Pristavın yanına bəs nə üzlə gedəcəksən?
Nə var, nə yox – bax var 1
Nə yaxşı – bax yaxşı.
İllər həsrətinə dözən şerimiz; Köhnəldi nə yaxşı, susdu nə yaxşı.
