Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu

Naxçıvan iqtisadi rayonu — Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayonlarından biri

Naxçıvan Muxtar Respublikası (MR) Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşir və ölkənin əsas ərazisindən təcrid olunmuşdur. MR İran İR, Türkiyə və Ermənistanın əhatəsində yerləşir. O, şimalda və şərqdə Ermənistan Respublikası ilə 246 km, cənub-qərbdə Türkiyə ilə 15 km, cənubda İran İR ilə 204 km məsafədə həmsərhəddir. Naxçıvan MR Naxçıvan şəhərini, Babək, Culfa, Kəngərli, Ordubad, Sədərək, Şahbaz, Şərur inzibati rayonlarını əhatə edir. Sahəsi 5562 km² , əhalisinin sayı 427,2 min nəfərdir (01.01.2013). MR Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 6,4%-ni tutur, ölkə əhalisinin 4,5%-i də burada yaşayır. Əhalinin orta sıxlığı 77 nəfər/km² -dir. Naxçıvan şəhəri 1136–1225-ci illərdə mövcud olmuş Atabəylər dövlətinin bir müddət paytaxtı olmuş və yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. 1735–1747-ci illərdə Naxçıvan Nadir şahın qurduğu İran dövlətinin tərkibinə daxil idi. 1747-ci ildə onun ölümündən sonra burada hakim olan kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xan Zəngəzur dağlarından Araz çayına qədər ərazilərdə Naxçıvan xanlığı yaratmışdır. 1826–1828-ci illərdə olan Rusiya -İran müharibəsindən sonra region Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir. Aparılan inzibati-ərazi bölgüsünə görə, 1849-cu ildən İrəvan quberniyasının tərkibində olmuşdur. 1920-ci ildə Azərbaycan Rusiya tərəfindən yenidən istila etdikdən sonra 1924-cü il fevralın 9-da onun tərkibində Naxçıvan MSSR təşkil edilmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində Naxçıvan MR-in iqtisadi, sosial-mədəni və demoqrafik inkişafında böyük irəliləyişlər olmuş, çoxsaylı istehsal və xidmət obyektləri yaradılmışdır. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ərəfəsində, 1990-cı ilin noyabrında onun adından "Sovet və Sosialist" sözləri çıxarılmış Naxçıvan Muxtar Respublikası (MR) adlanır. Naxçıvan MR əlverişli İCM-ə malik olsa da, onun blokadada olması iqtisadi əlaqələrin qurulmasında, əhalinin gediş-gəlişində, enerji daşıyıcıları, istehsal obyektlərinin xammal ilə təminatı və məhsulların daşınmasında problemlər yaranır. Belə vəziyyət Naxçıvan MR-in demoqrafik inkişafına, ilk növbədə əhalinin sayının artımına və miqrasiyasına da ciddi təsir göstərir.

Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazilərindən biri olan Naxçıvanda əhalinin sayının dinamikasına yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət, təsərrüfatın inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirlər, regionda baş verən sosial-demoqarfik proseslər, köçürmələr və miqrasiyalar ciddi təsir göstərmişdir. 1924-cü ildə Naxçıvan MR-in yaradıldığı dövrdə burada 90,0 min nəfərə qədər əhali yaşamışdır. Sonrakı dövrdə keçirilən siyahıyaalmanın nəticələrinə görə MR-də (1926–1939-cu illərdə) əhalinin sayı 20,7% yüksəlmiş və 1939-cu ildə 126,7 min nəfər olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsi dövründə və sonrakı illərdə, XX əsrin ortalarına qədər Naxçıvanda əhalinin sayının artımında ciddi geriləmələr müşahidə olunur. Ona görə 50-ci illərin ortalarına qədər əhalinin sayı zəif artmışdır. 1959-cu ildə MR-da yaşayan əhalinin sayı 141,4 min nəfərə yüksəlmişdir. Bu 1939-cu ildə olan əhalinin sayına nisbətən 11,4% çoxdur [Eminov Z. N., 2005]. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq Naxçıvan MR-in əhalisinin sayı zəif templə artmışdır. Zəif artım tempi ilk növbədə nisbi göstəricilərdə özünü göstərir. Belə ki, 1995-ci ildə MR-də əhalinin sayının orta illik artımı 5,9 min nəfər və ya 1,8%, 2000-ci illərin əvvəllərində 3,5–4,0 min nəfər arasında və ya 1,0% təşkil etmişdir [Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2012]. 2009-cu ildə keçirilmiş siyahıyaalmanın nəticələrinə görə Naxçıvan MR-də əhalinin sayı 398,3 min nəfər olmuşdur.

Naxçıvan MR ölkənin əsas hissəsindən kənarda yerləşdiyinə görə burada təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyəti, kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi daxili tələbatın ödənilməsinə xidmət göstərməlidir. Uzun illər ərzində blokada şəraitində qalan MR iqtisadi tənəzzül dövrü keçirmiş, istehsal və xidmət sahələrinə aid müəssisələrin fəaliyyəti pozulmuşdur. Lakin 90-cı illərin ikinci yarısından sonra başlanan iqtisadi islahatlar prosesində mövcud müəssisələrin fəaliyyətinin bərpa edilməsi ilə yanaşı, yenilərinin də tikilməsinə diqqət artırılmışdır. Aparılan islahatlar prosesində MR-ya təbii qaz verilməsi bərpa edilmişdir. Bunun əsasında Modul İES, Qaz-Turbin ES tikilmiş, Naxçıvan, Ordubad və Arpa çayları üzərində kiçik SES-lər qurulmuşdur. Ona görə iqtisadi rayonun enerji təminatı problemi həll edilmişdir. Bu isə əlavə istehsal və xidmət obyektlərinin yaradılmasına imkan verir.

Naxçıvan MR-də sənayenin inkişafında aşağıdakı mərhələləri ayırmaq olar. 1. XX əsrin 50–60-cı illəri — Bu dövrdə tarixən formalaşmış sahələrin fəaliyyəti ilə yanaşı, yeni sahələr və müəssisələr də yaradılmışdır. Təbii ehtiyatların mənimsənilməsi, onların emalı müəssisələrinin yaradılması, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən yüngül və yeyinti sənayesi obyektlərinin təşkili, ümumi ölkə daxilində tələbatın ödənilməsi üçün kooperasiya əlaqələri əsasında məhsul istehsalı sənayenin sahə strukturunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış, onun müasir ərazi təşkili yaranmışdır. Davamlı olaraq maşınqayırma, kimya, neft-kimya, ASK-nə daxil olan müəssisələr şəbəkəsinin tikilməsi sənayenin təsərrüfatda rolunun artırılmasına xidmət etmişdir. Eyni zamanda bu tədbirlər sənayenin tərkibində emal sahələrinin rolunun yüksəlməsinə, son məhsul istehsal edən sahələrin inkişafına imkan vermişdir. MR-da 1980-ci ildə də yeyinti (77,5%) və yüngül (12,5%) sənaye sahələrinin aparıcı rolu qalmış, əhalinin məşğulluğunda da bu sahələr əsas yer tutmuşdur. XX əsrin 80–90-cı illərində Naxçıvan MR ölkənin sənaye məhsulları istehsalında xüsusi yer tutmuşdur. Burada sənaye məhsullarının bir neçə faizi istehsal edilmişdir [Məmmədov R. H., 1989]. 2. Müasir dövr. Müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq müşahidə edilən çətinliklər təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərmişdir. İqtisadi əlaqələrin qırılması, MR-nın blokada vəziyyətinə düşməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsində olan problemlər, müəssisələrin texnoloji cəhətdən aşınması və müasir tələblərdən geri qalması iqtisadi tənəzzülə gətirib çıxardı. Onların fəaliyyətində olan problemlər təsərrüfat strukturunun dəyişməsi ilə yanaşı əmək ehtiyatlarının da məşğulluq səviyyəsinin azalmasına, əhalinin həyat şəraitinin pisləşməsinə və maddi gəlirlərinin aşağı düşməsinə səbəb oldu [Nadirov A. A., 2001]. 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində MR-da yeni sənaye obyektləri yaradılması davam etdirilmiş, daxili tələbatı ödəməklə yanaşı ölkənin digər rayonlarına göndərilən və xarici ölkələrə ixrac edilən məhsulların istehsalı da təşkil edilmişdir. 2011-ci ildə Naxçıvan MR ölkənin sənaye cəhətdən inkişaf etmiş iqtisadi rayonlarından birinə çevrilmişdir. Keçən müddət ərzində istifadəyə verilən müəssisələr, kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının artması və onların emalı imkanlarının genişlənməsi sənayenin inkişafına şərait yaratmışdır. MR-ya təbii qazın verilməsi üçün tədbirlər görülməsi nəticəsində əhalinin və təsərrüfatın yanacaq mənbələrinə tələbatı ödənilmişdir. Yanacaq verilməsi elektrik enerjisi istehsalının artmasına, əhalinin təbii qaza olan tələbatının ödənilməsinə, istixanalar yaradılmasına imkan vermişdir. Ona görə də son illərdə istehsal olunan sənaye məhsullarının dəyəri 680 mln. manata qədər yüksəlmiş, 2005-ci ilə nisbətən 16,5 dəfə artmışdır. Belə irəliləyişin əldə edilməsi burada yeni sənaye obyektlərinin istifadəyə verilməsi (135 müəssisə vardır) və sənaye istehsal fondlarının dəyərinin artması nəticəsində mümkün olmuşdur.

2018-ci ildə Muxtar Respublikanın büdcəsinin gəlirləri 73,4 manata bərabər idisə, 2019-cu ildə 83 milyon manat, 2020-də isə 94,2 milyon manat təşkil edir. Sənaye istehsalının artması nəticəsində Naxçıvanda 2019-cu ildə 323 milyon 309 min ABŞ dolları dəyərində məhsul ixrac olunmuşdur. Həmin il Naxçıvanda sənaye məhsulu istehsalının 95,9 faizi malların, 4,1 faizi isə xidmətlərin payına düşüb. İstehsal olunan sənaye məhsulunda özəl bölmənin payı 94,1 faiz təşkil edib. 2015-ci ildə 916817,9 min manat məhsul istehsal olunmuşdusa, sonrakı hər bir il ərzində bu rəqəmin ardıcıl olaraq artaraq 2019-cu ildə 1 milyard 14 milyon 971 min 500 manat dəyər səviyyəsinədək gəlib çatıb.^[1]

Naxçıvan MR-də kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafına əlverişli şərait vardır. Şərur-Ordubad düzənliyi, burada olan yüksək temperatur şəraiti meyvə, üzüm, tütün, şəkər çuğunduru, taxıl məhsulları becərilməsinə, ildə bir neçə dəfə kartof əkilməsinə şərait yaradır. Eyni zamanda çayların vadilərində yerləşən əlverişli yerlər və suvarma imkanlarının olması kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərildiyi mühüm areallardır. Bu ərazilərdə yaşayan əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsində kənd təsərrüfatının rolu çoxdur (şəkil). Dağlıq ərazilərdə, yəni əkinçiliyin inkişafı üçün əlverişli relyef şəraiti məhdud olan ərazilərdə heyvandarlıq inkişaf etdirilir. Onlar arasında maldarlıq və qoyunçuluq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. MR üzrə kənd təsərrüfatında 93,9 min nəfər çalışır. Onlar məşğul olan əhalinin (211,3 min nəfər) 44,4%-ni təşkil edir. MR-da kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi 157,2 min ha təşkil edir. Onlardan 29,5 min ha əkin yerləri, 0,8 min ha çoxillik əkmələr, 11 min ha dincə qoyulmuş torpaqlar, 115,8 min ha biçənək və otlaqlardır. MR-da kənd təsərrüfatı əkinlərinin strukturunda dənli və paxlalı bitkilər əsas yer tutur. 2011-ci ildə dənli və paxlalı bitkilər 37,6 min ha sahədə becərilmişdir. Onların 25,9 min hektarını buğda əkinləri təşkil edir. 2005-ci ildən sonra keçən dövrdə onların əkinləri 10,8 min ha və ya 40,4%, o cümlədən buğda əkinləri 7,2 min ha və ya 38,8% artmışdır (cədvəl 11.7). Naxçıvan MR-da taxılçılıq sahəsində tələbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi üçün becərilən məhsulların kəmiyyətinin və keyfiyyətinin artırılması, məhsuldar toxum növlərinin alınması, saxlama kameralarının tutumunun daxili tələbatın həcminə çatdırılması istiqamətində tədbirlər görülməsi vacibdir. MR-da əkinlərin sahəsinə görə sonrakı yeri tərəvəzçilik tutur və o, 6044 ha sahədə becərilir. Naxçıvan MR uzun illər çəyirdəkli meyvələrin istehsalında ixtisaslaşmışdır. Ordubad rayonunda ərik və şaftalının müxtəlif növlərinin becərilməsi üçün əlverişli təbii şərait vardır. Ona görə MR-da meyvənin əkin sahələri və toplanan məhsulların miqdarı daim artırılır. 2011-ci ildə burada 4,1 min ha sahədə meyvə və giləmeyvə əkilmişdir. Onların sahəsi 2005-ci ilə nisbətən 1361 ha və ya 49,6% çoxdur. Lakin məhsuldarlığın azalması toplanan məhsulların miqdarının artırılmasına imkan vermir. Bağlarda məhsuldarlıq 2005-ci ildə 150,3 s/ha olduğu halda, 2011-ci ildə 133,2 s/ha olmuşdur. Ona görə bu dövrdə yığılan meyvə və giləmeyvələrin miqdarı 3,9 min t və ya 10,6% artmışdır. Uzun illər ərzində geniş sahələrdə becərilsə də, son dövrlərdə əkinləri azalan sahələrə üzümçülük və tütünçülük aiddir. Üzüm əkinlərinin genişləndirilməsində irəliləyiş olsa da, tütünçülük unudulmuş sahə olaraq qalır. Müstəqillik illərində MR-da şəkər çuğunduru əkilməyə başlanmışdır. Hazırda burada 1852 ha sahədə əkilən şəkər çuğunduru əkinlərindən ildə 39,0 min t məhsul yığılır. Naxçıvan MR-də istehsal edilən heyvandarlıq məhsullarının miqdarı daim artır. 2012-ci ildə MR-də 193 min t ət, 78,4 min t süd istehsal edilmişdir.

Nəqliyyat sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakçılara, tədarük və emal müəssisələrinə çatdırılmasında nəqliyyat çox böyük rol oynayır. Yüklərin əsas hissəsi avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə daşınır. Yüksək manevretmə qabiliyyəti, həm bərk örtüklü, həm də torpaq yollarda məhsulların bir məntəqədən digərinə qısa müddətdə çatdırılması bu nəqliyyat növünün əhəmiyyətini artırır. Blokada vəziyyətində olması ilə əlaqədar Muxtar Respublikanı Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirən dəmir yolu xətti işləmir. Hava nəqliyyatı ilə daşınmalar isə baha başa gəldiyinə görə kənd təsərrüfatı məhsullarının 90%-dən çoxu avtomobil nəqliyyatı ilə daşınır.

Naxçıvan MR əhaliyə xidmət göstərilən sahələrin inkişafına görə fərqlənən regionlara aiddir. Səhiyyə, təhsil, sosial-mədəni və məişət xidməti sahələrinin inkişafında böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Səhiyyə əhaliyə xidmət göstərilən mühüm sahələrdən biridir. Hazırda (2011-ci il) MR-da 44 xəstəxana, 119 ambulator-poliklinika müəssisələri vardır. Rayon mərkəzlərində bir çox ixtisaslaşmış xəstəxanaların yaradılması ilə onların sayında və göstərdiyi xidmətlərin səviyyəsində xeyli yüksəlmə getmişdir.

Xəstəxanaların kadrlarla təminatı əhaliyə xidmət göstərilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son 10 ildə Naxçıvan MR-da çalışan həkimlərin sayı 155 nəfər və ya 22,9% çoxalmış və 832 nəfərə çatmışdır. Naxçıvan MR-da orta ümumtəhsil məktəblərinin geniş şəbəkəsi vardır. Bu sahədə 48,0 min nəfər şagirdin təhsil alması üçün 222 orta ümumtəhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. MR-da orta ixtisas sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrə Naxçıvan Musiqi Kolleci, Naxçıvan Tibb Kolleci və Naxçıvan Dövlət Texniki Kolleci daxildir. Texniki peşə təhsili məktəblərində isə təhsil alanların sayı 353 nəfərə çatır. Ali təhsil onun ən yüksək səviyyəsi olmaqla yanaşı, kadr hazırlığında da mühüm yer tutur. Hazırda MR-da fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrinə Naxçıvan Dövlət Universiteti, Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu, Naxçıvan Özəl Universiteti aiddir. 2009-cu ildə ali təhsil müəssisələrində 7,7 min nəfər tələbə təhsil almışdır. MR-da AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi təşkil edilmişdir. Burada yaradılan İnstitutlarda MR-in tarixi, coğrafiyası, torpaq-bitki örtüyü, etnoqrafiyasının tədqiqi sahəsində genişmiqyaslı işlər aparılır. Batabatda Rəsədxana fəaliyyət göstərir. Naxçıvanda olan mineral bulaqlar, dağ gölləri (Batabat, Göygöl), təbiət (İlandağ) və tarixi abidələr gözəl istirahət və turizm yerləridir.^{[2][3][4][5][6][7][8][9][10]}

• Naxçıvan Muxtar Respublikası
• Naxçıvanın iqtisadiyyatı
• Naxçıvanda nadir bitkilər

• Naxçıvan Muxtar Respublikası haqqında ümumi məlumat Arxivləşdirilib 2018-09-12 at the Wayback Machine

Naxçıvan şəhəri ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.