Şuşa rayonu

Bu məqalə Şuşa rayonu haqqındadır. Şuşa şəhəri üçün Şuşa səhifəsinə baxın.

Şuşa rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati–ərazi vahidi. 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Kiçik Qafqazda Qarabağ silsiləsi ərazisində yerləşir. Ərazisi 289 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 2016-cı il tarixinə görə 32,8 min nəfərdir. Şuşa rayonunun ərazisinə bir şəhər və 31 kənd daxildir. İnzibati mərkəzi Şuşa şəhəridir. 1992-ci ildən rayon erməni silahlı dəstələri tərəfindən işğal olunub. Şuşa şəhəri Qarabağ müharibəsinin gedişində hərbi əməliyyatlar zamanı qismən dağıdılmışdır. Şuşa şəhəri İkinci Qarabağ müharibəsində 8 noyabr 2020-ci ildə və 9 noyabr 2020-ci ildə isə Daşaltı kəndi düşməndən azad edilmişdir.^[3]

Rayon
Şuşa
39°45′ şm. e. 46°45′ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Qarabağ
İnzibati mərkəz	Şuşa
Xüsusi nümayəndə	Aydın Kərimov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	8 avqust 1930
Sahəsi	310[1] km²
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	34 200[2] nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-SUS
Telefon kodu	+994 26
Poçt indeksi	5800
Avtomobil nömrəsi	58
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq qalan ərazilər Rusiya Sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altına keçmişdir. 25 mart 2023-cü il tarixində Azərbaycan Ordusunun keçirdiyi əməliyyat nəticəsində Zamanpəyəsi və Allahqulular kəndləri, 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları'ndan sonra Turşsu qəsəbəsi, Ağbulaq, Armudlu, Aşağı Quşçular, Bayat, Böyük Qaladərəsi, Cəmillər, Çaykənd, Dükanlar, Əmillər, Göytala, Həsənabad, Həsənqulular, Xanalı, Xanlıqpəyə, Xəlfəli, Xudaverdilər, İmamqulular, İmanlar, Kiçik Qaladərəsi, Qarabulaq, Qaybalı, Laçınlar, Malıbəyli, Məmişlər, Mirzələr, Nağılar, Nəbilər, Onverst, Paşalar, Salatınkənd, Sarıbaba, Səfixanlar, Şırlan, Şuşulu, Turabxan, Yuxarı Quşçular, Zarıslı, Xan bağı kəndləri Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir.

Səthi dağlıqdır. Ən yüksək zirvəsi Böyük Kirs dağıdır (2725 m). Ərazisinin əksər hissəsi yayı quraqlıq keçən mülayim isti və qışı quraq keçən soyuq iqlim tiplərinə aiddir. Orta temperatur yanvarda −4 °C-dən −1 °C-yədək, iyulda 16–19 °C-dir. İllik yağıntı 700–800 mm-dir. Ərazisindən Qarqarçay axır. Torpaqları qəhvəyi və qonur dağ-meşə, çimli dağ-çəmən tiplidir. Yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür. Alçaq dağlıq və dağətəyi sahələrdə qırılmış meşələrin yerində çəmənlər və kserofit kolluqlar var. Heyvanat aləminə ayı, canavar, tülkü, boz dovşan, cüyür, kəklik, göyərçin və s. aiddirlər.^[4]

Səthi dağlıqdır (Qarabağ silsiləsi). Rayonun şərq hissəsi Keçəldağ aşırımı ilə hüdudlanır.

Yura və Təbaşir çöküntüləri.

Mineral sular (Turşsu), bulaqlarla (İsa bulağı) zəngindir. Əsas çayları Qarqarçayın qolları olan Zarıslı, Xəlfəli çaylarıdır.

Meşələrdə şərq fıstığı , ibcriya palıdı və qafqaz vələsi üstünlük təşkil edir. Çirişli dağının aşağı hissəsində dəniz səviyyəsindən 1160–1210 m yüksəklikdə yamacın şimal baxarında meşəlikdə bir-birindən təxminən 100 m-ə qədər aralı məsafədə 30-a yaxın şabalıd ağacları bitir. Burada şabalıd ağacları palıd — vələs meşəliyinin tərkibinə daxil olur. Meşə altında müxtəlif kol cinsləri — fındıq , murdarça , alça , göyəm , gərməşov, yemişan , əzgil , itburnu və s. bitir. Meşələrdə həmçinin vələs, ağcaqayın , gilas , göyrüş və palıd növləri yayılmışdır.^[5]

Daşaltı kəndində karst mağaraları. Şuşada Şahnəzər mağarası. Şuşa şəhəri yaxınlığında Daşaltı kanyonu. Böyük Kirs dağı, Keçəldağ aşrımı, Üçmıx dağı

Şuşa Şahnəzər mağarasının uzunluğu 125 m, eni 20 m, hündürlüyü 10 in-dir. Mağaradan Paleolitə aid ikikobud daş çapacaq, Mezolitə aid mikroiit bıçaqlar, m.ə. V — IV minilliyə aid Eneolit gil qablar, Tunc, Dəmir Dövrləri və orta əsrlərə aid saxsı məmulat qalıqları, müsəlman qəbri tapılmışdır.

Daşaltı kəndində müdafiə qalası, İbrahimxəlil xanın tikdirdiyi sığınacaq evi (XVIII əsr), tövlə, hamam qalıqları. Şuşada Gövhər-ağa məscidi (1884), Aşağı Gövhör-ağa məscidi (1875).

Ərazinin əksər hissəsi qışı quraq keçən mülayim isti, bəzən isə soyuq iqlim şəraitinə malikdir. Burada yanvar ayında orta temperatur 4 dərəcədən 1 dərəcəyə qədər, iyulda isə müsbət 16–19 dərəcə, illik yağıntı isə 700–800 mm olur.^[4][6]

Torpaqları əsasən, qəhvəyi dağ-meşə, çimli dağ-çəməndir. Yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür.

Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı, Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu

Bazarbaşı (Şuşa), Rastabazar

Şahlıq körpüsü, Təzə məhəllə məhəlləsi

Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

AzStat-ın 1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən rayonun (de-yuri olaraq) 31.499 nəfər əhalisi var.^[7]

Etnik qrup	1939-cu il[9][10]		1959-cu il[11]		1970-ci il[12]		1979-cu il[13]		1989-cu il		1999-cu il[14]		2009-cu il[8]
	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%
azərbaycanlı	6 306	58.29%	6 564	61.77%	9 890	72.38%	12 955	80.87%	18 679	91.68%	23 135	95.05%	27 364	95.81%
erməni	4 177	38.61%	3 794	35.70%	3 577	26.18%	2 881	17.98%	1 430	7.02%	1 140	4.68%	1 140	3.99%
türk	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	41	0.14%
ləzgi	17	0.16%	…	…	…	…	…	…	…	…	1	0.01%	4	0.01%
rus	256	2.37%	198	1.86%	142	1.04%	114	0.71%	…	…	16	0.07%	4	0.01%
kürd	4	0.04%	…	…	…	…	…	…	…	…	33	0.14%	3	0.01%
tatar	4	0.04%	…	…	…	…	…	…	…	…	5	0.02%	2	0.01%
ukraynalı	20	0.18%	…	…	7	0.05%	11	0.07%	…	…	9	0.04%	…	…
digər	35	0.32%	70	0.66%	48	0.35%	58	0.36%	265	1.30%	1	0.01%	2	0.01%
cəmi	10 819	100%	10 626	100%	13 664	100%	16 019	100%	20 374	100%	24 340	100%	28 560	100%

Bax: Şuşada doğulanlar

• Mikayıl Gözəlov
• Nizami Bəhmənov

1. Hacı Yusifli məscidi (XVIII)
2. "Çöl Qala" məscidi (XVIII əsr)
3. Xoca Mərcanlı məscidi (XVIII əsr)
4. Quyuqluq məscidi (XVIII əsr)
5. Seyidli məscidi (XVIII əsr)
6. Məscid (XVIII əsr)
7. Mərdinli məscidi (XIX əsr)
8. Aşağı Gövhər Ağa məscidi (1874–1875)
9. Culfalar məscidi (XIX əsr)
10. Yuxarı Gövhər Ağa məscidi (XIX əsr)
11. Mamay məscidi (XIX əsr)
12. Köçərli məscidi (XIX əsr)
13. Malıbəyli məscidi
14. Alban kilsəsi
15. Qaybalı məscidi
16. Şırlan məscidi
17. Rus kilsəsi

1. Qala divarı (uzunluğu 8 kilometr)
2. Qala divarı üzərində tikilmiş bürclər (17 ədəd)
3. Qədim üslubda salınmış 17 məhəllə
4. 17 məscid
5. 17 bulaq
6. 17 hamam
7. Turşsu Qalereyası
8. Karvansara (4 ədəd)
9. Gəncə qapısı
10. Rasta bazar
11. Torpaq meydan
12. Üzeyir Hacıbəyovun heykəli
13. Cıdır düzü
14. Malıbəylidə Qızlar məktəbi
15. Un dəyirmanı
16. "Həzrət Əli" kahası
17. "Qızıl qaya"
18. Bəhmən Mirzə Qacarın hərəmxanası
19. Bəhmən Mirzə Qacarın tikdirdiyi "Bab" hamamı
20. Şeytan bazar
21. Əfsanəvi Leyli qalası
22. Çuxur məhəllədə 2 minarəli "Şəfa ocağı"
23. "Həzrət Abbas Şəfa ocağı"
24. Molla Pənah Vaqifin poeziya evi
25. Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi
26. Molla Pənah Vaqifin müəllimlik etdiyi bina
27. Molla Pənah Vaqifin evi
28. Xan qızı Xurşudbanu Natəvanın sarayı
29. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın tikdirdiyi "Qarama"
30. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın tikdirdiyi həbsxana binası
31. Qasım bəy Zakirin yaşadığı ev
32. Qasım bəy Zakirin qəbirüstü abidəsi
33. Azərbaycanda ilk "realnı uçiliş"in binası
34. Yaşıl aptek
35. Mədəniyyət evi
36. Külli miqdarda gümüş və mis qablar
37. İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi (Gövhər Ağanın məscidini həyətində)
38. Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Camal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi
39. Tarixin yaddaşı olan Daş kitabələr
40. Azərbaycanda ilk realnı məktəbin binası
41. Malıbəylidə "Qızlar məktəbi"
42. Küllü miqdarda gümüş və mis qablar
43. Ağaböyük xanımın bürcü

1. İkimərtəbəli karvansara (1888–1889-cu illər)
2. Zarıslıda Korun karvansarası
3. Hacı Məhərrəm karvansarası
4. Hacı Əmiraslan bəyin karvansarası
5. Uğurlu bəyin karvansarası
6. Mir Səyyaf oğlunun karvansarası
7. Murad bəyin karvansarası
8. Hacı Hüseynin karvansarası
9. Gövhər Ağanın karvansarası
10. Hacı Abbas bəyin karvansarası
11. Cavad ağanın karvansarası
12. Xanlıq Muxtarın karvansarası

1. Ağabəyim Ağanın qəsri
2. Sadıqcanın qəsri

1. "Pənahabad" Şuşa qalası (1750–1757-ci illər)
2. Leyli qayası
3. Bayat qalası (1748-ci il)
4. Şahbulaq qalası

1. Bülbülün büstü
2. Üzeyir Hacıbəyovun büstü
3. Hüsü Hacıyevin büstü
4. Molla Pənah Vaqifin büstü
5. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın büstü

1. İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi
2. Qarabağ xanının vəziri Mirzə Camal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi
3. "Dəlik-daş" pilləkən kompleksi
4. Qarabağ xanlığının divan kompleksi
5. Qacarların məqbərə kompleksi
6. Bəhmən Mirzə Qacarın saray kompleksi
7. Mir Möhsün Nəvvabın abidə kompleksi
8. Mehmandarovun ev kompleksi
9. Qarabağ xanlığının Divan kompleksi
10. Dəlik-daş pilləkən kompleksi
11. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın bulaq kompleksi

1. Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyi
2. Bülbülün ev-muzeyi
3. Xalça muzeyi
4. Tarix-diyarşünaslıq muzeyi
5. Qarabağ dövlət tarixi muzeyi
6. Rəsm qalereyası

1. Məhəmməd Həsən Ağanın imarəti
2. Səməd bəy Mehmandarovun Şuşadakı mülkü
3. Hacı Şükürün imarəti
4. Məmməd Həsən Ağanın imarəti

1. Qarabağ qazisinin mülkü
2. Qədimovların mülkü
3. Qarabaş Qazisinin mülkü
4. Mir Möhsün Nəvvabın mülkü
5. Nəcəfqulu ağanın mülkü
6. İbrahim xanın mülkü
7. Hacı Bəşirin mülkü
8. Cabbar Qaryağdı oğlunun mülkü
9. Mirzə Hüseynin mülkü
10. Mirəlibəyin mülkü
11. Seyid Məcidin mülkü
12. Hacı Qulamın mülkü
13. Nəcəfqulu Ağanın mülkü
14. Kəlba Şirinin mülkü
15. Öpənnik Qara Zeynalın mülkü
16. Fərzalı bəyin mülkü
17. Allahverənli Kəlba Şirinin mülkü
18. Nəcəf bəy Vəzirovun mülkü
19. Firudin bəy Köçərlinin mülkü
20. Süleyman Sani Axundovun mülkü
21. Məşədi Qəhrəmanın mülkü
22. Quyruq məhəlləsində Sadıq bəyin mülkü
23. Yusif Vəzir Çəmənzəmənlinin mülkü
24. Mir Həsən Vəzirovun mülkü
25. Qaraşovların mülkü
26. Hüseyn Qayıbovun mülkü
27. Məşədi Şirinin mülkü
28. Gəraf Əsgərovun mülkü
29. Ağamirovların mülkü
30. Hüsü Hacıyevin mülkü
31. Hacı Dadaşın mülkü
32. Hacı Quluların mülkü

1. Qulam Şahın malikanəsi
2. Əsəd bəyin malikanəsi - Şuşa şəhərində, Voroşilov küçəsində yerləşən XVIII əsrə aid tarix-memarlıq abidəsi.
3. Mamay bəyin malikanəsi - XVIII əsrə aid tarix-memarlıq abidəsi.

1. Çuxur məhəllədə Kal Həsənin evi
2. Təzə məhəllədə Xayatlılar Mehdinin evi
3. Çuxur məhəllədə Kürd uşağının evi
4. Quyruq məhəlləsində Məşədi Teymurun evi
5. Ağa-Əbdürrəhim ağanın evi
6. Uluq bəyin evi
7. Zöhrabbəyovların evi
8. Cəlal bəyin evi
9. Kəlba Hüseynin evi
10. İsmayıl bəyin evi
11. Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin evi

1. Kəlba Şəhriyarın bağı
2. Şəmilin bağı
3. Hacıyevlərin armud bağı
4. Mirfəseh bağı

1. Şahlıq körpüsü
2. Təzə məhəllədə körpü

1. Mirzə Həsən qəbiristanlığı
2. Mirfəseh qəbiristanlığı

1. Meydan bulağı
2. İsa bulağı
3. Saxsı bulaq
4. Ovdan bulağı
5. Şor bulaq
6. Səkili bulağı
7. Qotur bulağı

1. Hacı Salehin hamamı
2. Uğurlu bəyin hamamı
3. Xeyransa xanımın hamamı
4. Ağa Mirzə Əli Qazinin hamamı
5. Şahbaz bəyin hamamı
6. Hacı Əbdürrrəhimin hamamı
7. Rüstəm bəyin hamamı^[15]

• Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. səh. 872. ISBN 978-9952-441-01-7.
• "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi. İnzibati-ərazi vahidləri" (PDF). https://files.preslib.az. İstifadə tarixi: 25 may 2022.

• Virtual Qarabağ İKTM-də Şuşa rayonu
• Şuşa
• Şuşanın işğalından 15 il keçir ^{[ölü keçid]}
• Yaddan çıxmaz qarabağ ^{[ölü keçid]}
• Erməni vəhşilikləri
• Şəkillər Arxivləşdirilib 2007-09-28 at the Wayback Machine
• Şuşanın şəkilləri, 2000–2005 ilə qədər
• 2007ci il Şuşa şəkilləri: vetennamine.com Arxivləşdirilib 2007-09-29 at the Wayback Machine