Atmosfer havasında ətraf mühitə zərərli təsiri istisna edən zərərli maddələrin miqdarının yol verilən həddini müəyyən edən atmosfer havasının keyfiyyət meyarı
Atmosfer
Atmosfer — ətrafında bir cazibə qüvvəsi ilə tutulmuş bir göy cisminin qaz zərfi. Atmosferlə planetlərarası məkan arasında kəskin bir sərhəd olmadığından, atmosfer ümumiyyətlə qaz mühitinin özü ilə birlikdə döndüyü bir səma cisminin ətrafındakı bölgə hesab olunur. Əsasən qazlardan (qaz planetlərindən) ibarət olan bəzi planetlərin atmosferinin qalınlığı çox böyük ola bilər.
Yer atmosferində əksər canlı orqanizmlərin tənəffüs üçün istifadə etdiyi oksigen və fotosintez zamanı bitkilər və siyanobakteriyalar tərəfindən istehlak edilən karbon dioksid var. Atmosfer həm də planetin qoruyucu təbəqəsidir, sakinlərini günəş ultrabənövşəyi radiasiyadan və meteoritlərdən qoruyur.
Bütün nəhəng cisimlərdə - qaz nəhənglərində və əksər yer planetlərində (Günəş sistemində - Merkuri istisna olmaqla) bir atmosfer var.
== Etimologiya ==
"Atmosfer" sözü yunanca "ἀτμός" — «buxar» və "σφαῖρα" — «sfera» sözlərindən əmələ gəlmişdir. XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə kürəhava (کورهاوا) adlandırılmışdır.
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
Atmosfer // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.).
Atmosfer cəbhələri
Atmosfer cəbhəsi — müxtəlif fiziki xassəyə malik olan qonşu hava kütlələrini bir-birindən ayıran və meteoroloji elementlərin kəskin dəyişməsi ilə xarakterizə olunan səthə deyilir.
Hava kütlələri bir-birindən öz fiziki xassələrinə görə fərqlənir. Bir hava kütləsi digərindən atmosfer cəbhəsilə ayrılır. Cəbhə xətti yer səthində kiçik bucaq altında (1°-dən az) meyilli olur.Cəbhə xəttinə müxtəlif fiziki xassəli hava kütlələri həm yan-yana,həm də biri digərinin üzərində yerləşərək hərəkət edir.Cəbhə eni bir neçə kilometrədək,uzunluğu isə min kilometrlərlə ölçülən atmosfer cəbhəsi zolağı əmələ gətirir.Atmosfer cəbhəsi əksər hallarda 12–15 km hündürlüyədək,bütün troposferi tutur.Atmosfer cəbhəsi zolağında geniş əraziləri əhatə edən buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.Bu yağıntılar cəbhə yağıntıları adlanır.
Hava kütləsinin atmosfer cəbhəsinin hansı tərəfinə daha fəal hərəkət etməsindən asılı olaraq,isti və soyuq atmosfer cəbhəsi ayrılır.İsti hava kütləsi daha fəal hərəkət edib,soyuq hava kütləsini geri çəkilməyə məcbur edirsə,bu kütlələr arasında cəbhə İsti cəbhə adlanır.İsti cəbhə zolağında lələkli,lələkli-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.
Soyuq hava kütləsi daha fəal olub isti hava kütləsinə doğru hərəkət edib onu sıxışdırarsa,bu kütlələr arasında yaranan atmosfer cəbhəsi Soyuq cəbhə adlanır.Soyuq cəbhədə lələkili-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı və yüksək topa buludlar sistemi yaranır,küləyin güclənməsi və yağıntıların düşməsi müşahidə edilir.Atmosfer cəbhəsinin tipindən asılı olmayaraq cəbhə zolağında baş verən proseslərə cəbhə prosesləri deyilir.Hava kütlələrinin əsas coğrafi tiplərini bir-birindən ayıran səthəplanetar cəbhə zonası və ya 'iqlim cəbhəsi deyilir.
Planetar cəbhə zonaları aşağıdakılardır:
Arktika ('Antarktida) cəbhələri Arktika (Antarktika) havası ilə mülayim enliklər havasını ayıraraq təxminən 65° şm.və c.e. yaxınlığında yerləşir;
Mülayim (və ya qütb) cəbhələr mülayim enliklər havasını tropik hava kütlələrindən ayıraraq,yayda 50°,qışda 30° enliklərdə yerləşir;
Tropik cəbhələr tropik hava kütlələri ilə ekvatorial hava kütlələri arasında mövcud olub,iyulda 10° şm.en,yanvarda isə təxminən 10°Cənub enliyindən keçir.4. Isti və soyuq atmosfer cəbhələri
Isti cəbhə zonasinda havanin xarakteri və uçuş şəraiti orada layli buludlar və onlardan yağan yağintilar zonasi ilə xarakterizə olunur. Bulud sistemi cəbhə xəttindən qabaqda, cəbhə səthindən yuxarida yerləşir və 800 – 1000 km eni olan bir ərazini əhatə edir.
Atmosfer cəbhəsi
Atmosfer cəbhəsi — müxtəlif fiziki xassəyə malik olan qonşu hava kütlələrini bir-birindən ayıran və meteoroloji elementlərin kəskin dəyişməsi ilə xarakterizə olunan səthə deyilir.
Hava kütlələri bir-birindən öz fiziki xassələrinə görə fərqlənir. Bir hava kütləsi digərindən atmosfer cəbhəsilə ayrılır. Cəbhə xətti yer səthində kiçik bucaq altında (1°-dən az) meyilli olur.Cəbhə xəttinə müxtəlif fiziki xassəli hava kütlələri həm yan-yana,həm də biri digərinin üzərində yerləşərək hərəkət edir.Cəbhə eni bir neçə kilometrədək,uzunluğu isə min kilometrlərlə ölçülən atmosfer cəbhəsi zolağı əmələ gətirir.Atmosfer cəbhəsi əksər hallarda 12–15 km hündürlüyədək,bütün troposferi tutur.Atmosfer cəbhəsi zolağında geniş əraziləri əhatə edən buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.Bu yağıntılar cəbhə yağıntıları adlanır.
Hava kütləsinin atmosfer cəbhəsinin hansı tərəfinə daha fəal hərəkət etməsindən asılı olaraq,isti və soyuq atmosfer cəbhəsi ayrılır.İsti hava kütləsi daha fəal hərəkət edib,soyuq hava kütləsini geri çəkilməyə məcbur edirsə,bu kütlələr arasında cəbhə İsti cəbhə adlanır.İsti cəbhə zolağında lələkli,lələkli-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.
Soyuq hava kütləsi daha fəal olub isti hava kütləsinə doğru hərəkət edib onu sıxışdırarsa,bu kütlələr arasında yaranan atmosfer cəbhəsi Soyuq cəbhə adlanır.Soyuq cəbhədə lələkili-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı və yüksək topa buludlar sistemi yaranır,küləyin güclənməsi və yağıntıların düşməsi müşahidə edilir.Atmosfer cəbhəsinin tipindən asılı olmayaraq cəbhə zolağında baş verən proseslərə cəbhə prosesləri deyilir.Hava kütlələrinin əsas coğrafi tiplərini bir-birindən ayıran səthəplanetar cəbhə zonası və ya 'iqlim cəbhəsi deyilir.
Planetar cəbhə zonaları aşağıdakılardır:
Arktika ('Antarktida) cəbhələri Arktika (Antarktika) havası ilə mülayim enliklər havasını ayıraraq təxminən 65° şm.və c.e. yaxınlığında yerləşir;
Mülayim (və ya qütb) cəbhələr mülayim enliklər havasını tropik hava kütlələrindən ayıraraq,yayda 50°,qışda 30° enliklərdə yerləşir;
Tropik cəbhələr tropik hava kütlələri ilə ekvatorial hava kütlələri arasında mövcud olub,iyulda 10° şm.en,yanvarda isə təxminən 10°Cənub enliyindən keçir.4. Isti və soyuq atmosfer cəbhələri
Isti cəbhə zonasinda havanin xarakteri və uçuş şəraiti orada layli buludlar və onlardan yağan yağintilar zonasi ilə xarakterizə olunur. Bulud sistemi cəbhə xəttindən qabaqda, cəbhə səthindən yuxarida yerləşir və 800 – 1000 km eni olan bir ərazini əhatə edir.
Atmosfer dövranı
Atmosfer dövranı və ya Atmosfer sirkulyasiyası— yarımkürə və ya bütün yer kürəsi miqyasında məlum olan hava kütlələrinin qapalı axın sistemidir. Belə axınlar atmosferdə maddə və enerjinin həm paralel, həm də meridian istiqamətində daşınmasını təmin edir. Bu proses çox əhəmiyyətli prosesdir.
Atmosfer dövranın əsas səbəbi — günəş enerjisidir. Bilirik ki, Günəş Yer kürəsinin səthini eyni dərəcədə qızdırmır, buna görə də torpağın və havanın ayrı-ayrı sahələri müxtəlif temperatura və müvafiq olaraq, müxtəlif atmosfer təzyiqinə malikdir. Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması da atmosfer dövranın əsas səbəblərindən biridir.
Hava axınları miqyasına görə on, yüz metrlikdən yüz, min kilometrə qədər hündürlükdə siklon, antisiklon, musson və passatları troposferdə formalaşdırır.
Atmosfer elektriki
Yerin elektrik sahəsi — atmosferin ionosfer adlanan qatı ilə yer səthinin birlikdə kondensator əmələ gətirməsinə deyilir.
Atmosfer ionosfer adlanan qatı yerin səthi ilə birlikdə sferik kondensator əmələ gətirir. İonosfer müsbət, litosfer isə mənfi statik elektrik yüklərinə malikdir. Atmosferin sıx hava təbəqəsi bu iki qat arasında naqil rolunu oynayır. Kondensatorun elektrik yükü qiymətcə yüksəkdir. Atmosferin aşağı qatlarında elektrik sahəsinin gərginliyi təxminən 100 B/m, ildırımlı havada isə daha çox olur.
Atmosferdə elektrik sahəsinin yaranması Günəş şüalarının təsiri altında onun üst qatlarında gedən ionlaşma prosesi ilə əlaqədardır. Günəşin səthində qısamüddətli xromosom partlayışları müşahidə olunur və onlar atmosferin 100-300 km hündürlüyündə müxtəlif cinsli ionlaşma əmələ gətirir; bu kütlə yüksəkdə əsasən küləklə qarışaraq atmosferdə və yer qabığında dəyişən elektromaqnit sahəsi yaradır.
Beləliklə, litosferdə tellurik cərəyan yaranir. Bunu torpağa basdırılmiş və ucu qalvonometrlə birləşdirilmiş elektrodlar vasitəsi ilə qeydə almaq mümkündür.
Atmosfer faktoru
Atmosfer faktoru- atmosferin fiziki vəziyyəti və kimyəvi tərkibi ilə əlaqəli faktor (temperatur, seyrəklik dərəcəsi, çirkləndiricilərin olması).
Atmosfer fizikası
== Atmosfer ==
Atmosfer – Yerin aerozol hissəciklərinin tərkibində olan qaz örtüyüdür. Yerlə birgə fəzada hərəkət edərək, eyni vaxtda Yerin fırlanmasında iştirak edir. Atmosferin dibində əsasən bizim yerdə həyatımız baş verir.
Atmosferin yer kürəsində insanın həyatı və fəaliyyəti üçün əhəmiyyəti çox böyükdür. Əgər yerdə atmosfer olmasa idi, canlı aləm olmazdı. Atmosferin tərkibinə daxil olan qazlardan biri oksigen canlı aləmin nəfəs almasına və yanma prosesinə kömək edir. Karbon qazı isə bitkilərin, yarpaqların qidalanması üçün istifadə olunur və bitkilər tərəfindən atmosferə oksigen buraxılır. Atmosferin əsas qazı azot zülal və azotlu birləşmələrin tərkibinə daxil olub yerdə həyatın inkişafı ilə sıx əlaqədardir. Atmosfer Azotun, Oksigenin, Arqonun, Neonun və başqa qazların sənaye üsulu ilə alınmasında tükənməz rol oynayır. Atmosfer gündüzlər yerin günəş şüaları tərəfindən hədsiz qızmasının, gecələr isə hədsiz soyumasının qarşısını alır, eyni zamanda canlı orqanizmləri günəşin ultrabənövşəyi və kosmik şüalarından qoruyur.
Atmosfer prosesləri
== Ümumi atmosfer dövranı ==
Ümumi atmosfer dövranı iqlim yaradan amillərdən biridir. Coxillik iqlim yaradan amillərdən biridir. Çoxillik iqlim dəyişmələrini hərtərəfli tədqiq etmək üçün müxtəlif zaman intervallarında dayanıqlıq halını saxlayan və böyük coğrafi əraziləri əhatə edən makroproseslərin dəyişilmə qanunauyğunluqlarını bilmək olduqca vacibdir.
== Atmosfer prosesləri ==
İlk dəfə olaraq 1896-cı ildə Van –Bebber Avropa sinoptik rayonunda müşahidə olunan sinoptik prorseslərin təsnifatıını vermişdir. Böyük rus alimi B.P.Multanovski və onun tələbələrinin apardıqları tədqiqatlarda irimiqyaslı atmosfer hərəkətlərinin ümumiləşdirilməsinə və tipləşdirilməsinə böyük yer ayırmışlar.
Multanovski müəyyən etmişdir ki, tədiqat aparan rayonun bir hissəsində siklon mərkəzlərinin, o biri hissəsində isə antisiklon mərkəzlərinin konsentrasiyası müşahidə edilir. Bu hal adətən 5-7 sutka davam edir. Multanovski by muddəti təbii sinoptik dövr adlandırmışdır.
Atmosfer sirkulyasiyası
Atmosfer dövranı və ya Atmosfer sirkulyasiyası— yarımkürə və ya bütün yer kürəsi miqyasında məlum olan hava kütlələrinin qapalı axın sistemidir. Belə axınlar atmosferdə maddə və enerjinin həm paralel, həm də meridian istiqamətində daşınmasını təmin edir. Bu proses çox əhəmiyyətli prosesdir.
Atmosfer dövranın əsas səbəbi — günəş enerjisidir. Bilirik ki, Günəş Yer kürəsinin səthini eyni dərəcədə qızdırmır, buna görə də torpağın və havanın ayrı-ayrı sahələri müxtəlif temperatura və müvafiq olaraq, müxtəlif atmosfer təzyiqinə malikdir. Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması da atmosfer dövranın əsas səbəblərindən biridir.
Hava axınları miqyasına görə on, yüz metrlikdən yüz, min kilometrə qədər hündürlükdə siklon, antisiklon, musson və passatları troposferdə formalaşdırır.
Atmosfer tozu
Atmosfer tozu- xırda hissəciklər şəklində havada asılı halında olan bərk maddələrdir. Havaya torpaq səthindən, vulkan püskürmələrindən, kosmik fəzadan və s.-dən düşür.
== Ümumi məlumat ==
Yer səthində tozun konsentrasiyası sənaye mərkəzlərində xüsusilə çoxdur. Atmosfer tozu atmosferin şəffaflığını və uzaq görünüşü azaldır. Son onilliklərdə sənaye tozlarının konsentrasiyasının yalnız şəhərlərdə, sənaye mərkəzlərində deyil, onlardan daha uzaq rayonlarda da artması müşahidə olunur. Bütün dünyada şəhərlərdə hər il atmosferə 1 milyard ton antropogen mənşəli bərk hissəciklər atılır. Ona görə də şəhərin hava hövzəsinin tozluluq dərəcəsi kənd yerlərinə nisbətən 2-3 dəfə çox olur. Sənaye mənşəli toz hissəciklərinin payına orta hesabla 15% düşür və çoxlu miqdarda mürəkkəb kimyəvi tərkibli hissəciklər olur. Atmosferin tozluluğunun artmasına xam və dincə qoyulmuş torpaqların şum sahələrinin çoxalması və s. böyük təsir göstərir.
Atmosfer təbəqələri
== Atmosfer təbəqələri ==
Yüksəklikdən asılı olaraq temperaturun dəyişmə xarakterinə görə atmosfer 5 əsas təbəqəyə ayrılır:
Troposfer
Stratosfer
Mezosfer
Termosfer
Ekzosfer.
=== Troposfer ===
Yer səthindən polyar en dairələrində 8-10km, tropiklərdə 15-18km yüksəkliyə qədər atmosferin yerüstü təbəqəsidir.
=== Stratosfer ===
Bu qat troposferdən sonrakı qat olub 50-55km yüksəkliyə qədər yayılır.
=== Mezosfer ===
Stratosferdən sonrakı təbəqədir, onun yuxarı sərhəddi 80- 0km- də yerləşir.
=== Termosfer ===
Bu təbəqənin yuxarı sərhəddi 800km-ə qədər davam edir.
=== Ekzosfer ===
Başqa sözlə səpilmə sferası atmosferin fövqəladə seyrək xarici təbəqəsi olub hidrogen və helium kimi daha yüngül atmosfer qazlarından ibarətdir.
Atmosfer təzyiqi
Atmosfer təzyiqi - atmosferin Yer səthinə və cisimlərə etdiyi təzyiqdir. Hər bir noqtədə Atmosfer təzyiqi o noqtədən atmosferin üst sərhədinə qədər olan hava sutununun ağırlığı ilə muəyyən olunur. Okean səviyyəsində, 450 en dairəsində, 00 C temperaturda yer səthinin 1sm2 sahəsinə atmosfer sütunu 1033,2 qr. ağırlıqla təzyiq göstərir ki , bu da 760mm hündürlüyündə olan civə sütununun həmin səthə göstərdiyi təzyiqlə eynidir. Buna görə də şərti olaraq civə sütununun 760mm-ə bərabər təzyiqi NORMAL ATMOSFER TƏZYİQİ kimi qəbul edilmişdir. Normal atmosfer təzyiqi 760 mm hundurluyundə civə sutununun ağırlığına bərabərdir. Atmosfer təzyiqini olçmək ucun təzyiq vahidi olaraq bar qəbul edilmişdir. Atmosfer təzyiqi barometrlə ölçülür.2 cür barometr olur:civəli və metal barometr.
Havada toz hissəcikləri və havanın öz çəkisi atmosfer təzyiqini əmələ gətirir. Demək olar ki, hava yer səthində bütün cisimlərə və canlılara təsir göstərir.
Atmosfer yağıntıları
Atmosfer yağıntıları — buludlardan damcı (yağış) və ya bərk halda (qar, dolu) yerə tökülən və havadan yer səthinə və ya əşya üstünə çökən (şeh, qırov) su. Yağıntının miqdarı düşən suyun əmələ gətirdiyi qatın qalınlığı ilə, mm-lə ölçülür. Atmosfer yağıntıları Yer kürəsində qeyri-bərabər, lakin qanunauyğun paylanır.
Azərbaycanda yağıntıların miqdarı və rejimi müxtəlifdir. Yağıntının orta illik miqdarı 110 mm-dən (Puta) 1750 mm-ə qədər (Kəkiran, Lənkəran) dəyişir. Atmosfer yağıntıları hava və iqlimin mühüm elementlərindən olub kənd təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Atmosfer yağıntıları xüsusi cihazlarla (yağışölçən, plüvioqraf və s.) ölçülür.Respublika ərazisində yağıntıların miqdarındakı böyük fərqlər relyef xüsusiyyətləri, dağ silsilələrinin hündürlük fərqi, yamacların dikliyi və səmtinin müxtəlifliyi, böyük su hövzələrinə yaxınlıq və verilmiş ərazi üçün səciyyəvi olan atmosfer dövranı ilə qarşılıqlı əlaqələrlə izah edilir. İlin soyuq dövründə (noyabr-mart) ən az yağıntı Kür-Araz ovalığında - Kür çayı vadisində, xüsusilə də qərb hissədə 150 mm, bəzi yerlərdə isə 100 mm-dən az olur. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında bu kəmiyyət 250 mm, cənub yamacda 350 mm və daha çox, Kiçik Qafqazın şimal və cənub hissələrində müvafiq olaraq 150–200 mm, Naxçıvanda 300 mm, Talış dağlarında isə 1600 mm-dən çox olur.
İsti yarımillikdə (aprel-oktyabr) ən az yağıntı Kür-Araz ovalığı və Abşeron yarımadasının Xəzər sahili hissəsində müşahidə olunur (50–100 mm).
Atmosfer əlavələri
== Atmosfer akustikası ==
Akustikanın bir bölməsi; atmosferdə səs dalğalarının yayılmasını öyrənir və atmosferi akustik üsullarla tədqiq edir. Atmosfer akustikasının mühüm vəzifələri atmosferin yer səthinə yaxın və yuxarı təbəqələrim tədqiq etmək, səs-küyün aradan qaldırılması yollarını, səs dalğalarının yayılmasını və s.öyrənir.
== Atmosfer amili ==
Atmosferin fiziki vəziyyəti və kimyəvi tərkibi ilə bağlı amil (atmosferin seyrəkliyi, temperaturu, tərkibi, çirklənməsi və i.a.).
== Atmosfer buzu ==
Bulud və dumanın tərkibində havanın yer səthinə, yerüstü əşyalara düşən sülb (bərk) halında olan su. Buludlardan qar, dolu, buzlu yağış və s. formalı Atmosfer buzu düşür; havadan şeh, qrov ayrılır.
== Atmosfer çöküntüləri ==
Buludlardan damcı (yağış) və ya bərk halda (qar, dolu) yerə tökülən və havadan yer səthinə və ya əşya üstünə çökən (şeh, qrov) su. Yağıntının miqdarı düşən suyun əmələ gətirdiyi qatın qalınlığı ilə, mm-lə ölçülür. Atmosfer çöküntüləri yer kürəsində qeyri-bərabər, lakin qanunauyğun paylanır. Azərbaycanda yağıntıların miqdarı və rejimi müxtəlifdir.
Sərbəst atmosfer
== Sərbəst atmosfer ==
Sərbəst atmosfer-Yerin səth örtüyünün təsirindən kənarda, 1000 m hündürlükdən yuxarıda yerləşən atmosfer qatına deyilir.
Atmosfer çirklənməsi
Yer atmosferinin kirlənməsi — təbii proseslər və insan fəaliyyətinin nəticəsində atmosferə yeni maddələrin qatılması, ya da onun təbii durumunun dəyişilməsi.
== İstixana effekti ==
İstixana effekti qazların qızması nəticəsində yaranan istilik enerjisinin vasitəsi ilə planetimizin qızmasıdır. Bu qazlar da əsasən su buxarı və karbondur.
Elə istixana effektinə görə yerdə həyatı təmin etmək və inkişaf etdirmək baxımından yararlı temperaturun saxlanması mümkün olur. Bu olmasaydı, yerin temperaturu indikindən çox aşağı ola bilərdi. Bununla belə, istixana effekti sonrası yerə infraqırmızı şüaların düşməsi azalır, bu da yerin həddindən çox qızmasına gətirib çıxardır.
2007-ci ildə 130 ölkənin mindən artıq alimini birləşdirən İqlimin Dəyişməsi üzrə Ekspertlərin Hökumətlərarası Qrupu (İDEHQ) öz hesabatını təqdim etmişdir. Orada keçmişdəki və bu günkü iqlim dəyişmələri, bunun insana və təbiətə təsiri, eləcə də bu dəyişmələrin qarşısının alınması imkanları göstərilmişdir.
Çap olunmuş materiallara görə, 1906–2005-ci il arası yer temperaturu 0,74 dərəcə artmışdır. Ən yaxın 20 il ərzində hər onillikdə temperatur orta hesabla 0,2 dərəcəyə qədər artacaq.
Ekoloji faşizm
Ekoloji faşizm - avtoritar bir hökumətin fərdlərin öz maraqlarını təbiətin təbii vəhdətinə qurban etmələrini tələb edən nəzəri siyasi modeldir.
Ekoloji hüquq
Davamlı inkişafa keçid yalnız hərtərəfli əsaslandırılmış qanunun aliliyi və icra edilməsi təmin edilən, insanın və ekosistemin hüquqi müdafiəsi mövcud olan hüquqi dövlət şəraitində mümkündür.
== Ekoloji hüquq ==
Hüquq — cəmiyyətdə insanların münasibətini tənzimləyəli, müəyyən mənada dövlət tərəfindən müəyyən edilən və qorunan normaların məcmusudur. Hüquqi dövlətin yaranması kimi cəmiyyətin mövcudluğu sivilizasiya formasına keçid ilə əlaqədar yaranmışdır. İbtidai icma cəmiyyətində insanlar arasında münasibətlər normalarla həyata keçirilirdi, yəni təbii zəruriliyə əsaslanan adətlər vasitəsilə tənzimlənirdi. Sivilizasiyanın hələ ilk mərhələlərində bu normaları dəqiq formalaşdıran vƏ ciddi şəkildə gözləyən qanunlara ehtiyac yarandı.
Uzun müddət hüquq qanunlar şəklində dövlət hakimiyyətinin əlavəsi, davamı kimi mövcud olmuşdur. Qanunları dövlət müəyyənləşdirir, onların həyata keçirilməsini təmin edirdi.
Hüquq tam inkişafına və öz rolunun həyata keçirilməsinə yalnız demokratiya şəraitində çatır. Hüququn aliliyi təsdiq edilir, o dövlət hakimiyyəti üzərində yüksəlir, yəni hüquqi dövlət yaranır.
Hüquq demokratik cəmiyyət şəraitində:
dövlət hakimiyyətini əlaqələndirir və özünə tabe etdirir;
dərin əsaslanmalar əldə edir və ölkə konstitusiyasında möhkəmlənir;
müstəqil və güclü olan məhkəmə ilə birləşir.Hüquqi dövlət haqqında təsadüfi təsəvvürlərin formalaşmasına Yunan və Romanın hüquqi ideyaları, antik demokratiyanın təcrübəsi xeyli təsir göstərmişdir.
Ekoloji informatika
İnformasiya amilinin ekologiyada xüsusi əhəmiyyəti vardır. İnformasiya alınmasının səmərəli sistemi olmadan müasir cəmiyyətin ekoloji ziddiyyətlərinin həlli mümkün deyildir. İnformasiya dairəsi fəaliyyətin elə sahəsidir ki, yalnız onun vasitəsilə ekoloji ziddiyyətlərin qapalı dairəsini qırmaq olar.
== Ekoloji informatika ==
İnformatika (fr. information - informasiya və automatique - avtomatika) - elmi-texniki fəaliyyət sahəsi olub, informasiyanın (informasiya texnologiyası)almması xüsusiyyətlərini, ötürülmə texnologiyasını, təhlil və saxlanmasını öyrənirİnformasiya maddələr və eneıji ilə yanaşı ümumi xarakter daşıyır. Ekoloji problem müvafiq olaraq mövcud informasiya aspektinə malikdir. Bura aşağıdakı bir çox məsələlər daxildir:
təbii mühitin dəyişdirilməsinin informasiya səbəblərinin öyrənilməsi, biosfer hadisə və proseslərində informasiya səbəblərinin pozulması;
təbii mühitin vəziyyəti, ona antropogen təsir, mühitin çirklənməsi, ehtiyatların tükənməsi və s. haqqında informasiyanın alınması;
cəmiyyətin davamlı inkişafını təmin etmək üçün yeni elmi və texnoloji informasiyanın axtarılması və i.a.Sadalanan məsələlər bütövlükdə ekoloji informatikanın predmet sahəsini müəyyən edir. Ekoinformatikada geoekoinformatika və sosioekoinformatika bir-birindən fərqləndirilir.
Geoekoinformatika təbiətdən istifadənin səmərəliyini artırmaq və təbii mühitin vəziyyətinə nəzarət məqsədilə biosfer və ekoloji tədqiqatların informasiya təminatını yerinə yetirir.
Ekoloji iqtisadiyyat
Ekoloji iqtisadiyyat, bioiqtisadiyyat, ekolonomiya və ya ekoiqtisadiyyat — həm müvəqqəti, həm də məkan baxımından insan iqtisadiyyatı ilə təbii ekosistemlərin qarşılıqlı asılılığına və birgə təkamülünə yönəlmiş akademik tədqiqatların həm disiplinlerarası həm də fənlərarası sahəsidir. İqtisadiyyata Yer kürəsinin daha böyük ekosisteminin alt sistemi kimi baxaraq və təbii kapitalın qorunmasına yönəldərək ekoloji iqtisadiyyat sahəsi ətraf mühitin iqtisadi təhlilinin əsas diqqət mərkəzində olan ətraf mühit iqtisadiyyatından fərqlənir. Alman iqtisadçılarının bir sorğusu ekoloji və ekoloji iqtisadiyyatın fərqli iqtisadi düşüncə məktəbləri olduğunu göstərdi; ekoloji iqtisadçıları güclü dayanıqlığı vurğuladılar və fiziki (texnogen) kapitalın təbii kapitalın yerini ala biləcəyini inkar etdilər.
Ətraf mühitin iqtisadiyyatı 1980-ci illərdə müxtəlif Avropa və Amerika alimləri arasındakı işə və qarşılıqlı fəaliyyətə həsr olunmuş müasir bir intizam olaraq quruldu. Bütövlükdə yaşıl iqtisadiyyatın əlaqəli sahəsi, mövzunun daha çox siyasi tətbiq olunan bir formasıdır.
Ekoloji iqtisadçısı Malta Maykl Faberə görə ekoloji iqtisadiyyat təbiət, ədalət və zamana yönəldilməsi ilə müəyyən edilir. Nəsillər arasındakı bərabərlik, ətraf mühit dəyişikliklərinin geri dönməzliyi, uzunmüddətli nəticələrin qeyri-müəyyənliyi və davamlı inkişaf məsələləri ekoloji-iqtisadi təhlil və qiymətləndirməni müəyyənləşdirir. Ətraf iqtisadçıları iqtisadiyyatın qaçılmaz olaraq normativ, yəni müsbət və ya təsvir xarakterli deyil, tövsiyə xarakteri daşıdığını irəli sürərək xərc-fayda təhlili və iqtisadi dəyərlərin elmi araşdırmalardan ayrılması kimi əsas təməl iqtisadi yanaşmaları şübhə altına alır. Alternativ olaraq zaman və ədalət məsələlərini həll etməyə çalışan mövqeli analiz təklif olunur . Ekoloji iqtisadiyyatı, davamlılıq, təbiət, ədalət və qayğıkeş dəyərlərə vurğu daxil olmaqla bəzi fikirlərini feminist iqtisadiyyatla bölüşür.
Ekoloji irqçilik
Ekoloji irqçilik — irqi kontekstdə ətraf mühitdə və siyasətdə özünü göstərən ekoloji ədalətsizlikdir.
== Tarix ==
Bu termin 1982-ci ildə Şimali Karolina ştatının Uorren dairəsindəki bir şəhərindəki təhlükəli Poliklorlu bifenilləri atdıqdan sonra Birləşmiş Məsih Kilsəsinin İrqi Ədalət Komissiyasının o vaxtkı icraçı direktoru Benjamin Çavis tərəfindən istifadə edilmişdir. Şimali Karolinada bu iş üzrə Birləşmiş Məsih Kilsəsi və Birləşmiş Ştatların Baş Mühasibat Ofisinin hesabatları ictimaiyyətin diqqətini təhlükəli tullantıların utilizasiya sahələri ilə yoxsul ərazilər arasında sıx əlaqəyə cəlb edir. Erkən ekoloji irqçilik fəalları Çavis və Robert Bullard ekoloji irqçiliyə səbəb olan hökumət və korporativ siyasətlərdən qaynaqlanan institusional irqçiliyə işarə etdirlər. Qırmızı planlama, rayonlaşdırma və rəng korluğuna uyğunlaşma planlaması kimi təcrübələr və sakinlərin aşağı sosial-iqtisadi vəziyyəti, habelə siyasi təmsilçilik və hərəkətliliyin olmaması da daxil olmaqla amillər ekoloji irqçiliyə kömək edir.
Ekoloji irqçilik bir neçə yolla izah edilə bilər və əksər hallarda dörd unikal modeli əhatə edir. Birincisi təhlükəli tullantılara məruz qalmadır. Bunu həm də icmanın daşqın kimi məsələlərə qarşı nə qədər həssas olduğunu hesablamaqla müəyyən etmək olar. İçməli suyun mövcudluğu ekoloji ədalətin qiymətləndirilməsinə də kömək edə bilər. Nəhayət ayrı-seçkilik əsaslı tullantıların idarə edilməsi proqramı da ekoloji ədalətsizlik halı sayıla bilər.
Ekoloji miqrant
Ekoloji miqrant — yerli mühitdə qəfil və ya uzunmüddətli dəyişikliklər səbəbindən öz bölgəsini tərk etməyə məcbur olan şəxsdir. Bu dəyişikliklər özlərinin və ya ailələrinin rifahını təhdid edir və onlara quraqlıq, səhralaşma, dəniz səviyyəsinin qalxması və mövsümi hava şəraitinin pozulması kimi təbii hadisələr daxildir. Ekoloji miqrantlar başqa ölkələrə və ya öz ölkələrinin digər bölgələrinə köçürlər. Hazırda ekoloji miqrasiyanın vahid və dəqiq tərifi olmasa da, siyasətçilər, ekoloqlar və sosioloqlar iqlim dəyişikliyinin və ətraf mühitin deqradasiyasının potensial sosial təsirlərini müəyyən etməyə çalışdıqca bu ideya daha çox diqqəti cəlb edir.
== Tərif ==
“Ekoloji miqrantı” anlayışı qaçqınların qanunla müəyyən edilmiş təriflərinin heç birinə uyğun gəlmir. Tədqiqatçılar elmi əsaslandırmanın olmaması və əksər miqrasiyaların real siyasi səbəblərini gizlətmək üçün “miqrasiya təhlükəsini saxtalaşdırmaq” cəhdləri səbəbindən ekoloji miqrantlar ideyasını şübhə altına alırlar. Ekoloji fəlakətlərdən qaçan insanlar adətən müvəqqəti və qısa məsafələrə miqrasiya edirlər.
"Ekoloji miqrant" termini ilk dəfə 1976-cı ildə Lester Braun tərəfindən istifadə edilmişdir. Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı ekoloji miqrantların aşağıdakı tərifini təklif edir:
== Ekoloji miqrantların növləri ==
Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı ekoloji miqrantların üç növünü fərqləndirir:
Ekoloji fövqəladə vəziyyətə görə miqrantlar ekoloji fəlakətdən və ya ani ekoloji problemdən müvəqqəti olaraq qaçmağa məcbur olan insanlardır. Məsələn, bu kateqoriyaya qasırğa, sunami, zəlzələ və s.-dən qaçmağa məcbur olan insanlar daxildir.