[ ital. ] mus.
1. XV-XVIII əsrlərdə Qərbi Avropada yayılmış müxtəlif ölçü və diapazonlu, yayla çalınan, adətən altısimli musiqi aləti.
2. Yayla çalınan dördsimli musiqi aləti; alt.
Viola
Bənövşə (lat. Viola) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
== Yayılması ==
Şimal yarımkürəsində dağlarda və mülayim iqlim zonalarında bitən 681 bioloji növü məlumdur.
Bu cinsin növünə görə ən çox yayıldığı yer mülayim iqlim zonalarından Şimali Amerika, And dağları və Yaponiyadır.
Bir çox növü Cənubi Amerikada olan And dağları üçün xarakterikdir. Bir neçə növü Braziliyanın subtropik zonalarında, Cənubi Afrikada, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada, Cənubi Sandviç adalarında yayılıb.
Viola Devis
Viola Devis (11 avqust 1965) — ABŞ əsilli aktrisa və prodüserdır.1965-ci ilin avqust ayında dünyaya gəlmişdir. "EGOT" (Oscar, Emmy, Grammy və Tony mükafatları) adına layiq görülən 19 sənətçidən biridir.
Ən çox səhnə performansları ilə tanınan Devis 2001-ci ildə "King Hadley II" filmindəki ikinci plan roluna görə ilk "Tony" və "Drama Desk" mükafatlarını qazandı. 2010-cu ildə "Fences" tamaşasındakı baş rola görə yenidən "Tony" Mükafatına layiq görülüb.
Viola adunca
Viola adunca (lat. Viola adunca) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola adunca subsp. typica M.S.Baker
Viola canina var.
Viola appalachiensis
Viola appalachiensis (lat. Viola appalachiensis) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola allegheniensis L.K.Henry
Viola walteri var.
Viola arvensis
Çəmənlik bənövşəsi (lat. Viola arvensis) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Botaniki xarakteristikası ==
Bir və ya ikiillik bitkidir. Gövdəsi sadə budaqlanan, dikduran və ya azacıq əyilmiş, qabirğalı və tükcüklü olub, hündürlüyü 10–45 sm-ə bərabərdir. Yarpaqları qısa yumurtavari-üçbucaqşəkilli və ya uzunsov-yumurtavari, dişcikli, dairəvi, pazşəkilli əsasa malik olmaqla, uzun saplaqlıdır. Yuxarı yarpaqları uzunsov-neştərvari, künclü, kənarları düyünlü, qısasaplaqlı olmaqla, demək olar ki, oturaqdır. Yarpaqları lələkşəkilli-bölünmüş olub, iri paycıqla qurtarır. Çiçəkləri tək, düzgün olmayan əyilmiş uzun çiçək ayaqcığından ibarətdir. Kasacığı 5, xətti-neştərvari yarpaqcıqlardan, əsası fırlı dişciklərdən, 2 yuxarı yumurtaşəkilli, 2 yan ellipsşəkilli, göyümtül-bənövşəyi, aşağı hissəsi isə iri, dairəvi tozcuqdan tərs üçbucaqşəklli sarı və kənarları bənövşəyi rənglidir. Çöl bənövşəsinin çiçəyinin kənarları kiçik, kasacıq ləçəkləri uzun olmayan, yuxarı ləçəkləri ağ, ortasındakılar isə parlaq-sarı olur.
Viola bakeri
Viola bakeri (lat. Viola bakeri) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola nuttallii var. bakeri (Greene) C.L.Hitchc.
Viola praemorsa var. bakeri (Greene) J.T.Howell
=== Heterotipik sinonimləri ===
Viola bakeri subsp.
Viola banksii
Viola banksii (lat. Viola banksii) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola beckwithii
Viola beckwithii (lat. Viola beckwithii) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Heterotipik sinonimləri ===
Viola beckwithii var. cachensis C.P.Sm.
Viola beckwithii subsp.
Viola bellidifolia
Viola adunca (lat. Viola adunca) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola adunca subsp. typica M.S.Baker
Viola canina var.
Viola betonicifolia
Viola betonicifolia (lat. Viola betonicifolia) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola bicolor
Viola rafinesquei (lat. Viola rafinesquei) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Mnemion rafinesquei (Greene) Nieuwl.
Viola kitaibeliana var. rafinesquei (Greene) Fernald
=== Heterotipik sinonimləri ===
Mnemion tenellum Webb
Viola bicolor Pursh
Viola rafinesquei f. caerulea Moldenke
Viola rafinesquei f. minor Moldenke
Viola tenella Raf.
Viola biflora
Viola biflora (lat. Viola biflora) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Dischidium biflorum (L.) Opiz
Viola biflora var. typica H.Boissieu
== Yarımnövləri ==
Viola biflora subsp. biflora
Viola biflora subsp. carlottae Calder & Roy L.Taylor
Viola biflora var.
Viola blanda
Viola blanda (lat. Viola blanda) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Heterotipik sinonimləri ===
Viola alsophila Greene
Viola amoena Leconte
Viola blanda var. amoena Britton, Sterns & Poggenb.
Viola canadensis
Kanada bənövşəsi (lat. Viola canadensis) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola canina
Viola canina (lat. Viola canina) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola pulchella Salisb.
Viola sylvestris Lam.
Viola sylvestris var. typica Maxim.
== Yarımnövləri ==
Viola canina subsp. canina
Viola canina subsp. ruppii (All.) Schübl. & G.Martens
Viola canina subsp.
Viola cascadensis
Viola adunca (lat. Viola adunca) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola adunca subsp. typica M.S.Baker
Viola canina var.
Viola cheiranthifolia
Viola cheiranthifolia (lat. Viola cheiranthifolia) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Mnemion cheiranthifolium (Bonpl.) Webb & Berthel.
=== Heterotipik sinonimləri ===
Viola canariensis Berthel.
Viola teydea Berthel.
Viola conspersa
Viola labradorica (lat. Viola labradorica) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola cryana
Viola hispida (lat. Viola hispida) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola tricolor var. hispida (Lam.) Lej.
Viola cucullata
Viola cucullata (lat. Viola cucullata) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola palmata var.
Viola cuicochensis
Viola cuicochensis (lat. Viola cuicochensis) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola cuneata
Viola cuneata (lat. Viola cuneata) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
Viola douglasii
Viola douglasii (lat. Viola douglasii) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Viola chrysantha Hook.
=== Heterotipik sinonimləri ===
Viola chrysantha var.
Viola epipsila
Çılpaq bənövşə (lat. Viola epipsila) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin bənövşəkimilər fəsiləsinin bənövşə cinsinə aid bitki növü.
== Botaniki xarakteristikası ==
Çoxillik bitkidir. Hündürlüyü 8-15 sm olur. Yarpaqları azacıq dairəvidir. Yarpaqların yuxarı hissəsi daha çox hamardır. Çiçəkləri zəif iyli olur və rəngi göyə çalır, ölçüsü isə mahmızla birlikdə 1,5-2 sm olur. May-iyun aylarında çiçəkləyir. Vegetativ yolla çoxalır.
== Mühafizə statusu ==
Geniş yayılmasına baxmayaraq, çılpaq bənövşə Polşanın Qırmızı kitabına salınıb.
Ipomoea violacea
Ipomoea violacea (lat. Ipomoea violacea) — bitkilər aləminin quşüzümüçiçəklilər dəstəsinin sarmaşıqkimilər fəsiləsinin i̇pomeya cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Convolvulus violaceus (L.) Spreng.
Mikania violaefolia
Mikania violaefolia (lat. Mikania violaefolia) — mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin mikaniya cinsinə aid bitki növü.
Mikania violascens
Mikania violascens (lat. Mikania violascens) — mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin mikaniya cinsinə aid bitki növü.
Negundo aceroides subsp. violaceus
Amerika ağcaqayını (lat. Acer negundo) — bitkilər aləminin sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin sabunağacıkimilər fəsiləsinin ağcaqayın cinsinə aid bitki növü.
== Təbii yayılması ==
Şimali Amеrikada, Yеni Mеksikada, Şərqi Arizоnada dağlıq sahələrdə yayılıb.
== Botaniki təsviri ==
Hündürlüyü 25 m, gövdəsinin diamеtri 1 m-ə qədər оlan sеyrək çətirli ağacdır. Gövdəsinin qabığı bоz, cavan budaqları göyümtül-yaşıl rəngdədir. Yarpaqları 3-5, bəzi hallarda 7-9 ədəd yarpaqcıqdan ibarət оlub, tək lələkşəkillidir. Yarpaqcıqları yumurtavari, еllipisvari, nеştərvari, kənarları dişli, dilimli və ya tamkənarlıdır, qaidəsi dairəvi və ya nizəvaridir, uzunluğu 5-13 sm, еni 2,5 sm-dir. Yarpaqlar hər iki tərəfdən tükcüklərlə örtülü оlur, sоnradan isə çılpaqlaşır. Bitki ikiеvlidir, yarpaq açmazdan qabaq çiçəkləyir. Çiçəkləri yarpaq tumurcuqlarının hər iki tərəfində yеrləşmiş хüsusi çiçək tumurcuğundan inkişaf еdir.
Negundo aceroides var. violaceum
Amerika ağcaqayını (lat. Acer negundo) — bitkilər aləminin sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin sabunağacıkimilər fəsiləsinin ağcaqayın cinsinə aid bitki növü.
== Təbii yayılması ==
Şimali Amеrikada, Yеni Mеksikada, Şərqi Arizоnada dağlıq sahələrdə yayılıb.
== Botaniki təsviri ==
Hündürlüyü 25 m, gövdəsinin diamеtri 1 m-ə qədər оlan sеyrək çətirli ağacdır. Gövdəsinin qabığı bоz, cavan budaqları göyümtül-yaşıl rəngdədir. Yarpaqları 3-5, bəzi hallarda 7-9 ədəd yarpaqcıqdan ibarət оlub, tək lələkşəkillidir. Yarpaqcıqları yumurtavari, еllipisvari, nеştərvari, kənarları dişli, dilimli və ya tamkənarlıdır, qaidəsi dairəvi və ya nizəvaridir, uzunluğu 5-13 sm, еni 2,5 sm-dir. Yarpaqlar hər iki tərəfdən tükcüklərlə örtülü оlur, sоnradan isə çılpaqlaşır. Bitki ikiеvlidir, yarpaq açmazdan qabaq çiçəkləyir. Çiçəkləri yarpaq tumurcuqlarının hər iki tərəfində yеrləşmiş хüsusi çiçək tumurcuğundan inkişaf еdir.
Negundo fraxinifolium var. violaceum
Amerika ağcaqayını (lat. Acer negundo) — bitkilər aləminin sabunağacıçiçəklilər dəstəsinin sabunağacıkimilər fəsiləsinin ağcaqayın cinsinə aid bitki növü.
== Təbii yayılması ==
Şimali Amеrikada, Yеni Mеksikada, Şərqi Arizоnada dağlıq sahələrdə yayılıb.
== Botaniki təsviri ==
Hündürlüyü 25 m, gövdəsinin diamеtri 1 m-ə qədər оlan sеyrək çətirli ağacdır. Gövdəsinin qabığı bоz, cavan budaqları göyümtül-yaşıl rəngdədir. Yarpaqları 3-5, bəzi hallarda 7-9 ədəd yarpaqcıqdan ibarət оlub, tək lələkşəkillidir. Yarpaqcıqları yumurtavari, еllipisvari, nеştərvari, kənarları dişli, dilimli və ya tamkənarlıdır, qaidəsi dairəvi və ya nizəvaridir, uzunluğu 5-13 sm, еni 2,5 sm-dir. Yarpaqlar hər iki tərəfdən tükcüklərlə örtülü оlur, sоnradan isə çılpaqlaşır. Bitki ikiеvlidir, yarpaq açmazdan qabaq çiçəkləyir. Çiçəkləri yarpaq tumurcuqlarının hər iki tərəfində yеrləşmiş хüsusi çiçək tumurcuğundan inkişaf еdir.
Portulaca oleracea f. violacea
Dirrik pərpərəni (lat. Portulaca oleracea) — bitkilər aləminin qərənfilçiçəklilər dəstəsinin pərpərənkimilər fəsiləsinin pərpərən cinsinə aid bitki növü.
== Kulinariyada ==
Azərbaycan mətbəxində dirrik pərpərəni geniş istifadə olunur. Kükü və adi qayğanaqla və marinad halında yeyilir. Hələ SSRİ çağında marinadlaşdırılmış halda başqa respublikalara, ayrı-ayrı ölkələrə ixrac olunurdu.
Ricinus communis var. violaceocaulis
Adi gənəgərçək (lat. Ricinus communis) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin südləyənkimilər fəsiləsinin gənəgərçək cinsinə aid bitki növü.
== Təsiri ==
Adi gənəgərçək birillik bitki olub, südləyən fəsiləsinə aiddir. Bu bitkidə zəhərli təsir göstərən iki maddə var. Hoksaalbumin, ribin və risinin alkaloididir. Hoksaalbumin qüvvətli zəhərdir. Yalnız toxumunun üst qatında olur (0,1 faizə qədər). Risin bitkinin bütün hissələrində mövcuddur (toxumunda 0,15%, yarpaqlarında 1,37 %-ə qədərdir.
Bütün növ heyvanlar onun toxumunu və ya jımıxını yedikdə zəhərlənir. Bəzi məlumatlara görə onun toxumunun ölüm dozası atlara 30-50 qram, qaramala 350-400 qram, donuzlara 60 qram, qoyunlara 30 qram, buzovlara 20 qram həcmindədir.
Saccharum officinarum var. violaceum
Dərman şəkərqamışı (lat. Saccharum officinarum) - şəkərqamışı cinsinə aid bitki növü.
== Sinonim ==
Arundo saccharifera Garsault
Saccharifera officinalis Stokes [Illegitimate]
Saccharum atrorubens Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum fragile Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum glabrum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum hybridum R.M.Grey [Invalid]
Saccharum infirmum Steud. [Invalid]
Saccharum luzonicum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum monandrum Rottb.
Saccharum obscurum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum occidentale Sw.
Saccharum officinale Salisb. [Spelling variant]
Saccharum officinarum var. atrorubens Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum officinarum var. brevipedicellatum Hack.
Saccharum officinarum var.
Saccharum violaceum
Dərman şəkərqamışı (lat. Saccharum officinarum) - şəkərqamışı cinsinə aid bitki növü.
== Sinonim ==
Arundo saccharifera Garsault
Saccharifera officinalis Stokes [Illegitimate]
Saccharum atrorubens Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum fragile Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum glabrum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum hybridum R.M.Grey [Invalid]
Saccharum infirmum Steud. [Invalid]
Saccharum luzonicum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum monandrum Rottb.
Saccharum obscurum Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum occidentale Sw.
Saccharum officinale Salisb. [Spelling variant]
Saccharum officinarum var. atrorubens Cuzent & Pancher ex Drake
Saccharum officinarum var. brevipedicellatum Hack.
Saccharum officinarum var.
