Azərbaycan qalaları

Azərbaycan qalaları — Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən qalalar.

Adı	Əsası qoyulduğu dövr	Aşağıda divar qalınlığı, metrlə	Yuxarıda divar qalınlığı, metrlə	Saxlanılmış hissənin hündürlüyü, metrlə	Yerləşdiyi rayon	Şəkil	Qeyd
Qaraköpəktəpə (IV və V təbəqələr)	e.ə. III minillik	3,0	-	2,5	Füzuli		Abidədə ilk tədqiqat işləri 1898-ci ildə arxeoloq Aleksey İvanov tərəfindən aparılmışdır.[1]
Çalxanqala	e.ə. III - II minilliklər	3,0	-	0,5 – 1,0	Kəngərli		Abidədə ilk tədqiqat işləri 1978-ci ildə Naxçıvan Arxeoloji Ekspedisiyası tərəfindən aparılmışdır.[2]
Vayxır-Gavurqala	e.ə. XVII – X əsrlər	3,0 – 3,5	-	2 – 3,5	Naxçıvan
Oğlanqala	e.ə. II – I minilliklər	2,5 – 3,0	-	3-4	Şərur		Abidə Arpaçayın sahilindəki Qaratpə dağında yerləşir. Abidə 2006-cı ildən AMEA və Pensilvaniya Universitetinin mütəxəssisləri tərəfindən, Naxçıvan Arxeoloji Layihəsi (The Naxçıvan Archaeological Project) çərçivəsində tədqiq edilməkdədir.[3]
Qazançı qalası	e.ə. II – I minilliklər	3,0 – 3,5	-	2 – 3,5	Culfa		Qala çoxpilləli möhtəşəm müdafiə sistemindən ibarətdir. Sədlərdən bir – birinə keçid yolu vardır. Müdafiə divarları (eni 2 – 2,5 m) yonulmuş iri daşlardan yetkin memarlıq üslubunda inşa edilmişdir. Qazançı qalasının e.ə. II minilliyin əvvəllərində Əlincəçay vadisində yaşamış iri tayfa birliklərindən birinin mərkəzi olduğu güman edilir. Qala divarlarının tikinti texnikası Oğlanqalanı təkrar edir.[4]
Atəşi-Baquanda Midiya-Abşeron tipli Ahura-Mazda məbədi Qız qalası	e.ə. VIII – VII əsrlər	5,0	4,0	32 - 35	Bakı		Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, günbəz formalı tavanla örtülmüşdür. Daşdan hörülmüş bu tavanların ortasında dairəvi deşiklər vardır. Deşiklər şaquli xətt istiqamətindədir. Belə ki, VIII mərtəbənin tavanının ortasında olan dairəvi deşikdən baxdıqda birinci mərtəbənin döşəməsini görmək mümkündür. Qalaya yeganə giriş yolu onun qərb tərəfində, yerin əvvəlki səthindən 2 m hündürlükdə və 1,1 m enində olan tağlı qapı yeridir.[5]
Sədərək qalası	e.ə. XIV – VII əsrlər	2,5		1,5 – 2,0	Sədərək		Abidə 2001-ci ildə Naxçıvan Arxeoloji Ekspedisiyası tərəfindən aşkar edilmişdir. Qala – şəhərin salındığı yüksəklik əlverişli strateji mövqeyə malikdir. Anadolu-Sədərək-Naxçıvan istiqamətindəki qədim karvan yolu buradan yaxşı müşahidə olunur və nəzarətdə saxlanılırdı.[6]
Atəşi-Baquan qala divarları	e.ə. VIII – VII əsrlər	2,0 – 2,5	1,5 – 2,0 (saxlanılıb)	11-15	Bakı		Qalanın qalıqları üzərində Şirvanşahların dövründə yeni qala inşa edilmişdir. Dövrümüzə çatmş qala ikiqatlı divardan ibarət olub, birinci divar Şirvanşah III Mənuçöhr, ikinci divar isə Şirvanşah I Axsitanın zamanında tikilmişdir.[5]
Səbail qala-məbəd kompleksi	e.ə. VII – VI əsrlər	1,8 – 2,0			Bakı		Bayıl burnu yaxınlığına yerləşən qala hazırda dəniz sularının altında qalmışdır. Qala Şirvanşahların hakiiyyəti dövründə yenidən inşa edilərək memarlıq quruluşuna xeyli əlavələr edilmişdir. Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur.[7]
Buğurt qalası	e.ə. IV – III əsrlər	-	1,2-1,6	5-10	Şamaxı		Qala orta əsrlərdə Şirvanşahlar tərəfindən bərpa olunaraq istifadə edilmişdir. 1509-cu ildə I Şah İsmayıl Şirvana hücum edəndə Şirvanşah Şeyxşah Buğurt qalasında müdafiə olunmuşdu.
Çıraqqala	e.ə. IV – III əsrlər	2,8 – 2,0 – 1,5	2,8 - 2,0 — 1,5	14 (saxlanılıb)	Şabran		Qafqaz Albaniyası dövründə (b.e. IV – V əsrləri) inkişaf etdirilərək Gilgilçay səddinin əsas müdafiə qurğularından biri kimi istifadə olunmuşdur.
Qəbələ qalası	e.ə. III - I əsrlər		5	11,3 (saxlanılıb)	Qəbələ		Alban hökmdarları tərəfindən paytaxt şəhərin müdafiəsini təmin etmək üçün inşa edilmişdi.
Əskipara müdafiə sistemi	I əsr	2,0 — 2,4		5,0 — 10,0 (saxlanılıb)	Qazax		Orta əsrlərdə Əskipara monastırının inşası zamanı bir hissəsi bərpa olunaraq qapalı məkan halına gətirilib.
Şabran qalası	I əsr	2	-	0,5 - 1,0 (saxlanılıb)	Şabran		Şabran qalası müasir Qubadan cənuba doğru axan eyniadlı çayın üstündə idi.[8] Şəhər yerinin arxeoloji tədqiqi bu qədim şəhərin erkən dövr həyatı haqqında bir söz deməyə imkan verməmişdir. S.T.Yeremyanın fıkrincə, Şabran şəhəri erkən orta əsrlərdə Şərvan vilayətinin mərkəzi və Massaget Arşakilərinin siyasi mərkəzi olmuşdur.[9]
Pəriqala	I əsr	-	-		Zaqatala
Çalğıqala	I əsr	-	-	-	Laçın
Şuşa qalası	I-III əsrlər	-	-	-	Şuşa		Qala monqolların Azərbaycana yürüşü zamanı tamamilə dağıdılmış, Qarabağ xanı Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə bərpa edilmişdir.
Şapurqala	I-III əsrlər	-	-	-	Şahbuz		Qalanın mərkəzi hissəsində tikinti qalıqlarına, bişmiş kərpic, çəhrayı gil qab və dən daşlarının qalıqlarına, ocaq yerinə təsadüf edilmişdir. Tapıntılar Şapurqalada həyatın eramızın ilk əsrlərindən XV-XVI əsrlərə kimi davam etdiyini göstərmişdir. Qaladan müdafiə məqsədi ilə, həmçinin gözətçi məntəqəsi kimi istiadə olunmuşdur.[10]
Şətəl qalası	I-III əsrlər	3,5	-	-	Goranboy		Bərdə və Gəncə şəhərlərini birləşdirən əsas qədim karvan yolunun üstündə yerləşdiyinə görə VI-IX əsrlərdə şəhər xeyli böyümüş, X-XII əsrlərdə və XIII əsrin əvvəllərində özünün ən gur inkişaf dövrünü yaşamışdır. XIII əsrdə monqolların hücumu zamanı qala ciddi müqavimət göstərdiyindən dağıdılmışdır.
Niyalqala	III - V əsrlər	-	-	-	İsmayıllı
Ləv qalası	III - V əsrlər	-	-	-	Kəlbəcər rayonu
Gülüstan qalası	V-VII əsrlər	-	0,8-0,9-1,5	-	Goranboy		Qalanın tikilmə tarixi tədqiqatçılar tərəfindən Qafqaz Albaniyası dövrünə aid edilir. Yerli daşlardan tikilən qala möhkəm müdafiə qurğusu olub. XVIII-XIX əsrlərdə mövcud olmuş Gülüstan məlikliyinin mərkəzi olub.[11] Tarixi Gülüstan müqaviləsi də bu qalada imzalanıb.
İzz qalası	VII əsr	-	-	-	Tərtər
Şindan qalası	VII əsrlə	-	-	18,50	Nəmin
Girdiman qalası	VII əsr	-	-	-	İsmayıllı
Ramana qalası	VII - IX əsrlər	1,9	1,6	13	Ramana		Şirvanşahların hakimiyyəti dövründə əsaslı bərpa edilərək istifadə olunub.
Şamaxı qalası	VII - VIII əsrlər	-	-	-	Şamaxı		Şamaxı zəlzələsi zamanı, monqolların Azərbaycana yürüşü zamanı və sonuncu dəfə 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılıb.
Balabür qalası	VII əsr	-	1,5	4 - 5	Lənkəran		Qaladakı tapıntılar IX-XI əsrlərdə Bəlləburla Bizans və digər qonşu dövlətlər arasında ticarət əlaqələrinin olduğunu göstərir. Tapıntılar arasında Bizansa məxsus mis və qızıl sikkələr var. Bir sıra alimlərin fikrincə, Bəlləbur qalası 830-cu illərdə Babəkin sığınacağı olub.
Kinon qalası	VIII əsr	-	-	-	Lənkəran
Əndorab qalası	VIII - IX əsrlər	-	-	-	Tərtər		Ümumi sahəsi 8 hektar olan qala Tərtər çayının sahilində, Bərdə-Gəncə ticarət yolunun kənarında yerləşir.
Gəncə qalası	IX əsr	-	-	-	Gəncə		Gəncə şəhər yerində 1949-cu ildən etibarən professor İshaq Cəfərzadənin başçılığı ilə arxeoloji qazıntı işləri aparılıb.

Vikianbarda Azərbaycan qalalarının siyahısı ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Tarixi abidələr Azerbaijans.com