“Xırdalaşdırılmaq”dan f.is
məch. Kiçildilmək, balacalaşdırılmaq
“Xırdalaşdırmaq”dan f.is
f. Kiçiltmək, balacalaşdırmaq
“Xırdalaşmaq”dan f.is
f. Balacalaşmaq, kiçilmək, xırda olmaq. Onun yuxusuzluqdan xırdalaşıb qızarmış gözləri dostlarının üzündə gəzir, elə bil onların qəlbinə nüfuz edirdi
is. Bir şeyi xırdalayan, doğrayan maşın. // Sif. mənasında. Xırdalayıcı maşın. – Bitki materialını toz halına salmaq üçün müxtəlif növ dəyirmanlardan
is. bot. Rütubətli yerlərdə bitən, gövdəsində və yarpaqlarında aşı maddəsi olan bitki. Xırdaləçək … zibilliklərdə, rütubətli yerlərdə bitir
is. Həcmcə, ölçücə, boyca xırda olma; balacalıq, kiçiklik. Naxışların xırdalığı. Əlin xırdalığı. // Balacalıq, kiçiklik (yaşca)
sif. Meyvələri xırda, kiçik olan (gilənar, qarağat və s.). Xırdameyvə ağaclar
sif. Sünbülləri xırda, balaca. Xırdasünbüllü taxıl
is. Metaldan, sümükdən, dəridən və s.-dən hazırlanan xırda şeylər (kəmər, düymə, daraq və s. kimi). [Kişi:] Əldə xırdavat satmağa üç yüz manat pul düz
is. Xırdavat mallar satılan yer. Xırdavatçı dükanı. // Xırdavat satan adam. [Cavanşir bəy Nəcəf bəyə:] Mənə xırdavatçılar süfrəsindən pay lazım deyil
is. Xırdavatçının işi, peşəsi. Xırdavatçılıq eləmək
sif. bot. Yarpaqları xırda olan. Xırdayarpaqlı kol. Xırdayarpaqlı ağac
bax xıncım-xıncım. [Salam dayı] ayna tək parıldayan başını aşağı dikib eynəyinin üstündən içəri girmiş adama baxdı
“Xırxalamaq”dan f.is
f. Ayağının altına salıb əzmək, əzişdirmək; xırpalamaq. [Kəndlilər] ho… ho… ho – deyib baxmağa başladılar
“Xırıldamaq”dan f.is
f. 1. Aydın olmayan, boğuq, tutqun səs çıxarmaq; xırıltı səsi çıxarmaq. Ölmək ölməkdir, xırıldamaq nə deməkdir
is. Boğulan, yaxud çətin nəfəs alan adamın boğazından çıxan spesifik səs; xır-xır səsi. [Dərviş:] Qulağımıza xırıltı gəldi
sif. Xırıltı ilə, boğuq, tutqun, xırıldayan. [Yaşlı kişi:] Birdən-birə mənə tanış gələn xırıltılı bir səs qışqırmağa başladı
is. 1. Çox işlədilən, tez-tez lazım olan hər cür xırda şeylər, ev şeyləri. Xırım-xırdanı yeşiyə yığmaq
is. Heyvanların otu dişlərilə qırparkən çıxan səs
“Xırlamaq”dan f.is
f. Xır salmaq, başdan-başa bostan eləmək
sif. Yivli (tüfəng, top, tapança)
sif. 1. məh. Varlı, pullu. Xırlı adam. 2. Köklü, əsaslı, yerində. Sözü deyər – xırlı deyər. (Məsəl)
zərf dan. Əməlli-başlı, lazımınca, əsaslı surətdə. [Səfər:] Döyülməyinə döyüləcəyəm, qoy xırlı-pırlı, ağıllıbaşlı döyülüm
is. Xır salınmış yer, bostan yeri
is. Çınqıllıq, daşlıq. Xırlıqda ot bitməz. (Ata. sözü). Get-gedə güney yerləri sel yuyub xırlığa çevirdi
is. [fars.] 1. Dəni sünbüldən ayırma əməliyyatı. …Xəstə olduğum cəhətə bu yay xırmanım hamıdan geriyə qalmışdı
is. Xırman sovrularkən qalan qalıq. Xırmanaltını bir yerə yığmaq
is. Kiçik xırman
is. Xırmanda taxıl döyən, xırmanda işləyən adam. Kənardan baxan xırmançılar buraya yüyürür, “ho-ho-hoş” deyib səs-küy salırdılar
bax xırmançı
is. Xırman salmağa, xırman döyməyə yarar yer. Xırmanlıq hazırlamaq
is. Subtropik və mülayim iqlimli yerlərdə bitən portağalaoxşar iritumlu, ətli, şirin meyvə (canlı dildə buna yanlış olaraq çox vaxt “xurma”da deyilir)
təql. 1. Adətən feillərdən sonra gələrək, onların ifadə etdiyi işin, prosesin birdən, qəfildən, ani olaraq kəsildiyini bildirir
zərf dan. Birdən, gözlənilmədən; büsbütün. [Qurban Telliyə:] …Telli, çağa Yazgülün səsini eşidən kimi xırpadan səsini kəsdi
“Xırpalamaqdan” f.is
f. 1. Boğazından yapışmaq, boğazlamaq. Mehdi qapını döyüb Əsədi çağırdı. Əsəd tələsik qapını açan kimi Nəbi onu xırpaladı
“Xırpalanmaq”dan f.is
məch. Mənəvi əzab və iztirab çəkmək. O, kədərli düşüncələrin ağırlığı altında xırpalanırdı. – [Qönçə:] İndi tamam iki aydır hər gecə əzilir, xırpalanı
sif. Xırı (yivi) olmayan. Xırsız tüfəng
is. Oğru. [Birinci qulam:] Qanlı xırsızlar! İmdi burdan qaçan uğursuzlar! H.Cavid. Qaranlıqda kölgələnmə, gözəl qız! Cilvələnmə xırsızların içində
is. Oğruluq. Gördüyünüz bu hərif, xırsızlıqlar yapardı. M.Rahim