Məhəmməd Tağı Sidqi

Məhəmməd Tağı Sidqi (tam adı: Səfərov Məhəmməd Tağı Kərbəlayi Səfər oğlu) — Azərbaycan maarifçisi, pedaqoq, şair, publisist,^[2] böyük mütəfəkkir, müəllim, ədəbiyyatşünas, filosof və coğrafiyaşünas. Məhəmməd Tağı Sidqinin maarifçi ideyaları, bədii yaradıcılığı və elmi-pedaqoji əsərləri XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinin maarifçilik hərəkatının və maarifçi-realist ədəbiyyatın mühüm hadisəsidir. Onun ideyaları və çoxcəhətli fəaliyyəti nəinki Azərbaycan miqyasında, Qafqazda, Türkiyədə və İranda da əks-səda doğurmuş, ümummilli inkişafa ciddi təsir göstərmişdir. Məhəmməd Tağı Sidqi universal elmi biliklərə malik olan geniş dünyagörüşlü maarifçi ziyalı olmuşdur.

Məhəmməd Tağı Sidqi
Məhəmməd Tağı Kərbəlayi Səfər oğlu Səfərov
Təxəllüsü	Tağı Sidqi
Doğum tarixi	22 mart 1854
Doğum yeri	Ordubad, Ordubad qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	8 dekabr 1903 (49 yaşında)
Vəfat yeri	Qarabağlar, Naxçıvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası
Dəfn yeri	Naxçıvan
Vətəndaşlığı	Rusiya imperiyası
Milliyyəti	Azərbaycan türkü
Həyat yoldaşı	İsmət xanım[1]
Uşaqları	Dostu xanım Səfərova Məmmədəli Sidqi Səfərov Məmmədhəsən Səfərov
Fəaliyyəti	yazıçı, şair, jurnalist, pedaqoq
Üzvlüyü	Əncüməni-şüəra
Məhəmməd Tağı Sidqi Vikimənbədə

Məhəmməd Tağı Sidqi 1854-cü ildə Naxçıvan mahalının Ordubad şəhərində anadan olmuşdur. Məhəmməd Tağı Sidqi Ordubadda mədrəsə təhsili almış, bu təhsil ocağında islam dininin əsaslarını, ərəb və fars dillərini, Şərq ədəbiyyatını öyrənmişdir^[3] . Gənc yaşlarında İrana səyahət etmiş, Təbriz, Şiraz, Nişapur şəhərlərini gəzmiş, ordubadlı tacirlərin yanında kiçik ticarətlə məşğul olmuş və ailəsini dolandırmaq üçün çayxana açmışdı^[3]. Bu çayxana həmin dövrdə Ordubadda yaşayan şairlərin və açıqfikirli adamların görüş və fikir mübadiləsi yerinə çevrilmişdir^[3] . Məhəmməd Tağı Sidqinin oğlu, tanınmış publisist Məmmədəli Sidqi Səfərov 5 fevral 1951-ci il tarixdə yazdığı "Tərcümeyi-halım" adlı xatiratında atasının çayxanasını aşağıdakı kimi səciyyələndirmişdir: "O zaman atamın çayçı dükanı Ordubad ziyalılarının yığıncaq yeri olur… Haman çayçı dükanında Sədi, Hafiz, Firdovsi, Nizami Gəncəvi kimi şairlərin şeirləri oxunur və təhlil olunurmuş^[4].

Böyük pedaqoq və görkəmli maarifçi şair Məhəmməd Tağı Sidqi 9 dekabr 1903-cü ildə indiki Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində qəflətən vəfat etmiş, Naxçıvan şəhərində dəfn olunmuşdur. Görkəmli maarifçi şair və pedaqoqun vəfatı ümumxalq matəmi mərasiminə çevrilmişdir^[3].

Məmməd Tağı Sidqi Ordubadda "Əxtər" (1892, maarifçi ziyalı Hüseyn Sultan Kəngərli ilə birgə), Naxçıvanda isə "Tərbiyə" ("Məktəbi-Tərbiyə", 1894) məktəbi təsis etmiş, xalq müəllimi kimi şöhrət qazanmış, ədəbi-mədəni tədbirlərin və teatr tamaşalarının əsas təşkilatçılarından olmuşdur.^[5] Məhəmməd Tağı Sidqi Ordubadda fəaliyyət göstərən "Əncümənü-şüəra" ədəbi məclisinin ən fəal üzvlərindən biri olmuş, hətta bir müddət bu ədəbi məclisə rəhbərlik etmiş, "Əncümənü-şüəra" ədəbi məclisində iştirakı Məhəmməd Tağı Sidqinin şair kimi formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdır^[3]. "Tərbiyə məktəbi" Azərbaycan məktəb tarixində tədrisin ana dilində aparıldığı ilk milli məktəblərdən biri idi. Məhəmməd Tağı Sidqi dövrün maarifçi ziyalılarını məktəbin ətrafında birləşdirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə, Qurbanəlibəy Şərifzadə, Cümşüd Paşa Sultanov, Mirzə Nəsrulla Əmirov, Mirzə Cəlil Şürbi, Mirzə Ələkbər Süleymanov və başqaları burada Sidqinin elmi-ədəbi söhbətlərinə qulaq asmış, qələm əhlinin şeirlərini dinləyib müzakirə etmiş, Rusiya, Qafqaz və Şərq mətbuatını mütaliə etmək imkanı qazanmışlar. Məktəbdə qabaqcıl ziyalıların iştirakı və təşəbbüsü ilə teatr tamaşaları göstərilmiş, ədəbi müsabiqələr, müzakirələr və yubiley gecələri təşkil olunmuşdur.^[3] Böyük pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqi Azərbaycan məktəbi və pedaqoji fikri tarixində ilk dəfə olaraq rəhbərlik etdiyi məktəbin daxili nizamnaməsini və nümunəvi hesabatlarını hazırlamışdır. Sidqi tərəfindən tərtib edilmiş "Məktəbli üçün yaddaş", "Məktəbi-Tərbiyə" şagirdlərinin tapşırıqları" kimi əhəmiyyətli sənədlərdə məktəbin, müəllimin cəmiyyətdəki yeri və mövqeyi, xüsusən, yeni nəslin tərbiyələndirilməsinin əsas prinsipləri və vəzifələri öz əksini tapmışdır^[3].

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin "Görkəmli pedaqoq, maarifçi və şair Məhəmməd Tağı Sidqinin 150 illik yubileyinin keçirilməsi və xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında" 11 mart 2004-cü il tarixli Sərəncamı ilə Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrına Məhəmməd Tağı Sidqinin adı verilmiş, onun adını daşıyan Naxçıvan şəhər 4 nömrəli və Ordubad şəhər 1 nömrəli orta məktəblərində xatirə güşələrinin yaradılması, seçilmiş şeirlərinin nəşr olunması və digər tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Məhəmməd Tağı Sidqi XX əsrin II yarısı Azərbaycan maarifçi-realist ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından biridir^[6] .

Məhəmməd Tağı Sidqi isə ədəbi mühitdə maarifçi-şair və pedaqoq kimi qəbul edilmiş, maarifçi şeirlər yazmış, şeirdə yeni fikirlərin, maarifçi düşüncənin ifadə edilməsinə ciddi meyil göstərilmişdir^[6]. Onun "Şikayətnamə", "Dostlardan birinə mədəniyyətin yayılması haqqında yazılmış şeir", "Tərcüman" qəzetinin onuncu ildönümü münasibətilə təbrik" qəzəlləri poetik irsinin maraqlı nümunələrindəndir^[3]. Şairin "Elmin şərafəti", "Məhəmmədəliyə nəsihət", "Məktəbdə", "Dərsə diqqət", "Yüz il yatandan sonra" şeirlərində maarifçi ideyalar əks olunmuşdur:

Çox tərəqqi tapıb cümlə millət,

Biz də təhsil edək istirahət.

Ciddü-cəhd eyləsin əhli-qeyrət,

Bəlkə gəlsin ələ elmü sənət.

Keçməmiş, keçməmiş vaxtı-fürsət,

Eyləyək, eyləyək dərsə diqqət^[7].

Böyük maarifçi ədib Məhəmməd Tağı Sidqi Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq nəsrinin ilk yaradıcılarından biridir^[6]. Məhəmməd Tağı Sidqinin kiçik hekayələrində maarifçi-didaktik ideya-məzmunla yanaşı, hadisələri aydın süjet əsasında, sadə bir dillə təqdim etmək prinsipinə ciddi əməl etmiş, nəsr yaradıcılığında yığcam süjet kiçik hekayənin ana xəttini, daxili məntiqini çatdırmağa uğurla xidmət etmişdir^[6]. O, Azərbaycan ədəbiyyatında miniatür hekayənin də yaradıcısıdır. O, cəmi bir neçə sətirdən ibarət olan miniatür hekayələrində süjet qurmağı və obraz yaratmağı bacarmış və miniatür hekayələri tərbiyəvi-didaktik rəvayətlər əsasında yazmışdır^[6]. Pedaqoji fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan ədəbi irsi qəzəllərdən (300-dən çox), "Məsnəviyyati-mənəviyyə" adlı irihəcmli mənzumədən, "Kəbb Nəsir" mənzum hekayətindən, "Heykəli-insanə bir nəzər" ədəbi-fəlsəfi traktatından (1912-ci ildə kitab halında çap edilmişdir), 20-dən çox hekayədən ibarətdir. "Məktəb hekayələri" kimi tanınan bu əsərlərdə ("Məktəbə davam", "Gözütox uşağın hekayəti", "Yalançı uşaq", "Səxavətli uşaq" və s.) o, özünün maarifçilik ideyalarını, pedaqoji görüşlərini, yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri bədii şəkildə təbliğ etmişdir. Onun təşəbbüsü ilə "Tərbiyə" məktəbində A. S. Puşkinin anadan olmasının 100 illik yubileyi keçirilmiş (1899), bu münasibətlə Sidqi məruzə etmişdir (1914-cü ildə kitabça halında çapdan çıxmışdır).

Bədii yaradıcılıqla yanaşı, Məhəmməd Tağı Sidqi mətbuat dünyası ilə də bağlı olmuşdur. O, dövrünün Rusiya, Türkiyə, İran, hətta Hindistan və Misir mətbuatı ilə tanış olmuş, müxtəlif ölkələrdən ona göndərilmiş qəzetlərin Ordubaddakı çayxanasında və burada açdığı "Əxtər" məktəbində, Naxçıvanda müdirlik etdiyi "Məktəbi-Tərbiyə"də ziyalılarla birlikdə oxunub müzakirə olunmasını təşkil etmişdir. O, "Tərcüman" (Baxçasaray), "Əxtər" (İstanbul), "Həblülmətin" (Kəlkətə), "Kaspi" (Bakı), "Nasiri" (Təbriz) və s. qəzetlərlə yaxından əməkdaşlıq etmiş, ara-sıra məqalələr dərc etdirmişdir. Ana dilində "Çıraq" adlı qəzet çıxarmaq üçün təşəbbüs göstərmişdir.

Həyatı və fəaliyyəti maarifçilik hərəkatı ilə möhkəm surətdə bağlı olan Məhəmməd Tağı Sidqi məktəb, müəllim, təhsil, əxlaq və mənəviyyat haqqında qiymətli fikirlər söyləmiş, ustad müəllimin pedaqoji görüşləri onun "Nümuneyi-əxlaq" və "Töhfeyi-bənat, yainki Qızlara hədiyyə" dərsliklərində, "Nəsihətnamə"sində, "Məktəbi-Tərbiyə" şagirdlərinin tapşırıqları", "Məktəbli üçün yaddaş" adlı metodiki çalışmalarında öz əksini tapmışdır^[7].

• Məktəbi-tərbiyə
• Azərbaycan ədəbiyyatı

• Naxçıvan Muxtar Respublikası — Portal
• "M. T. Sidqi və M. M. Nəvvabın pedaqoji ideyaları". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. — səh. 246–261.
• "Məhəmməd Tağı Sidqi Səfərov". Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı (XIX–XX əsrlər). Üç cilddə. II cild. Bakı: Nasir, 2002. — səh. 513–546.