Çin qırğızları

"Qırğız çadırları" və ya yurdları. 1914-cü il.

Qırğızlar (柯尔克孜族) türk etnik qrupudur və Çin Xalq Respublikası tərəfindən rəsmi olaraq tanınan 56 etnik qrupdan birini təşkil edirlər. Əsasən Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun cənub-qərbində yerləşən Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsində, bir neçəsi isə qonşu Uçturfan, Aksu şəhəri, Yarkənd, Yanqisar, Taşkurqan və Pişanda, eləcə də türklər Sincan şimalındakı Cjaosu, Emin, Bole, Tsinxe və Tokkuztara ərazilərində də yaşayırdılar. Çin Xalq Respublikasının beşinci milli siyahıyaalınmasına görə, Çində 160 875 qırğız var.[1][2][3]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eramızdan əvvəl III əsrin sonlarında Böyük Hun imperiyası Xyarqas-Nuur gölünün ətrafında yaşayan və "Ge Kun" adlanan qırğız əcdadlarını özünə tabe edir. Eramızın VII əsrinin əvvəllərində qırğız xalqı türklər tərəfindən idarə olunurdu və onlara "Qiqu" deyirdilər. Tan imperiyası türkləri məğlub etdikdən sonra onlar Yanran protektorluğuna daxil oldular. Daha sonra Uyğur xanlığı tərəfindən fəth edildi və Xiqas adlandı. IX əsrdə Xigas getdikcə gücləndi və eramızın 840-cı ildə xan Zhuqluobu məğlub edərək öldürdü və Tıva ərazisində Xigas xanlığını qurdu. X əsrdə Xitayların yüksəlişi ilə Xigas onun vassal dövlətinə çevrildi. Yuan imperiyasında qırğız xalqı Qierjisi və ya Jilijisi adlanırdı. XVI əsrin sonunda Monqolustanda çunqar tayfası getdikcə gücləndi, XVII əsrin əvvəllərində isə qırğızların əksəriyyəti Cunqar tayfalarına və ərazilərinə qatıldılar.[2][4]

Böyüyyən Rusiya ilə Tzin imperiyası arasındakı Qırğızıstanın ənənəvi ərazisi tədricən xarici qüvvələrin hücumlarına məruz qaldı və əraziləri Rusiya və Tzin sülaləsinin öz torpaqlarına ilhaqı nəticəsində kiçildi.[4] 1703-cü ilin payızında Sibirdə Yenisey çayı sahilində Tıva, Yezer, Aletir və Aletisar yaşayan dörd qırğız tayfasının əksəriyyəti İssık-Kul bölgəsinə və Tzin imperiyasının kənarındakı Fərqanə hövzəsinə və ona yaxın dağlıq ərazilərə köçürüldü.[5] Tzin sülaləsi sənədlərində qırğızlar Brut adlandırdı və qırğız tayfaları Sayak, Sarbaqaş, Buku, Hosuoçu, Qitai, Salou, Edeqna, Monkordoer, Qilik, Bastzi, Çonqba Gaş, Huşqi, Yuevaş, Tiyit, Nayman, Şibçak, Neuqut, Suletu və s.kimi qeyd edilirdi. Tzin sülaləsinə mənsub olan qırğız tayfalarının başçılarına Qaşqarın müşaviri və nazirinin müstəsna nəzarəti altında olan vəzifələr verilirdi, İli general isə iki ildə bir dəfə İliyə yaxın ərazidə yoxlama aparmaq üçün aparıcı nazirləri göndərirdi.[2][6]

Qırğızların Rusiyaya münasibəti əvvəlcə neytral idi, çünki onların Rusiya imperiyası ilə ilk qarşılıqlı əlaqəsi Rusiya-Qazax müharibəsi kontekstində idi, Rusiya Qırğızıstan ərazisinə keçməzdən əvvəl qazaxlar qırğızları yerləşdirməyə başlamışdılar, ona görə də qırğızlar hərbi cəhətdən qazaxlardan üstün müttəfiq əldə etməkdən, xüsusən də rusların 1850-ci illərdə qırğız klanlarına düşmən olan Kokand xanlığına basqınlarından məmnun idilər. Lakin 1860-cı ildə Rusiya imperiyası kazakları Qırğızıstanın Bişkek şəhərini talan edərək ərazini Rusiya imperiyasına birləşdirdi və 1865-ci ildə Qırğızıstan tamamilə Rusiyaya tabe oldu.[7][8]

Ənənəvi qırğız torpaqlarına köçən rus köçkünləri ilə köçəri qırğızlar arasında artan qarşıdurma ilə qırğız xalqı Çinin Rusiya ilə müqayisədə qırğız xalqına daha çox faydası sayəsində Çinin qarşıdakı müharibədə Rusiyanı məğlub edəcəyinə əmin idi. Bir çox qırğız Çinə köçdü və Rusiya da Çinlə potensial münaqişənin səbəbkarı qırğız xalqı olacağı qənaətinə vararaq, qırğız xalqını Çinə sürgün etməyə başladı, bu da Çindəki qırğız əhalisinin artmasına səbəb oldu. 1916-cı ildə ruslar tərəfindən qırğınların qarşısını almaq üçün 150.000-ə yaxın qırğız böyük miqyasda Çinə qaçaraq şimalda Yili, cənubda Aksu, Uşi, Qaşqar və Jiaşi bölgələrində məskunlaşdı.[9][10][11]

Müxtəlif tayfa qruplarından ibarət tayfa ittifaqı olaraq, hər bir qırğız tayfa qrupunun öz lideri vardı. 1884-cü ildə Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu qurulduqdan və Qırğızıstan ərazisi 1930-cu illərdə tamamilə inzibati idarəetmə sisteminə daxil edildikdən sonra qırğızların ənənəvi qəbilə sistemi tədricən dağılmağa başladı, lakin qəbilə anlayışlarının və tayfa başçılarının təsiri hələ də mövcud idi ki, bu da özünü çobanlığın daha geniş yayıldığı ərazilərdə daha aydın görünürdü. 14 iyul 1954-cü ildə Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi elan edildi.[2][12]

Mədəniyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çində yaşayan qırğızların əksəriyyəti çobanlıqla məşğul olur, əsasən dəvə və qoyun yetişdirirlər. Onların dili və mədəniyyəti Çindəki qazaxların dil və mədəniyyətlərinə çox bənzəyir.[13] Qırğız dilində öz ana dilləri kimi danışırlar. Akto və digər əyalətlərdə yaşayan qırğızlar da adətən uyğurca danışırlar. Tekes və Cjaosudakı qırğızların əksəriyyəti qazax və çin dillərində danışır, Çuquçaq və Emində yaşayan bir çox qırğız isə qazax, monqol və çin dillərində danışırlar.[2]

Qırğızıstan kişilərinin ümumi geyiminə dəvə tükündən, qoyun dərisindən və ya pambıq parçadan (yayda) tikilmiş qara və ya göy rəngli qolsuz uzun libaslar daxildir. Bu libas adətən ağ naxışlı köynək və dəri şalvarın üzərinə geyilir. Kişi və qadınlar dəri çəkmə geyinir, lakin qadın çəkmələri kişilərinkindən fərqli olaraq naxışlı olur. Qırğız qadınları adətən uzun paltarın üstündən yaxasız enli pencək və jilet geyinirlər. Geyim aksesuarlarına köçəri qırğızların çaxmaq daşı (od qalamaq üçün) və ya kiçik bıçaq asmağa meylli olduqları dəri kəmərlər daxildir. Qadınlar mütamadiən saçlarına gümüş zəncir taxırlar. Həm kişilər, həm də qadınlar bəzən hündür dəri papağın üstünə qoyulan kiçik parça papaq da qoyurlar. Qadınlar hərdən papaqlarının üzərindən parlaq rəngli yaylıq da bağlayırlar.[14]

Qırğız xalqı ilk olaraq şamanizmə inanırdı. XVIII əsrə qədər qırğızların əksəriyyəti İslamı qəbul edirlər, onlar şamanizmin bir çox elementlərini və ibtidai inanclarını da saxladılar.[2][13] Kut inancı qırğızların ibtidai dini idi. Çuquçak və Emin qırğızlarının çoxu monqol xalqının təsiri altındadır və Tibet buddizminə sitayiş edirlər.[2]

Qırğızların ənənəvi sənətkarlıq sahələrinə ağac məmulatlarının hazırlanması, metal emalı, toxuculuq tikmə və s. daxil idi. Keçəçilik burada daha geniş yayılmışdır. Qırtıckimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi olan Achnatherumdan (çiydən) bir çox məmulatlar toxunurdu. Kənd yerlərindəki kəndlər əsasən kərpicdən və taxta konstruksiyalardan ibarət yastı damlı evlərdir, çobanlığın geniş yayıldığı ərazilərdə isə yurdları örtmək üçün ağ keçələrdən istifadə olunur. Qırğız xalq ədəbiyyatında "Manas" dastanı əsas yer tutur. Qırğız xalq rəqsi "Biyi" adlanır, ənənəvi musiqi alətlərinə isə kumuzi, özkumuzi, keyak, qiuur, doul, bas, bandaru daxildir.[2]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "The Kyrgyz – Children of Manas. Кыргыздар – Манастын балдары Arxivləşdirilib 2022-05-16 at the Wayback Machine". Petr Kokaisl, Pavla Kokaislova (2009). pp.173–191. ISBN 80-254-6365-6
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "柯尔克孜族". 中华人民共和国中央人民政府. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-24.
  3. ↑ 中华人民共和国国家统计局：2000年第五次人口普查数据 Arxivləşdirilib 2018-11-09 at the Wayback Machine
  4. ↑ 1 2 Parham, Steven. China's Borderlands: The Faultline of Central Asia (ingilis). I.B.Tauris. 2017-02-14. ISBN 9781786721259. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-13.
  5. ↑ Hays, Jeffrey. "KYRGYZ IN CHINA: HISTORY AND CULTURE | Facts and Details". factsanddetails.com (ingilis). 2019-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-28.
  6. ↑ Henry Luce Foundation Professor of East Asian Studies Nicola Di Cosmo; Nicola Di Cosmo; Don J Wyatt. Political Frontiers, Ethnic Boundaries and Human Geographies in Chinese History. Routledge. 16 August 2005. 362–. ISBN 978-1-135-79095-0. 16 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2022.
  7. ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. 51. ISBN 9780313340130. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-13.
  8. ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. 52. ISBN 9780313340130.
  9. ↑ Alexander Douglas Mitchell Carruthers, Jack Humphrey Miller. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott. 1914. səh. 345. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-29.
  10. ↑ Alex Marshall. The Russian General Staff and Asia, 1860-1917. Routledge. 22 November 2006. 85–. ISBN 978-1-134-25379-1. 2 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 April 2022.
  11. ↑ Sydykova, Zamira. "Commemorating the 1916 Massacres in Kyrgyzstan? Russia Sees a Western Plot". The Central Asia-Caucasus Analyst. 20 January 2016. 18 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 April 2022.
  12. ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. ISBN 9780313340130. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-13.
  13. ↑ 1 2 Dillon, Michael. China's Muslims. Hong Kong: Oxford University Press. 1996. 10. ISBN 0195875044.
  14. ↑ Elliot, Sheila Hollihan. Muslims in China. Philadelphia: Mason Crest Publishers. 2006. 63-64. ISBN 1-59084-880-2.