Əli Yusif

Əli Yusifzadə, Əli Yusif (tam adı: Yusifzadə Əli Cəlal oğlu; 1 yanvar 1900, Şuşa – 18 avqust 1937, Daşkənd) — Cümhuriyyət hökumətinin xaricə göndərdiyi tələbələrdən biri, şair, 8 dildə danışmağı və yazmağı bacaran görkəmli mütəfəkkir, repressiya qurbanı.^[1]

Əli Yusif
Doğum tarixi	1 yanvar 1900(1900-01-01)
Doğum yeri	Şuşa, Şuşa qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	18 avqust 1937(1937-08-18) (37 yaşında)
Vəfat yeri	Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əli Cəlal oğlu Yusifzadə 1900-cü ilin yanvarın 1-də Şuşa şəhərində doğulub. Yusifzadələr ailəsi Şuşanın sayılıb-seçilən nəsilindən olub. Soyadlarını da İbrahim xanın sarayında işləmiş Mirzə Yusifin adıdan alıblar. Mirzə Yusifin oğlu Mirzə Əliqulu, Mirzə Əliqulunun oğlanları Mirzə Ələkbər və Mirzə Abbas da şair və alim kimi tanınıb. Mirzə Ələkbərin Cavad, Cəlal, Camal, Cabbar, Səttar, Münəvvər və Sitarə adlı övladları olub. Onlardan Cəlal, Camal, Səttar müəllimlik edib. Ağaəlinin atası Cəlal qadaşlarından bədii, elmi yaradacılıqda, pedaqoji və ictimai-siyasi işlərdə fəallığı ilə seçilib.

Əli Yusifin ziyası Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra daha da parlayır. Atası — hamının hörmət etdiyi maarifçi-ziyalı Mirzə Cəlal onu uşaqlıqdan çox savadlı şəxs kimi yetişdirmişdi. 18 yaşında çatana qədər artıq bir neçə dildə sərbəst yazıb-oxuya bilirdi. Amma yenə də Qərb təhsilini əsas görürdü.

Əli Yusif Rai 1917-ci ildə Şuşa Milli Komitəsinin üzvü olmuş, yerli əhalinin erməni millətçilərinin təxribatlarından qorunmasında da fəal iştirak etmişdir.^[2]

Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra ailələri Bakıya köçüb. Əli Yusif "Yaşıl qələm"in, "Ədəbiyyat cəmiyyəti"nin işində fəal iştirak edib, "Azərbaycan", "İstiqlal", "Bəsirət", "Qurtuluş yolu" qəzet və jurnallarında müstəqillik, azadlıq ideyalarını tərənnüm edən məqalələr və şeirlər nəşr etdirib. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin açılış günü münasibətilə "Azərbaycan" qəzetinin xüsusu buraxılış nömrəsində Əli Yusifin "Prometey" məqaləsi dərc olunur. Məqalədə bu qədim yunan mifi Apollon mənzuməsindən əsatiri bir ilahə olan Prometeyin cəsarətlə ilk dəfə alovu göydən yer üzünə alıb gətirdiyi üçün çarmıxa çəkilməsi, qartallar tərəfindən cigərinin para-para qoparılıb yeyilməsi salnaməçi tərəfindən həm masal, həm də bir millətin, bir ölkənin tarixinə yazılan bir tale kimi göstərilir. Əli Yusif Prometeyin yenidən dirildiyini, Azərbaycanın qayalarında parə-parə cigərindən həqiqət alovu saçdığını, o atəşgədədən nur doğduğunu yeni istiqlaliyyət qazanmış, türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk müstəqil dövlət olan Azərbaycanın taleyi ilə bağlayır^[2]:

Bir zamanlar Şərqin atəşpərəstləri ziyarət üçün Azərbaycanın “Suraxana” atəşgədələrinə gəlir, onu təvaf edirdisə, imdi də yenə həman Şərqin bütün əsir, zəlil millətləri Azərbaycanın hürriyyət və istiqlalını, cümhuriyyətini təqdisə gələcəkdir. İştə bu gün o cümhuriyyət bütün mənasilə başlıyor.

Əli Yusif milli istiqlal ideyalarının bütün çətinliklərə baxmayaraq parlayacağı, böyüyəcəyi, yüksələcəyi, həmçinin müstəqil olmağın bütün kiçik millətlərin şüar və arzusu olduğunu əzmkarlıqla vurğulayir. Ədib "Milli qayəmiz"^[3] məqaləsində yazır:

Qafqasiya millətləri də xətt-hərəkətlərini bu bina üzərində qurmaq istiyorlar; hələ Gürcüstan bu xüsusda bəzi müvəffəqiyyətlər də qazanaraq müstəqil yaşamaq istədiyini hər an sübuta qalxışıyor. İstiqlal dedikdə artıq bütün mənsubiyyətlər, siyasi məsləklər ortadan qalxaraq yalnız müstəqil Azərbaycan qalırkən onu yaşatmağa həpimiz namusumuzla borcluyuz... Bir millətin səsini kəsmək, onu susdurmaq əsla qəbul degil. Istiqlal fikri bu gün bir neçə nəfərə məxsus olmayıb, ümummillətin tələb etdiyi, çalışdığı bir amaldır.... Vətənimizi Balkan xarabalarına müşabe etməmək, onu yabançı ayaqlara tapdağ etməmək üçün mütləqa müstəqil olmalıyız. İdealsız bir millət, bir hökumət yaşamaz diyorlar. İştə yeni doğmuş Azərbaycanımızın idealı: istiqlaliyyət və bunun hüsulu yolunda səbat!

Bakıda yaşadığı dövrdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd Cavad, Mirzə Bala Məmmədzadə, Cəfər Cabbarlı, Dadaş Həsənov və b. ilə tanış olub.

Əli Yusifzadənin adı Azərbaycan parlamentinin 1919-cu il 1 sentyabr qərarı ilə xarici ölkələrə oxumağa göndərilən tələbələrin siyahısına salınıb. Lakin texniki səbəbdən tələbələrin göndərilməsi gecikdirilib. 1920-ci il yanvarın 12-də "İstiqlal" qəzetində Əli Yusifzadənin "Əlvida" şeiri dərc olunub. Yanvarın 14-də isə cümhuriyyət rəhbərlərinin, tanınmış xeyriyyəçilərin, din xadimlərinin və valideynlərin iştirakı ilə tələbələrin təntənəli yola salma mərasimi təşkil edilib. Fevralın 11-də Parisə çatan tələbələri Sülh Konfransında iştirak edən Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti qarşılayıb. Əlimərdan bəy Topçubaşov tələbələr qarşısında çıxış edərək onlara nəsihətlər edib və uğurlar arzulayıb. Sonra tələbələr təhsil almaq üçün Avropanın müxtəlif şəhərlərinə yola salınıb. Əli Yusifzadə Parisdəki Ali Siyasi Elmlər Akademiyasınının Diplomatiya fakültəsinə daxil olub.^[4]

1926-cı ilin fevral-mart aylarında Bakıda keçirilən Ümumittifaq Birinci Türkoloji Qurultayda Əli Yusifzadə katib, atası Mirzə Cəlal tərcüməçi kimi iştirak edib. Qurulyat başa çatandan üç gün sonra, yəni martın 8-də Azərbaycan Fovqəladə Komissiyasının (KQB) əməkdaşı Vasinin əmri ilə Əhməd Hacınski, Dadaş Həsənov və Əli Yusifzadə evlərində axtarış aparılmaqla həbs ediliblər.

Əli Yusifzadənin evindən bir qovluq sənəd götürülüb. Həmin dövrdə Azərbaycanda rəhbər vəzifədə işləyənlərin bir qismi onların həbs olunmasının qarşısını almaq istəsələr də bacara bilməyiblər. Azərbaycan Dövlət Siyası İdarəsinin qərarı dəyişməz olub.^[4]

İstintaqı aparan Vasini Əli Yusifzadənin "Türkoloji Qurultay keçirilən salona daxil olmları üçün neçə nəfərə və hansı əsasla sənəd veriməsi, xaricdən dəvət olunmuş alimlərin siyahısını haradan alması" maraqlandırıb. Qurultayın katibi, 8 dildə danışmağı və yazmağı bacaran Əli Yusifzadənin istintaqını 1927-ci il fevralın 28-də başa çatdırılıb. AzərbaycanDövlət Siyası İdarəsinin istintaqına görə Dadaş Həsənov, Mövsüm İbrahimov, Cavad Axundov, Mir Bağır Seyidrzayev, Əli Yusifzadə, ümumiyyətlə 14 nəfərə güllələnməli olub. Onlara güllələnmə hökmü oxunur da. Lakin sonradan Əli Yusifzadənin və bəzi məhbusların güllələmə hökmü 10 il həbs cəzası ilə əvəzlənib.^[4]

1927-ci il martın əvvəllərində Əli Yusifzadənin, İsfəndiyar Vəkillinin, Niyazi Muinin, Mehdi Sultanzadənin, Sadıq İmanənin, Nəsrulla İsrafilzadənin, Muhsin bəy Bəkdəmirzadənin və b. daxil olduğu Azərbaycanlı məhbuslar qrupu Solovkiyə, Şimal Buzlu okeandakı Ağ dənizin Oneqa körfəzindəki adalardakı həbs düşərgələrinə gətiriblər. Bu qrupda əsasən zabit və maarifçi ziyalılar olub. Onları Baltik-Amur kanalının çəkilişində işlətməyə başlayırlar. Əli Yusifzadə onlardan əvvəl gətirilmiş araşdırıcı, şair Əbdürrəhman Dai, Cabbar Kələntərli, B. Səfizadə, Muradxan Naxçıvani, Abbasqulu, B. Həmid Kəngərli, Səlimzadə və başqaları görüşüb. İlik donduran şaxtada işləməkdən, qurd düşmüş balıqdan hazırlanmış xörəkləri yeməkdən çox onları cinayətkarlarla bir yerədə saxlanması rahatsız edib. Buna görə də Əli Yusifzadə həbs düşərgəsinə gəldikdən sonra siyasi dustaqlar arasında təbliğat işi aparmağa başlayıb. Bolşeviklərin qəddarlıqlarına qarşı duran, canilərlə bir həbsxanada qalmaq istəməyən, onlara siyasi məhbus statusu verilməsini tələb edən azərbaycanlı məhbuslar ilk dəfə siyasi tələblərlə kütləvi ölüm aclığı elan edib. Əli Yusifzadə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında ilk dəfə siyasi məhbuslarının aclıq aksiyasının təşkil edənlərdən olub. 1927-ci ildə keçirilən aclığın 53-cü günü hərbçi, gəncəli İbrahim Axundzadə, Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu, şəkili Əlövsər (Əfsər) Nəcəfov aclıq zamanı, hərbçi Xasay Kərimzadə, həkim Cahangir Ağayev aclığın doğurduğu xəstəlikdən dünyasını dəyişib. Şəhid olan dustaqların vəsiyyəti ilə aclıq aksiyası 56-cı gün dayandırılıb. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının həbsxanalarındakı ilk siyasi aclıq aksiyasının xəbəri Bakıya da gəlib çatıb. Aclıq aksiyasının təşkilatçılarından olan Əli Yusifzadənin atası Mirzə Cəlal Yusifzadə 1931-ci ildə, 72 yaşında Bakıda oğul həsrətilə dünyasını dəyişib. Solovki adalarındakı həbs düşərgələrindəki vəziyyətlə tanış olmağa getmiş Maksim Qorki (Peşkov) və xanımına siyasi məhbuslar həbsxana nəzarətçilərindən gizli məktub ötürə bilib. Onlar bu məktubu Sovet İttifaqı Kommunst Partiyasının rəhbərlərinə, Stalinə çatdırıb. Bundan sonra həbsxanadakı siyasi məhkumlara qarşı sərt rejim nisbətən yumşaldılıb. 1935-ci ilin yanvarında Əli Yusifzadə həbsdən azad edilib. Lakin onun Azərbaycana dönməsinə icazə verilməyib. O, Özbəkistana sürgün edilib. 1937-ci ildə Əli Yusifzadə Daşkənddə yenidən həbs edilib. Uzun və işgəncəli istintaqdan sonra, yəni 1937-ci ilin avqustun 18-də həbsxanada güllələnib və cəsədi də gizlədilib.^[4] Əli Yusifə bəraət ölümündən 54 il sonra –1992-ci ilin mayında verilir.^[2]

Əli Yusifzadə dərslərini yaxşı oxumaqla yanaşı bədi yaradıcılıqla da məşğul olub. "Balıq və pişik" təmsili^[5], "Anaların təfavütü" hekayəsi^[6], "Vətənim" şeiri^[7] nəşr olunub. Yazdıqlarını qəzet və jurnallarda çap etdirməklə yanaşı müsabiqələrdə də güçünü sınayıb. 1915-ci ildə Bakıdakı "Qurtuluş" jurnalı "Qürub çağı bir yetimin məhkumluğu" mövzusunda müsabiqə elan edib. Əli Yusif də müsabiqəyə yazı göndərib. Qaliblər sırasında Cəfər Cabbarlı, Ümmgülsümlə yanaşı Əli Yusifzadə də olub.^[4]

Yaradıcılığında azadlığını, müstəqilliyini əldə etmiş xalqına, millətinə, yenicə qurulan azad, müstəqil, suveren dövlətinə məhəbbət ana xətt kimi keçir. Onun "Azərbaycan", "Qurtuluş", "İstiqlal" kimi mətbuat orqanlarında dərc olunan şeir və publisistik məqalələrində ürəyində vətənin bugünkü azadlığından doğan hiss və duyğuları, gələcəyə inamlı baxışları, yüksək əzmkarlıq, mübarizlik qabarıq şəkildə öz əksini tapır. Şair "Vətənim" şeirində Vətənə "valideyi-möhtərəməm" deyə müraciət edir, vətənə olan məhəbbətini ana-oğul arasında olan sevgiyə bənzədir:

Uca dağlar, dərələr səd oluyor, Kim bənimlə sənə sərhəd oluyor?! Bilmirəm kimdi bizə fərq qoyan. Ana ilə oğulu ayrı salan?![8]

Vətəndən, torpaqdan ötrü ölümə hazır olduğunu bildirən şair:

Sən gedərsən, gedərəm əvvəl bən, Ölərəm getsə bu namus, vətən! Vətəni mən sevərim artığaraq Necə öz validəsin sevən uşaq! Vətənim, valideyi-möhtərəməm! Səni artıq. Yenə artıq sevərəm![9]

Əli Yusifin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan bir ay əvvəl, aprel ayında yazdığı "Qarabağ xəyanətlərinə" ("Qurtuluş" jurnalı, 1920, № 2) şeiri o xəyanətlərin qurbanı olan doğma Qarabağımızın bu günü ilə səsləşir. Azərbaycanın baş tacının qiymətli qaşı olan Qarabağ diyarını — qəhrəmanlıq, şeir, sənət ocağını, musiqi beşiyini, dahilərin son məskənini özünəməxsus şəkildə şeir dili ilə təqdim edir və bir rəssam fırçası kimi oxucunun gözləri qarşısında "Qarabağ" tablosunu canlandırır.^[2]

• Sürgündə qurdlu yeməklə sağ qalan, dünya tarixinə düşən Cümhuriyyət fədaisi
• "Qürbətin doğma məzarları" — Dünya siyasi tarixində aclıq aksiyası keçirən ilk şəxs — Azərbaycanlı Əli Yusif
• Əzimova A. Q. Cümhuriyyət dövrünün şair publisisti/Bakı Universitetinin xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2014, № 4, s.170–176
• Teyyub Qurban. Cümhuriyyət tələbələri III fəsil. Tale sorağında. Ekspress .-2015. 10–12 yanvar.- S.15.
• Abdullayev A., Əli Yusif, "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti, 1989, 28 iyul.
• Абуталыбов Р. Азербайджанские студенты в Западной Европе / "Панорама" qəzeti, 1996, 15 mart.
• Bayramoğlu Alxan. İstiqlalçı şair Əli Yusif. "Ədəbiyyat" qəzeti, 09 sentyabr 2005
• Qəhrəmanlı Nazif. Vətən və istiqlal aşiqi Əli Yusif. Bakı, Avropa nəşriyyatı, 2010, 283 s.

• Cümhuriyyət tələbələri