Leybnis Hotfrid Vilhelm

Qotfrid Vilhelm Leybnits (21 iyun (1 iyul) 1646[1][2][…], Leypsiq, Saksoniya elektoratlığı, Müqəddəs Roma imperiyası[9] – 14 noyabr 1716[3][1][…], Hannover, Braunşveyq-Lüneburq elektoratlığı[d], Müqəddəs Roma imperiyası[9][10][…]) — dahi alman filosofu, riyaziyyatçı, fizik və hüquqsünas, ikilik say sistemi layihəsinin müəllifi, riyazi analizin banisi.

Qotfrid Leybnits
alm. Gottfried Wilhelm Leibniz‎
Doğum tarixi 21 iyun (1 iyul) 1646[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 14 noyabr 1716(1716-11-14)[3][1][…] (70 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
  • Noyştadt kilsəsi[d]
Elm sahələri riyazi analiz
Elmi dərəcələri
İş yeri
Təhsili
Elmi rəhbərləri Xristian Hüygens[4]
Tanınmış yetirmələri Yakob Bernulli, İohann Bernulli
Üzvlüyü
İmza
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Leybnits inteqral hesabının yaradıcılarından biri olmuş[11], riyazi məntiqin əsasını qoymuş, vurma, bölmə, toplama və çıxma kimi riyazi əməliyyatları yerinə yetirən arifmometr hesablayıcı maşınını yaratmışdır.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Məndə o qədər yaxşı fikir var ki, əgər məndən daha yaxşı görməsini bilənlər bir gün onları dərinləşdirəcək və mənim zehn əməyimə öz beyinlərinin gözəlliyini əlavə edəcəklərsə sonralar bəlkə nəyəsə lazım olar" deyən Qotfrid Vilhelm Leybnits 1 iyul 1646-cı ildə Leypsiqdə anadan olmuşdur.[12]

Leybniz Almaniyanı xarabalığa çevirən Otuz illik müharibənin sonuna yaxın dindar bir lüteran ailəsində anadan olub. Uşaq ikən o, Nikolay Məktəbində təhsil alıb, lakin 1652-ci ildə vəfat etmiş atasının kitabxanasında öz-özünə dərs deyirdi. 1661-ci ildə Pasxa vaxtı o, Leypsiq Universitetinə hüquq tələbəsi kimi daxil olur; orada o, öz sahələrində inqilab etmiş alimlərin və filosofların — Qalileo, Frensis Bekon, Tomas Hobbs və Rene Dekart kimi şəxsiyyətlərin düşüncəsi ilə təmasda oldu. Leybniz bu müasir mütəfəkkirləri sxolastiklərin Aristoteli ilə barışdırmaq arzusunda idi — bu feli karyerası boyu dəfələrlə istifadə etməkdən çəkinmədi. Onun 1663-cü ilin mayında ortaya çıxan De Principio Individui ("Fərdin Prinsipləri haqqında") bakalavr dissertasiyası qismən lüteran nominalizmindən (universalların heç bir reallığa malik olmadığı, sadəcə adlar olduğu nəzəriyyəsi) ilhamlanmış və onun ekzistensial dəyərini vurğulamışdır. tək maddə ilə və ya tək forma ilə deyil, bütün varlığı ilə izah edilməli olan fərd (entitate total). Bu anlayış gələcək "monadanın" ilk mikrobu idi. 1666-cı ildə "De Arte Combinatoria" ("Birləşmə sənəti haqqında") əsərini yazdı və burada bəzi müasir kompüterlərin nəzəri əcdadı olan bir model hazırladı: bütün mülahizə, şifahi və ya kəşfiyyatsız, nizamlı birləşməyə endirilə bilər. rəqəmlər, sözlər, səslər və ya rənglər kimi elementlər.

1666-cı ildə hüquq təhsilini bitirdikdən sonra Leybniz hüquq elmləri doktoru dərəcəsi almaq üçün müraciət etdi. Yaşına görə ona rədd cavabı verildi və buna görə də doğma şəhərini həmişəlik tərk etdi. Azad Nürnberq şəhərinin universitet şəhəri olan Altdorfda onun De Casibus Perplexis ("Çaşqınlıq halları haqqında") dissertasiyası ona dərhal doktorluq dərəcəsi və professor kürsüsü təklifini təmin etdi, lakin o, rədd etdi. . Nürnberqdə olduğu müddətdə Almaniyanın dövrün ən görkəmli dövlət xadimlərindən biri olan İohan Kristian Freiherr von Boyneburqla tanış olur. Boyneburq onu öz xidmətinə götürdü və onu hüquq və siyasət məsələləri ilə məşğul olan şahzadə seçicisi, Mayns arxiyepiskopu İohann Filip fon Şönbornun məhkəməsi ilə tanış etdi.

Fransa kralı XIV Lüdovik Alman Müqəddəs Roma İmperiyası üçün artan təhlükə idi. Bu təhlükəni dəf etmək və padşahın maraqlarını başqa yerə yönəltmək üçün arxiyepiskop Luiyə Misirə ekspedisiya layihəsi təklif edəcəyinə ümid edirdi; dindən bəhanə kimi istifadə etdiyi üçün layihənin kilsənin yenidən birləşməsini təşviq edəcəyinə ümid etdiyini bildirdi. Leybnits, bu birləşmə üçün, Demonstrationes Catholicae üzərində işləyirdi. Onun tədqiqatları onu ruhu bir nöqtədə yerləşdirməyə — bu, monadaya doğru yeni irəliləyiş idi — və kifayət qədər səbəb prinsipini inkişaf etdirməyə gətirib çıxardı (heç bir şey səbəbsiz mövcud deyil və ya baş vermir). Onun çətin nöqtə nəzəriyyəsi üzərində düşüncələri optika, kosmos və hərəkətdə rast gəlinən problemlərlə bağlı idi; onlar 1671-ci ildə Hypothesis Physica Nova ("Yeni Fiziki Hipotez") ümumi adı ilə nəşr edilmişdir. O, hərəkətin alman astronomu İohannes Keplerin nəzəriyyəsində olduğu kimi, ruhun (Tanrının) hərəkətindən asılı olduğunu iddia edirdi.

1672-ci ildə şahzadə seçici gənc hüquqşünası Parisə ezamiyyətə göndərdi və martın sonunda oraya gəldi. Sentyabr ayında Leybniz yezuitlərə qarşı yazıları ilə tanınan Jansenist ilahiyyatçı Antuan Arnauld ilə görüşdü (Yansenlik qeyri-ortodoks Roma Katolik hərəkatı idi və sərt əxlaq formasını doğurdu). Leybniz kilsənin birləşməsi üçün Arnaulddan kömək istədi. 1672-ci ilin dekabrında Freiherr von Boyneburg və 1673-cü ilin fevralında knyaz seçicinin ölümü ilə o, tezliklə himayəçisiz qaldı; o, indi öz elmi işlərini davam etdirməkdə sərbəst idi. Maliyyə dəstəyi axtarmaq üçün o, hesablama maşını düzəltdi və 1673-cü ildə Londona ilk səfəri zamanı onu Kral Cəmiyyətinə təqdim etdi.

1675-ci ilin sonlarında Leybniz həm inteqral, həm də diferensial hesablamanın əsasını qoydu. Bu kəşflə o, vaxtı və məkanı substansiyalar kimi qəbul etməyi dayandırdı — monadologiyaya daha bir addım yaxınlaşdı. O, uzadılma və hərəkət anlayışlarının xəyali elementi ehtiva etdiyinə dair anlayışı inkişaf etdirməyə başladı, belə ki, hərəkətin əsas qanunlarını yalnız onların təbiətinin öyrənilməsi ilə aşkar etmək olmaz. Buna baxmayaraq, o, genişlənmə və hərəkətin hadisələrin gedişatını izah etmək və proqnozlaşdırmaq üçün bir vasitə təmin edə biləcəyinə inanmağa davam etdi. Beləliklə, Dekartın əksinə olaraq, Leybniz bu dünyanın yaxşı əlaqəli bir yuxu olduğunu söyləməyin ziddiyyətli olmayacağını söylədi. Əgər görünən hərəkət uzadılma anlayışında olan xəyali elementdən asılıdırsa, onu daha sadə yerli hərəkətlə müəyyən etmək olmaz; bir qüvvənin nəticəsi olmalıdır. Mexanika kimi tanınan hərəkət qanunlarının Kartezyen ifadəsini tənqid edərək, Leybniz 1676-cı ildə hərəkətin qorunması üçün kinetik enerjini əvəz edən dinamika kimi tanınan yeni bir düsturun banisi oldu. Eyni zamanda, işığın ən az müqavimət yolu ilə getməsi prinsipindən başlayaraq, o, təbiətin son məqsədə və ya səbəbə doğru nizamını nümayiş etdirə biləcəyinə inanırdı.

Fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hüquq və fəlsəfə təhsili alan Leybnits XVII əsr Avropa siyasəti və diplomatiyasında önəmli rol oynamışdır. Eyni dərəcədə fəlsəfə və riyaziyyat elmlərinə də misilsiz töhfələr vermiş Leybnits ingilis alimi Nyutondan tam müstəqil olaraq sonsuz kiçilənlər hesabını icad etmiş, faktiki olaraq müasir kompüterlərinn əsasını təşkil edən ikilik say sistemini inkişaf etdirmişdir. Fəlsəfədə isə ən çox Optimizm nəzəriyyəsinə görə xatırlanır. Optimist nöqteyi-nəzərdən çıxış edən Leybnits əsərlərində yaşadığımız kainatı məhdud mənada, Allahın yarada biləcəyi ən mükəmməl məkan kimi qəbul edirdi.

1674-cü ildə dahi alman riyaziyyatçısı Qotfrid Vilhelm Leybnits "pilləli hesablayıcı" (arifmometr) adlanan hesab maşınını yaratmışdır. Maşın dörd hesab əməli ilə yanaşı kvadrat kökü də hesablayırdı.

Rene Dekart və Benedikt Spinoza kimi filosoflarla birgə Leybnits XVII əsr Avropa fəlsəfəsində rasionalist fəlsəfi cərəyanın ən qabaqcıl nümayəndəsi sayılır. Lakin Leybnits fəlsəfəsində Sxolastik fəlsəfi elementlər də aydın sezilməklə məntiq və analizin müasir anlamını üç əsr qabaqlayır.

Bundan əlavə Leybnits fizika və texnologiyaya böyük töhfələr verməklə müasir biologiya, tibb, geologiya, ehtimal nəzəriyyəsi, psixologiya elmlərində istifadə olunan tərif və terminləri müəyyən etmişdir. O həmçinin siyasət, hüquq, əxlaq, dinşünaslıq, tarix və filologiya elmlərinə də böyük xidmətlər etmiş, arabir isə şerlər də yazmışdır. Onun bu nəhəng elmi fəaliyyəti ayrı-ayrı jurnallarda, on minlərlə məktublarda və nəşr olunmamış əlyazmalarında qalmaqdadır. Günümüzə qədər Leybnitsin yazıları bütöv bır şəkildə nəşr olunmamış və onun elmə etdiyi əvəzsiz xidmətlərin tam miqyası hələ ki müəyyən olunmayıb.

1679-cu ildə Qotfrid Leybnits Explication de l’Arithmétique Binaire (İkilik hesabın şərhi) adlı məqaləsində müasir ikilik say sisteminin tam və geniş təsvirini vermişdir.[13]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
  2. ↑ 1 2 Gottfried Leibniz // Internet Philosophy Ontology project (ing.).
  3. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  4. ↑ 1 2 3 Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
  5. ↑ 1 2 3 4 Stanford Encyclopedia of Philosophy (ing.). Stanford University, Center for the Study of Language & Information, 1995. ISSN 1095-5054
  6. ↑ 1 2 The Catholic Encyclopedia (ing.): An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the Catholic Church. NYC: D. Appleton & Company, 1913.
  7. ↑ 1 2 http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Leibniz.html.
  8. ↑ 1 2 http://www.technikatlas.de/~th2/biografie.html.
  9. ↑ 1 2 3 4 Майоров Г. Г. Лейбниц Готфрид Вильгельм // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1973. Т. 14 : Куна — Ломами. С. 268–270.
  10. ↑ 1 2 http://www.gutenberg.org/files/40957/40957-h/40957-h.htm.
  11. ↑ "Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", Bakı, "Şərq-Qərb", 2008. səh.608–609
  12. ↑ "Leybnits". 2010-12-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-19.
  13. ↑ Əliquliyev R. M., Salmanova P. M. İnformasiya cəmiyyəti: maraqlı xronoloji faktlar. Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2013, 169 səh.