Nadirin yürüşləri
Nadirin yürüşləri və ya Nadirin müharibələri — XVIII əsrin birinci yarısında Mərkəzi Avrasiyada əvvəlcə xan, sonra da şah olan Nadir tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar nəzərdə tutulur. Onun hərbi əməliyyatları ilk dəfə Səfəvi sülaləsinin adından Hotaki əfqanlarına qarşı başlamışdır. Səfəvi imperiyasının paytaxtı İsfahanın əfqanlar tərəfin ələ keçirilməsindən sonra Səfəvi dövləti faktiki olaraq süqut etdi. Səfəvi taxtının bərpasına çalışan və şahlıq adına iddia edən II Təhmasib Səfəvi Nadiri öz xidmətinə qəbul etdi. Nadir o zaman Xorasanda kiçik və əhəmiyyətsiz hərbi dəstə komandanlarından biri idi. Şimal-qərbdəki Abdali əfqanlarını neytrallaşdırdıqdan sonra II Təhmasibi özündən asılı vəziyyətə salan Nadir ölkənin yerdə qalan hissəsini işğal edən Hotaki əfqanlarına qarşı müharibəyə başladı. Əfqanlar üzərində bir neçə inanılmaz qələbədən sonra İsfahan azad edildi və II Təhmasib Səfəvi taxtına əyləşdi. Bununla da, Səfəvi sülaləsinin hakimiyyəti bərpa edildi.[7][8][9]
.svg){kind=small}
Səfəvilərin taxtda bərpasından sonra Nadir qərbə və şimala doğru yürüşlərə başladı. Onun məqsədi Osmanlı və Rusiyaya itirilmiş Səfəvi torpaqlarının geri qaytarılması idi. 5 il davam edən müharibələrdən sonra Nadir imperiyanın qərb sərhədlərini bərpa edə bildi. O, imperiyanın suverenliyini Qafqazın da əksər hissəsində qəbul etdirdi.[10]
Bir çox uğurlu hərbi əməliyyatlar Nadirə imperiyanı elit təbəqəsinin artıq dəstəkləmədiyi Səfəvi sülaləsini qansız formada devirmək üçün legitimliyi təmin etmişdi. Əfşarlar sülaləsinin əsasını qoyan Nadir şah 1736-cı ildə Muğanda özünü şah elan etdi və şah kimi ilk hərbi əməliyyatını əfqanıstana qarşı həyata keçirdi. O, bu dəfə bütünlüklə Əfqanıstanı özünə tabe etmək istəyirdi. Əfqanıstanın bütünlüklə tabe etdirilməsindən sonra Nadir üçün Böyük Moğol imperiyasına gedən yol açılmışdı. Onun bu yürüşü həyata keçirdiyi ən möhtəşəm hərbi əməliyyatlarından biridir. Xeybər keçidində özündən say etibarilə qat-qat çox olan rəqib ordunu cəmi 10.000 nəfərlik qoşunla darmadağın edən Nadir Moğol imperiyasının əsas bölgəsinə daxil oldu. Burada moğolların əsas ordusu ilə qarşılaşdı. Orduların sayının nisbəti 1-ə 6 nəfər olmaqla, moğolların xeyrinə idi, lakin Nadir moğol ordusunu cəmi 3 saata darmadağın etdi. Moğol imperatoru Məhəmməd şah Nadir şahdan asılılığı qəbul etdi və nadir Dehli şəhərinə daxil oldu. Şəhərdə ona qarşı qalxmış üsyanı yatıran Nadir bir müddət sonra şəhəri tərk etdi. Şəhərə tərk edərkən özüylə xeyli miqdarda sərvət aparan Nadir şah həmçinin, Hind çayından şimaldakı moğol torpaqlarını da ilhaq etdi.[10][11]
Nadirin imperiyaya geri dönməsi ilə Mərkəzi Asiyada hərbi əməliyyatlara başlanıldı. Mərkəzi Asiyada Əfşar sülaləsinin hegomoniyası təmin edildi və onun dövləti Sasani imperiyasından belə böyük ərazini əhatə etdi, lakin bu nöqtədən sonra Nadir pisxi problemlər yaşamağa, paranoyalar keçirməyə başladı və onun sağlamlığı getdikcə daha da pisləşdi. Şimala doğru ləzgilərə qarşı həyata keçirdiyi hərbi əməliyyat nisbətən daha az uğurlu oldu. Bağdadın mühasirəsi isə Nadirin gözlənilməz qərarına əsasən gözləniləndən tez başa çatdırıldı, halbuki Nadir bu ərazilərin bir xeyli hissəsini özünə tabe edə bilərdi. Bundan sonra Nadir şah imperiyanın sakinlərinə qarşı özünün dağıdıcı siyasətini davam etdirdi və tədricən, özünün yaxın ətrafını, həmfikirlərini özündən uzaqlaşdırdı. Öz mirasçılarını, ona sadiq sərkərdələrini ona xəyanət etməkdə, üsyan qaldırmağa hazırlaşmaqda ittiham etdi.[12][13] Nadir şahın hakimiyyətinin son illərində ona qarşı üsyan qaldırmış əhalini yatırmaq üçün imperiya torpaqlarını dolaşmaqla məşğul olmuşdur. Bu üsyanların çoxu qəddarlıqla yatırıldı. Özünün sonuncu böyük qələbəsini isə Qarsda Osmanl ordusu üzərində qazanmışdır. O, burada sultanın onun sülh təklifini rədd edərək göndərdiyi ordunu məhv etmişdi. Sonda Nadir öz çadırında zabitlərinin bir qrupu tərəfindən qətlə yetirildi. Onun ölümü ilə bütün imperiyanı xaos və özbaşınalıq bürüdü. Ölkədə vətəndaş müharibələri, tayfalar arasında döyüşlər adi hal aldı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın hakimiyyətə gəlməsinə qədər davam edən bu feodal pərakəndəliyi dövrü təxminən yarım əsr davam etdi.[14]
Xorasanın fəthi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
İmperiyanın şərq sərhədlərində başlayan üsyanlar getdikcə artmaqda idi. Əfqan tayfası olan Hotakilərin başçısı Mahmud Hotaki bu üsyan nəticəsində imperiya əyalətlərini ələ keçirməyə başladı.
Gülnabad döyüşündə imperiya ordusunu darmadağın edən Mahmud Hotaki paytaxta doğru yönəldi. Paytaxt ağır mühasirədən sonra əfqanlara təslim oldu.[15]
İsfahanda yaşayan və saray mənsubu olan Məlik Mahmud Sistani ilə Hotaki başçısı Mir Mahmud arasında razılaşma əldə edildi. Razılaşmaya görə Məlik Mahmuda Mir Mahmud Hotakini şah kimi tanıyacağı təqdirdə Xorasanda müstəqil dövlət yaratmağa icazə veriləcəyi bildirilirdi. Bundan sonra Sistani Xorasana daxil oldu və oranı üsyançılardan, yerli qoşun rəhbərlərindən təmizlədi.
Sonda əyalətin paytaxtı olan Məşhəd ələ keçirildi. Bu zaman Nadir Məşhədin şimalında yerləşən Kəlat qalasında 1.200 nəfərlik bölmə ilə möhkəmlənmişdi. O, buradan Məlik Mahmudun torpaqlarına hücumlar təşkil edirdi. Düzdür, bu hücumlar zamanı Nadir Məlik Mahmudla birbaşa üz-üzə gəlməsə də, o, özünü Məlik Mahmudun Xorasandakı əsas rəqibi kimi tanıda bildi.[16]
II Təhmasib və Məşhədin mühasirəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]İsfahanın təslim olmasından sonra Mahmud Hotaki öz qoşunlarını Qəzvinə göndərdi. Özünü yeni Səfəvi şahı elan etmiş və İsfahandan vaxtında qaçmağı bacarmış II Təhmasib bu şəhərdə idi. Əfqan qoşunlarının yaxınlaşması xəbərlərindən sonra o, şəhəri tərk etməyə məcbur qaldı. Təhmasib osmanlı qoşunlarının imperiyanın qərb sərhədlərindən yaxınlaşmasına görə qərbə doğru da qaça bilmirdi. O, nəhayət Astrabad Qacarlarının tayfa rəisi olan Fətəli xan Qacarla münasibət qura bildi və onun himayəsinə sığındı.[17]
Təhmasib imperiyanın mərkəzi olan İsfahana yürüş etmək üçün çox tez olduğu qərarına gəlmişdi. O, Xorasana yürüş etməyi, burada öz bayrağı altında daha çox qoşun toplamağı və yeni müttəfiqlər tapmağı planlayırdı. Xorasana çatdıqdan sonra Təhmasiblə Fətəli xan Nadirlə tanış oldular. Bu zaman Nadir Xorasan kürdlərinə qarşı müharibələr aparır, öz kiçik ordusu ilə qələbələr qazanırdı. Bu 3 nəfər ordusunu birləşdirdikdən sonra 30.000 nəfərlik ordu meydana çıxdı və bu ordu Məşhədi mühasirəyə almaq üçün yürüşə başladı. Onların əsas rəqibi Xorasan hökmdarı Məlik Mahmud Sistani və onun baş komandanı Pir Məhəmməd idi. Təhmasibin bu zaman artıq Fətəli xanla olan münasibətləri gərginləşmişdi. 1726-cı ilin 10 oktyabrında Nadir Təhmasibə Fətəli xanla Sistaninin arasında gizli əlaqənin olduğunu sübut edən gizli məktub gətirdi.[18] Nadir Fətəli xanın öldürüləcəyi halda Qacar döyüşçülərinin qoşunu tərk edəcəyindən çəkinirdi və buna görə Təhmasibə onu öldürtməməyi təklif etdi. Təhmasib bununla razılaşsa da, ertəsi gün Fətəli xanı edam etdirdi.[19]
Hər halda, Qacar döyüşçüləri loyalist ordusunu tərk etmədilər. Az sonra Pir Məhəmməd xan Nadirə qalaya daxil olaraq Məlik Mahmud Sistanini əsr tutmağa şərait yaratdı. Qalanın mühasirəsi qısa müddət sonra uğurla başa çatdırıldı.[20]
Mühasirədən sonra
[redaktə | mənbəni redaktə et]Məlik Mahmud Sistaninin məğlub edilməsindən sonra loyalistlər gözlənilməz şəkildə mərhəmət göstərərək onun canını bağışladılar və yaralarını müalicə etdirdilər.[21] Lakin bir il sonra Nadir ondan şübhələndi və edam etdirdi. Xorasanın paytaxtının mühasirəsinin uğurla nəticəlnəməsindən sonra Nadir şəhərin açarlarını Təhmasibə hədiyyə etdi. Fətəli xanın yerinə Nadir təyin edildi və onlar digər xanları, feodalları tabe etdirmək üçün güclərini birləşdirdilər. İndi qarşıda duran məqsəd isə daha şərqdə yerləşən Heratın ələ keçirilməsi idi.[22]
Qərbi Əfqanıstanın ələ keçirilməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
|
Nadirin yürüşləri Üsyanlar və vətəndaş müharibələri
|
|
Əfqanıstanın işğalı Nadir tərəfindən müxtəlif yürüşlər sistemi ilə həyata keçirilmişdir və Abdali əfqanlarına qarşı həyata keçirilən yürüşlərlə sonlandırılmışdır. Nadir bu yürüşlərdən sonra öz monarxına qarşı uğurlu yürüş həyata keçirdi və 1729-cu ilin 4 mayında alçaldılmış monarxı özündən asılı vəziyyətə saldı. Təhmasib Nadiri yürüşlərində müşayiət etməyə məcbur oldu. Nadir bunu Təhmasibi öz nəzarəti altında saxlamaq üçün etmişdi.[23]
Bu yürüşlər Nadirə öz ordusunu taktiki baxımdan inkişaf etdirməyə, təcrübə qazanmaöa inanılmaz dərəcədə yardım etdi. Çünki Nadirin ordusu sonda ağır süvari ordularına qarşı döyüşməli idi. Bu qazanılan qələb özünü Damğan döyüşündə göstərdi. Əfqan ordusu ağır məğlubiyyətə uğradı. Bu qələbə Səfəvilərə hava-su kimi lazım idi. Allahyar komandanlığında olan Abdalı qüvvələrinin sayı 15.000 nəfərdən ibarət idi. O, Heratı idarə edirdi. Kafir qalaya cənub tərəfdən yaxınlaşan Zülfiqar xanın tabeliyində isə 12.000 nəfərlik Abdali qüvvəsi var idi.[24]
Herata doğru
[redaktə | mənbəni redaktə et]Təhmasiblə problemləri həll etdikdən sonra Nadir kürdlər və yomut tayfaları üzərinə bir neçə yürüş həyata keçirdi. 1728-ci ilin yayında əfqanlara qarşı da bir neçə yürüş təşkil edilmişdi. Bu zaman Təhmasibin keçmiş sərkərdələri Məhəmməd Əli xan və qohumu Zulfiqar xan şahın adından çıxış edib Mazandaran və Astrabadın yeni başçıları olduqlarını elan etdilər. Təhmasib bu işdə əlinin olmadığına Nadiri inandırmaq istəsə də, Nadir onun Zülfiqarla əlaqəsindən məlumatlı olduğunu bildirdi. 1728-ci ilin noyabrında Nadir Təhmasiblə birlikdə Mazandarana gəldi. Məhəmməd Əli xan dərhal ona itaət etdi, Zülfiqar isə tabe olmadı. Nəhayət, o da həbs edildi. Dekabrın sonlarında Mzandaranı tabe edən Nadir Gilanı geri qaytarmaq tələbi ilə ruslara elçi göndərdi. 1729-cu ilin martında Nadir Novruz bayramını Məşhəddə qeyd etdi və nəhayət, Herat yürüşü üçün genişmiqyaslı hazırlıqlara başladı.[25]
Nadirin yürüşlərinin canlı şahidi olmuş yunan taciri Bazil Vatatzesin yazdığına görə, Nadir ordusunu döyüşə hazırlamaq üçün hər gün təlimlər təşkil edirdi. Əlavə edirdi ki, Nadir təlim meydanına gəlir, 1000 yaxud 100 nəfərdən ibarət heyətləri salamlayırdı.
Ordunun təlimləri yekunlaşdıqdan sonra Nadir Təhmasiblə birgə Məşhəddən Herata üz tutdu. Bir qədər sonra Nadir ordusunun hazırlıq səviyyəsindən xəbər tutan əfqanlar Heratda Allahyar xanın başçılığı altında birləşdilər.[26]
Heratın tabe etdirilməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]İki ordu Heratdan 50 mil qərbdə, Kafir Qala adlanan yerə qarşılaşdılar. Nadir bu dəfə də adamlarını ehtiyatla piyadaların artilleriyanı mərkəzdən əhatə etdiyi bir şəkildə yerləşdirdi. Sənqan döyüşündə olduğu kimi o, yenə də əsas qüvvələrdən kənarda ehtiyat süvariləri dəstələrinin başında mövqe tutdu. Düşmənin gücünü öyrənmək üçün onlarla toqquşma üçün kiçik süvari dəstəsi göndərdi. Əfqanların bu hücumu uğurla dəf edə bilməsi onun bütün planlarını pozdu. Əfqanlar onun ordusunun sol cinahına hücum etmiş və ordunun döyüş nizamını da poza bilmişdilər. Tüfəngçilər geri çəkilirdi. Bunu görən Nadir özü şəxsən döyüşə girdi və bir neçə əfqanı öldürdü. Əfqanlar şərqə doğru geri çəkilməyə başladı və toqquşma zamanı Nadir ayağından yaralandı. Gecə Nadir də ordusuna geri çəkilmə əmri verdi.[27]
Güc itirən əfqanlar Hari Rud çayı ıstıqamətində geri çəkilmək qərarına gəldilər. Nadir irəliləyərək Herat yaxınlığına qədər gəldi. Növbəti iki gün ərzində kiçik toqquşmalar yaşandı. Vəziyyətinin yaxşı olmadığını görən Allahyar xan sülh imzalamaq üçün elçi göndərdi. Nadir isə əfqan rəhbərlərinin hamısının onun yanına gəlib müqavilə imzalamalarını istədi. Bu zaman ona kömək gəldiyini eşidən Allahyar xan yenidən müqavimətə başladı, lakin şəkiban yaxınlığında baş tutan və 2 gün davam edən döyüşlərdən sonra əfqanlar məğlub edildilər. Allahyar xan yenə sülh istədi, Nadir isə cavabında əfqan rəhbərlərinin bir-bir onun yanına gəlmələrini və ordularını buraxmalarını istədi. Bu cavabdan sonra Abdali tayfa başçıları bir-bir Nadirin yanına gəlib tabe olduqlarına dair and içdilər. Onlar gilzayilərlə Nadirə yardım edəcəkləri, gələcəkdə ona qarşı çıxmayacaqlarına söz verdilər.[28]
Strateji və taktiki düzəlişlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Heratdakı Abdalilər tabe etdirildikdən sonra imperiyanın mərkəzi olan İsfahanı azad etməyə yol açıldı. Əvvəlki hərbi əməliyyatları da nəzərə aldıqda loyalistlərin bunu edə biləcəyinə inam yüksək idi. Nadir bu yürüşlər nəticəsində öz ordusunun effektivliyini daha da yüksəltmiş və ağır silahlarla siahlanmış süvari ordusuna qarşı döyüşə bilmək üçün texniki və hərb sənəti baxımından yüksək inkişaf etdirilmiş piyada ordusu qura bilmişdi. O, toplar və silahlar tərəfindən dəstəklənən, tüfəng və top atəşlərinin əlaqələndirildiyi çox güclü ordu qurmuşdu. Nadirin ordusu Damğan və Murçexort döyüşlərində o dövrün ən güclü süvari ordusuna qarşı öz üstünlüklərini sübut edəcəklərdilər.[29]
Səfəvi sülaləsinin bərpası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Səfəvilərin imperiya taxtına yenidən bərpa edilməsi 1729-cu ilin sonlarında baş verdi. Bunu həyata keçirə bilmək üçün Nadir və Təhmasib əfqan Əşrəf Hotakiyə qarşı bir neçə uğurlu hərbi əməliyyatlar həyata keçirməli oldular. Nominal olaraq II Təhmasib şahlıq taxtında əyləşsə də, faktiki hakimiyyət Nadirdə idi. O. bunu şimali Xorasanda Təhmasibi məğlub etikdən sonra əldə etmişdi və Təhmasibi faktiki olaraq özünün vassalı halına salmışdı. Gilzay əfqnalarına gəldikdə isə, onlar tamamilə imperiya torpaqlarından qovuldular və sonrakı illərdə yenidən imperiyaya tabe edildilər.[23]
Damğan döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Arxa plan
[redaktə | mənbəni redaktə et]
2. Nader bu vaxtdan artilleriya xəttini piyada yoluna baxan yüksək yerə yerləşdirmək üçün istifadə edir.
3. Işrəf oprdusuna top-yekun hücum əmri verir, lakin ordusu Səfəvi tüfəngçiləri və topçuları tərəfindən sərt atəşə tutulur.
4. Nadir piyada qoşununu toplayaraq əfqan ordusunun mərkəzinə hücum edir və onu iki yerə bölür.
Əsas döyüş başlamamışdan bir gün əvvəl II Təhmasib Nadir xana döyüşdə qalib gələcəyi təqdirdə onu öz bacısı ilə evləndirəcəyi ilə bağlı söz verdi.[30]
Əşrəf Hotaki sələfi Mir mahmud Hotakini hərbi çevrilişlə devirərək hakimiyyətə gəlmiş, aşağı səviyyəli ordu ilə özündən çox üstün osmanlı ordusuna qarşı böyük uğurlara imza atmış və onları məğlub etmişdi, lakin sonradan Osmanlı ilə razılığa gəlmişdi. Bu razılığa görə Əşrəf xan Səfəvi imperiyasının qərb torpaqlarını Osmanlı imperiyasına vermiş, qarşılığında isə onların dəstəyini qazanmışdı. Həmçinin Osmanlı imperiyası Əşrəf xan Hotakini imperiyanın legitim hökmdarı kimi tanımışdır.[31]
Bu zaman Nadir və II Təhmasib Əşrəf xana qarşı mübarizədə özlərinə imperiyanın şimal-şərqində baza qurmaqla məşğul idi. Nadirin Herata yürüşə başladığı xəbərini eşidən Əşrəf xan 1729-cu ilin avqust ayında 30.000 nəfərlik qüvvə ilə isfahandan çıxaraq Xorasana yürüşə başladı. C. Hanveyə görə, Əşrəf Tehranın, Qumun, Kaşanın və Qəzvinin silah gəzdirmək gücü olan əhalisinə öz evlərini tərk etməyi və yaşayış yerlərindən uzaqlaşmağı əmr etdi. Əks təqdirdə onlar qətl oluna bilərdilər. Bununla, Əşrəf çalışırdı ki, Nadirlə müharibə apardığı vaxtlarda adları çəkilən şəhərlərin əhalisi əfqanlara qarşı üsyan qaldıra bilməsinlər. Əslində Əşrəfin İsfahan şəhərində aaprdığı qətl və qırğınlar nəticəsində şəhər əhalisinin sayı xeyli dərəcədə azalmışdı və şəhərə nəzarət eləmək üçün cəmi 200 nəfərlik dəstə saxlanılmışdı.[32]
Əşrəf ümid edirdi ki, Nadir şərqdəki əfqan tayfası olan Abdallarla döyüşərkən o, Xorasanı ələ keçirəcək, lakin hadisələr Əşrəfin gözlədiyi kimi olmadı. Nadir Heratı tabe etdi və Əşrəf Xorasana çatmamış Məşhədə geri döndü. Əşrəfin ona yaxınlaşdığı xəbərini eşitdikdən sonra Nadir öz qoşunlarına 1729-cu ilin 12 sentyabrında Səbzəvara toplaşmaları əmrini verdi.[33]
Bu ərəfədə Əşrəf Semnana çatdı və onu mühasirəyə aldı. Semnan hakimi Əşrəfin hərbi yürüşə başlamaq xəbərini eşidən kimi Şah Təhmasibə və Nadirə xəbər göndərdi ki, ona yardım edilsin. Əks təqdirdə, Semnanın Əşrəf qoşunlarına müqavimət göstərmək imkanı yox idi. Semnan hakimi onu da bildirdi ki, bu vilayətin tutulması Xorasanın müdafiəsini çətinləşdirə bilər. Nadir bu qənaətlə razılaşdı və Semnan hakiminin yanına öz nümayəndələrini göndərdi. Nadir Semann hakiminə və əhalisinə kömək göstəriləcəyini vəd etdi və eyni zamanda onları da Əşrəfə qarşı daha yaxşı müqavimət göstərməyə çağırdı.[32]
Bu zaman onun ordusunun sayı daha da böyüdü və 40.000-ə çatdı, Nadirin ordusunda isə 25.000 döyüşçü var idi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə Əşrəfin topladığı qoşunun sayı 100 min nəfər idi.[32] Lakin bu rəqədim reallığı şübhə doğurur. Semnanın mühasirəsi üçün kiçik bir qüvvə saxladıqdan sonra Əşrəf Şahruda doğru yönəldi. Nadirin qoşunları Nişapur və Səbzəvar yolu ilə Damğana doğru hərəkət etdi. Əşrəf ilkin olaraq Semnanı tutmaq və sonra Nadirin qüvvələri ilə döyüşə girmək istəyirdi. Bu məqsədlə Əşrəf əvvəlcə Semnan yaxınlığındakı Seyid Əli qalasını tutdu və sonra Semnanın özünü mühasirəyə aldı. Seman mühasirədə olduğu zaman Əşrəfə Nadirin Bestama çatdığı xəbəri verildi. Nadir bu zaman Şahrud məntəqəsində düşərgə salmışdı. Nadir buradan Məhəmməd xan Mamuyeni 500 nəfərlik dəstə ilə kəşfiyyata göndərdi. Həmçinin Əşrəf xan da kəşfiyyat dəstəsi göndərmişdi. Bu dəstələr Şahrudun cənub-şərqində üz-üzə gəldilər və Məhəmməd xan qalib gələrək 14 əfqanı sorğu-sual üçün əsir aldı. Bu əsirlərdən lazimi məlumatlar alındıqdan sonra Nadir düşərgənin yerini dəyişdi və Dehmolla kəndini yeni düşərgə yeri olaraq seçdi.[34]
"Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"nin müəllifi yazır ki, döyüş başlamazdan əvvəl Əşrəf Nadirin toplarını ələ keçirmək niyyətinə düşdü və bu niyyətini həyata keçirmək üçün Seydal xana müvafiq tapşırıq verdiş Seydal xan da həmin tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün Bestamdan özünə bələdçi götürdü və onların vasitəsilə Nadirin qoşunlarının yerləşdiyi məkanı nəzərdən keçirdi. Qoşunların hamısı şəhər divarları daxilinə yerləşmədiyi üçün toplar divar xaricində qalmışdı, amma Seydal xan Nadirin toplarını ələ keçirməyə nail olmadı. Səhəri gün Nadirin qoşunları irəliyə doğru hərəkətə başlayanda Seydal xan da oradan uzaqlaşdı və Mehmandust yaxınlığındakı Əşrəfin əsas qüvvələri ilə birləşdi.[35]
Gedişatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nadir qoşununu 4 dəstəyə böldü, onların vəzifələrini dəqiqləşdirdi və müvafiq möqelərə yerləşdirdi. Özü şəxsən bir dəstə çərxçinin müşayiəti ilə əfqan döyüşçülərinin döyüşqabağı düzülüşünü müşahidə etdi. Əşrəf qoşunlarının düzülüşünü müşahidə edəndən sonra toplarını və zənburəklərini qoşunların dövrəsi boyu yerləşdirdi. Nadir əfqan qoşunlarının sağ cinahında yerləşən təpəciyin əhəmiyyətli mövqeyə malik olduğunu bilirdi və bir neçə topla bərabər həmin təpəyə yollandı. Nadir öz qoşununa əmr olmadan döyüşə girməyi qadağan etdi.[36]
29 sentyabr sabahında Əşrəf xan öz ordusunu ənənəvi formada düzdü. O, öz ordusunu 3 hissəyə — mərkəz, sol və sağ cinah — ayırmışdı. Əşrəf qələbə qazanacağına o qədər əmin idi ki, öz ordusundan 2–3 min nəfərlik dəstəni Səfəvi ordusu dağıldıqdan sonra Təhmasiblə Nadiri tutmaq üçün ayırmışdı. Sol cinah Seydal xanın tabeliyinə verilmişdi. Məhəmmən Əmin xan isə sağ cinaha komandan təyin edilmişdi. Bu cinahlar və mərkəz bölmələri plan üzrə Səfəvi qoşununa hücum etməli və onu darmadağın etməli idilər. Çox da böyüj olmayan dəstə ehtiyatda saxlanılmışdı. Plana görə əsas qüvvələr Səfəvi qoşununu qaçmağa məcbur edəndən sonra bu süvari dəstə onları təqib və məhv etməli idi.[37]
Əşrəf həmçinin, Nadirin qoşununa arxadan və cinahlardan qəfil hücum etməyi də planlamışdı. "Aləm Ara-ye Naderi" müəllifi də Əşrəfin sərkərdələrindən olan Seydal xanın Nadir qoşunlarının arxasından zərbə vurmaq cəhdini təsdiq edir. Bundan əvvəlcədən duyuq düşən Nadir öz sərkərdələrindən Mir Abutalıb xanı və Məhəmmədəli xanı bu hücumun qarşısını almaq üçün ayırmış və öz qoşununu dairəvi formada düzmüşdü. Bu sərkərdələr Seydal xanın hücumunun qarşısını almış və Məhəmmədəli xan onları öz düşərgələrinə qədər qovmuşdu.[23] Nadirin öncül qüvvələrini Tal təpələrinə, qoşunun sol cinahına yerləşdirmişdi. Şərq ordularındakı ənənəyə zidd olaraq Nadir xan özünün artilleriya qüvvələrini piyada qoşun bölmələrinin arxasında yerləşdirmişdi. Əşrəf xanın qoşunları Nadir xanın cəzayirçilərinin mövqelərini gözdən qaçırmışdılar. Cəzayirçilər təpələrin yaxınlığında, onların qarşısında mövqe tutumuşdular. Əfqanın sol cinahı Nadirin öncül dəstələri ilə toqquşmadan sonra onları izləmək əvəzinə əsas xəttə doğru geri çəkildilər. Bundan sonra Əşrəf 40.000 nəfərdən ibarət süvari ordusuna Səfəvi ordusunun üzərinə hücuma keçmək əmri verdi. Əfqan süvariləri müthiş sürətlə qısa müddət ərzində təpə yaxınlığında toplanan Səfəvi ordusuna yaxınlaşdı.[38]
Əfqan qoşunları təpənin üzərində mövqe almış Səfəvi topları tərəfindən atəşə tutulmuşdu. Topların tüstüsü döyüş zamanı ağ bulud əmələ gətirmişdi. İlkin top atəşləri nəticəsində 300–400 əfqan süvarisi "xiyar kimi dilimlənmiş formada meydanda yerə sərilmişdi." Arxadan və cinahlardan hücumun baş tutmamasından sonra Əşrəf əsas hücumun mərkəzdən həyata keçirməyə başladı. Əfqanların cinahlardan cəzayirçilərə doğru hücuma keçməsindən sonra Səfəvi zabitləri tüfəngçilərə atəş etməmə əmri verdi. Əfqanların üzləri seçildikdən sonra (təxminən bir neçə 10 metrdən) atəş əmri verildi. Nadirin təcrübəli cəzayirçiləri tərəfindən illərlə təkmilləşdirilən və döyüşlərdə istifadə edilən bu strategiya özünün effektivliyini bir daha göstərdi. Səfəvi topçularının və cəzayirçilərinin atəşləri nəticəsində əfqanların ön sıraları ciddi təlafatla üzləşmişdi. Arxadan gələn əfqan döyüşçüləri isə lağımlara düşür və öz döyüşçü yoldaşlarının qalıqları üzərindən tullanaraq hücuma keçirdilər. Əfqan mövqelərini dəqiq formada vuran zamburakların, topların atəşi nəticəsində əfqan sıraları tüstü-dumana bürünmüşdü və ordu sıralarında çaşqınlıq yaşanırdı. Əfqanların döyüş bayrağının və bayraqdarının vurulması əfqanlar arasında vahimə yaranmasına səbəb oldu. Bu xaos zamanı Əşrəf xanın qərərgahı Səfəvi topları tərəfindən vuruldu və Əşrəfin atlarından bir çoxu tələf oldu. Bu andan etibarən qərərgahın da toplarla vurulmasına başlandı. Əfqanların artilleriyası ənənəvi zamburaklar idi. Zənburəklərin əsas zəif cəhəti onda idi ki, dəvə üzərinə bərkidildikləri üçün dəqiqlikləri zəif idi və böyük toplar tərəfindən rahatlıqla hədəfə alınırdı.[39]
Az sonra əfqanların topxana səfəvilər tərəfindən ələ keçirildi və əfqan ordusu top müşayiətindən məhrum edildi.
Nadir xanın əks hücumu cəzayirçilər tərəfindən reallaşdırıldı. Əşrəfin ordusunun mərkəzinə doğru hücuma keçildi. Əfqanların əlində olan artilleriya qüvvələri də mərkəz hissəsində toplanmışdı. Beləcə, meydan döyüşləri başlanıldı. Bu zaman cəzayirçilər qılıncla və əlbəyaxa döyüş üçün lazım olan digər ləvazimatlarla silahlanmışdılar. Səfəvi ordusu əfqanları mərkəzə doğru çəkilməyə məcbur etdilər. Nadirin sərkərdələrindən olan İsmayıl xan Xəzimə və onun rəhbərliyi altında olan tüfəngdarlarla hətta əfqan topçularının sırasını da vurub keçdilər. Onları müşayiət edən süvarilərin gözlənilməz zərbəsi ilə əfqanlara daha bir zərbə endirildi. Hər bir tərəfdən aldıqları zərbələrdən çaşbaş qalan Əşrəf döyüşün gərginliyinə tab gətirmədi.[40]
Qısa müddət sonra əfqa ordusu dağıldı və döyüşçülər qaçmağa başladılar. Nadir xanın ehtiyatda saxladığı əfşar atlıları bir neçə kilometr boyunca qaçan ordunu təqib etsə də, Əşrəfi ələ keçirmək mümkün olmadı. Nadir xan Səfəvi ordusunun böyük hissəsinə bu qısaömürlü təqibə qoşulmağa icazə vermədi, çünki o, irəlidə pusqunun ola biləcəyindən qorxurdu.
"Aləm Ara-ye Naderi"nin müəllifinin yazdığına görə, bu qələbədən son dərəcə sevinən Şah II Təhmasib zəfərlə geri dönən Nadirin alnından öpdü, ona və onun döyüşçülərinə öz minnətdarlığını çatdırdı. Nadir və döyüşçüləri şah tərəfindən qiymətli hədiyyələrlə mükafatlandırıldı, eyni zamanda döyüş meydanında qalan əfqan mal-dövləti də sərkərdələr arasında bölündü.[40][41]
Xvar dərəsi döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əşrəf geri çəkilərkən Nadirin ordusuna pusqu qurmaq qərarına gəldi.
Əşrəf xan odlu silahları və tüfəngçiləri yüksəklikdə gizli formada yerləşdirmiş və pusqudan sağ çıxa bilənləri öldürə bilsin deyə irəlidə xeyli sayda süvari qüvvə saxlamışdı.
Nadir xanın casusları Əşrəf xanın bu fəaliyyəti barədə ona məlumat vermişdilər Nadir xan həmin əraziyə yaxınlaşarkən komandanlığı şəxsən öz üzərinə aldı və əfqan qüvvələrin ətrafından dolanaraq öz planları ilə özlərini tələyə saldı. İlk öncə tüfəngçilər güclü artilleriya atəşi ilə hücuma keçdilər. Səfəvilərin hücumundan sonra puştunlar öz silahlarını ataraq döyüş meydanından qaçdılar.[30]
Bu döyüşün nəticəsində Nadir xan İranın mərkəz vilayətlərinə daxil ola bildi. Paytaxt İsfahana gedən yol açıldı, lakin Nadir xan daha üstün maddi texniki təminat imkanlarına görə bir qədər uzun yol seçdi. Nadirin bu seçimi məğlub edilmiş əfqanlar arasında böyük təəccüblə qarşılandı. Onlar Nadir İsfahana yaxınlaşana qədər ona heç bir maneə törədə bilmədilər.[42]
Murçexort döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əşrəf Xvar keçidində Nadirin qoşunlarının qarşısını ala bilmədi, əksinə öz qoşunları mühasirəyə alındı və pusquya düşürüldü. Əfqanlar bu döyüşdə rəqib ordu ilə ayaqlaşmaq üçün öz ənənəvi taktikalarını dəyişdilər, bu da ordularının gücünün daha da azalması ilə nəticləndi. Çünki ordu yeni sistemə uyğunlaşa bilmədi. Qələbə İsfahana cənubdan gedən yolu açdı və Səfəvi hakimiyyətinin bərpa edilməsi ilə nəticələndi, lakin bir neçə il sonra Nadir səfəviləri hakimiyyətdən saldı.[43][44]
Əfqanlara vurulan zərbələrdən sonra Şah Təhmasib Azərbaycan əyalətlərinə, İranın cənub məntəqələrinə fərmanlar göndərərək ölkədə əsil hüquqi hakimiyyətin bərpa olunduğunu bildirdi və yerli hakimləri bu hakimiyyətə tabe olmağa çağırdı. Nadirin uğurlarından xəbər tutan əksər yerli hakimlər və xanlar tabe oldular.
Nadir xan Əşrəfə yazdığı məktubda Xorasandakı üsyanın yatırıldığını bildirirdi və təklif edirdi ki, gəlib şaha təslim olsun və bağışlanma istəsin. Təklifi rədd edildikdən sonra Nadir qoşunları ilə İsfahana doğru irəliləməyə başladı.
Osmanlı imperiyası Əşrəfin kömək istəyinə müsbət cavab verdilər və ona artilleriya texnikaları və artilleriya mütəxəsisləri göndərdilər. Tarixi ədəbiyyatlarda köməyə göstərilən ordunun 5 min nəfərlik dəstə olduğu göstərilir. 1729-cu ilin 31 oktyabrında Osmanlı imperiyasının yardımı sayəsində özünün atəş gücünü xeyli dərəcədə yaxşılaşdıran Əşrəf İsfahandan çıxaraq Nadirin qüvvələrinə doğru yürüşə başladı.[45]
Murcexort İsfahan şəhərinin 55 km şimalında yerləşirdi və bu döyüşdə kim qalib gəlsəydi asanlıqla paytaxta sahib ola biləcəkdi.
Döyüşün ilk anlarından Nadir top zərbələrinə üstünlük verdi. Topçuların rəhbəri olan Əmir xana verilən əmrlə əfqanların əsasən mərkəzdəki qüvvələri vuruldu. Tarixçi Səmnaninin bildirdiyinə görə, əvvəlki illərdə bir əfqan döyüşçüsü 100 nəfər qızılbaş döyüşçüsünün öhdəsindən gələ bilirdisə, Murcexort döyüşündə bir qızılbaş döyüçüsü min əfqan döyüşçüsünün öhdəsindən gəlirdi.[46] Nadirin piyadaları əfqanların toplardan və zənburəklərdən olan atəşlərinə baxmayaraq, əfqan sıralarına çata bildilər. Qızılbaş ordusunun əzmkarlığı nəticəsində Əşrəfin topları ələ keçirildi və o, top dəstəyindən məhrum edildi. Əfqanara köməyə gələn Osmanlı doyüşçülərinin bir hissəsi əsir götürüldü, lakin əsir götürülən döyüşçülər döyüş bitdikdən sonra sərbəst buraxıldı.[47]
Nadir xan qaçan əfqanları təqib etmək üçün Əliqulu bəy Əfşara tapşırıq verdi. Əşrəf başda olmaqla, sağ qalan əfqanlar İsfahana qaçdı. Əşrəfin məğlub olması xəbərini eşidən isfahanlılar silahlanaraq şəhərdəki əfqan qarnizonunu qırdı. Şəhərə daxil olan Əşrəf şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşürdü və ona görə də, tapşırıq verdi ki, illərlə əhalidən topladığı var-dövləti daşımaq üçün heyvanlar tapılsın. Bunun üçün 300-ə yaxın dəvə və xeyli sayda qatır toplandı. Şəhərdən çıxıb Şiraza yönələn Əşrəf qəzəblənərək vəzirini İsfahandakı bütün evləri yandırmaq üçün geri göndərdi. Əfqanların geri döndüyünü görən şəhər əhalisi yenidən silahlandı. Şəhərdəki hay-küyü görən əfqanlar Nadirin qoşunlarının artıq şəhərə daxil olduğunu düşündü və geri döndülər.[48] Əşrəf bir neçə Səfəvi şahzadəsini də özü ilə Şiraza aparmışdı.
Əfqanlara vurulan zərbələrdən sonra Şah Təhmasib Azərbaycan əyalətlərinə, İranın cənub məntəqələrinə fərmanlar göndərərək ölkədə əsil hüquqi hakimiyyətin bərpa olunduğunu bildirdi və yerli hakimləri bu hakimiyyətə tabe olmağa çağırdı. Nadirin uğurlarından xəbər tutan əksər yerli hakimlər və xanlar tabe oldular.[49]
Nadir xan Əşrəfə yazdığı məktubda Xorasandakı üsyanın yatırıldığını bildirirdi və təklif edirdi ki, gəlib şaha təslim olsun və bağışlanma istəsin. Təklifi rədd edildikdən sonra Nadir qoşunları ilə İsfahana doğru irəliləməyə başladı.
Osmanlı imperiyası Əşrəfin kömək istəyinə müsbət cavab verdilər və ona artilleriya texnikaları və artilleriya mütəxəsisləri göndərdilər. Tarixi ədəbiyyatlarda köməyə göstərilən ordunun 5 min nəfərlik dəstə olduğu göstərilir. 1729-cu ilin 31 oktyabrında Osmanlı imperiyasının yardımı sayəsində özünün atəş gücünü xeyli dərəcədə yaxşılaşdıran Əşrəf İsfahandan çıxaraq Nadirin qüvvələrinə doğru yürüşə başladı.[50]
Murcexort İsfahan şəhərinin 55 km şimalında yerləşirdi və bu döyüşdə kim qalib gəlsəydi asanlıqla paytaxta sahib ola biləcəkdi. Döyüşün ilk anlarından Nadir top zərbələrinə üstünlük verdi. Topçuların rəhbəri olan Əmir xana verilən əmrlə əfqanların əsasən mərkəzdəki qüvvələri vuruldu. Tarixçi Səmnaninin bildirdiyinə görə, əvvəlki illərdə bir əfqan döyüşçüsü 100 nəfər qızılbaş döyüşçüsünün öhdəsindən gələ bilirdisə, Murcexort döyüşündə bir qızılbaş döyüçüsü min əfqan döyüşçüsünün öhdəsindən gəlirdi.[46] Nadirin piyadaları əfqanların toplardan və zənburəklərdən olan atəşlərinə baxmayaraq, əfqan sıralarına çata bildilər. Qızılbaş ordusunun əzmkarlığı nəticəsində Əşrəfin topları ələ keçirildi və o, top dəstəyindən məhrum edildi. Əfqanara köməyə gələn Osmanlı doyüşçülərinin bir hissəsi əsir götürüldü, lakin əsir götürülən döyüşçülər döyüş bitdikdən sonra sərbəst buraxıldı.[51]
Nadir xan qaçan əfqanları təqib etmək üçün Əliqulu bəy Əfşara tapşırıq verdi. Əşrəf başda olmaqla, sağ qalan əfqanlar İsfahana qaçdı. Əşrəfin məğlub olması xəbərini eşidən isfahanlılar silahlanaraq şəhərdəki əfqan qarnizonunu qırdı. Şəhərə daxil olan Əşrəf şəhərdə qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşürdü və ona görə də, tapşırıq verdi ki, illərlə əhalidən topladığı var-dövləti daşımaq üçün heyvanlar tapılsın. Bunun üçün 300-ə yaxın dəvə və xeyli sayda qatır toplandı. Şəhərdən çıxıb Şiraza yönələn Əşrəf qəzəblənərək vəzirini İsfahandakı bütün evləri yandırmaq üçün geri göndərdi. Əfqanların geri döndüyünü görən şəhər əhalisi yenidən silahlandı. Şəhərdəki hay-küyü görən əfqanlar Nadirin qoşunlarının artıq şəhərə daxil olduğunu düşündü və geri döndülər.[48] Əşrəf bir neçə Səfəvi şahzadəsini də özü ilə Şiraza aparmışdı.
İsfahanın azad edilməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Murçe-Xort döyüşündən bir gün sonra — 16 noyabr 1729-cu ildə Nadir xan ordusuna İsfahana daxil olma əmri verdi. Səfəvi ordusunun İsfahana daxil olması ilə Əşrəf xanın şəhəri tərk etməsindən sonra yaranmış özbaşınalıq və xaosa dərhal son verildi.
Əfqanların İsfahanı ələ keçirən zaman törətdiyi qırğına cavab olaraq şəhərdəki əfqanlar öldürüldü və meyidləri küçələrdə sürükləndirildi. Qısasçıların bir digər hədəfi isə 1722-ci ildə İsfahanı tutan əfqan hökmdarı Mir Mahmud Hotaki oldu. Onun məzarı üzərində olan məqbərə dağıdıldı və ictimai tualet kimi istifadə edildi.[52]
1729-cu ilin noyabr ayının 9-da şəhər qapılarının qarşısında Nadir xan II Təhmasib şahı qarşılamaq üçün gözləyirdi. Şah, Nadir xana çatan kimi minnətdarlıq əlaməti kimi atdan düşdü və ona öz təşəkkürünü bildirdi. Nadir də cavabın da öz atından düşdü. Qısa bir diaoloqdan sonra ikisi də yenidən öz atlarına mindilər. Öndə II Təhmasib, onun bir qədər gerisində Nadir xan olmaqla şəhərə daxil oldular. Şəhər əhalisi Səfəvi şahını böyük sevinclə qarşıladı. O dövrün tarixçilərinin dediyinə görə Səfəvi şahı şəhərin dağıdılmasını və insanların düşdüyü pis vəziyyəti gördükdən sonra göz yaşlarını saxlaya bilməmiş və ağlamışdır.[53]
Əfqan hakimiyyətinin sonu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nadir xan Şirazın təxminən 30 km şimalında ona qarşı döyüş düzülüşünə keçən Əşrəf xanın qoşunları ilə qarşılaşdı. Səfəvi tüfəngçiləri son dövrlərdə dəfələrlə əfqan süvariləri ilə qarşılaşmışdı. Tüfəngçilər onlara qarşı bu döyüşlərdə xüsusi strategiya müəyyənləşdirmişdi. Yenə də həmin taktika ilə əfqan süvariləri məğlub edildi.[54]
Səfəvi artilleriyasının əfqan süvarilərinin cərgələrini dağıtmasından sonra nadir xanın əmri ilə Səfəvi süvariləri əfqanları tamamilə darmadağın etmək üçün hücuma keçdi. Əşraf xanın atlı dəstələri demək olar ki, sonnucu nəfərinə qədər döyüşsə də, sonda məğlub oldu. Əşrəf xan bütün süvari dəstəsini itirdi.
Əşrəf xan öz canını qurtara bilmək üçün İsfahandan qaçarkən əsir götürdüyü Səfəvi işahzadələrindən istifadə etmək istəsə də, sonda öz fikrini dəyişdirdi və Qəndəhara çata bilmək ümidi ilə mühasirəni yarmaq qərarına gəldi. 500-ə yaxın Əfşar süvarisi fesa körpüsü yaxınlığında əfqan dəstələrinə çata bildilər. Qanlı mübarizədən sonra əfqanlar özlərini çaya atdılar. onlar çayın o birinə tayına keçməyə ümid edirdilər, lakin əksəriyyəti çayda boğuldu.[55]
Əşrəf xanın ölüm səbəbi hələ də mübahisəli olaraq qalır. Güman edilir ki, o, məhz çayda boğukmuşdur. Onun düşərgəsində çalışan mülki şəslər və Səfəvi ordusuna əsir düşmüş əfqan hərbçilərin əksəriyyəti ya qul edildi, ya da öldürüldü.
Qərbi İran yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nadirin Osmanlılar üzərinə birinci yürüşü onun fatehlik qabiliyyətinin daha güclü ordu üzərində sübutu oldu. Yürüş nəticəsində qazanılmış böyük uğur sonradan Şah II Təhmasib təərfindən heçə endirildi. Təhmasib Nadirin yoxluğunda öz şəxsi nüfuzunu qaldırmaq üçün ordunun komandanlığını öz üzərinə götürdü və məğlub oldu. Nadir qəzəbli formada yürüşdə olduğu Xorasandan geri döndü və II Təhmasibi hakimiyyətdən saldı və onun körpə oğlu Abbas Mirzəni III Şah Abbas adı ilə taxta çıxardı.[56]
Osmanlı işğalı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Osmanlı imperiyası Səfəvi imperiyasının qərbinə 1720-ci illərdə daxil olmuşdu. Bu dövrdə Gilzay əfqanlarından olan I Mahmud Hotaki Səfəvi dövlətinə qarşı üsyan qaldırmışdı. Gülnabad yaxınlığında gözlənilmədən qələbə qazanan əfqanlar imperiyanın paytaxtını mühasirəyə aldılar. 6 ay davam edən və böyük səfalətlərlə müşahidə olunan mühasirədən sonra şəhər əfqanlar tərəfindən ələ keçirildi. Mühasirə zamanı şəhərin əhalisi arasından xeyli sayda insan aclıqdan və xəstəliklərdən həyatlarını itirdilər. Səfəvilərin taxtdan salınmasının yaratdığı xaos fonunda Osmanlı imperiyası və Rusiya çarlığı hərəkətə keçdilər. Onlar Səfəvi torpaqlarından ən azı bir hissəni özlərinə ilhaq etməyi planlayırdılar. Osmanlı imperiyası qərbi İranı ələ keçirdi və Qafqazı Rusiya ilə öz arasında bölüşdürdü.[57]
Paytaxtda cəmləşən əfqanlar saray çevrilişi etdilər və Mahmud Hotakini daha bacarıqlı olaraq qəbul edilən əmisi oğlu Əşrəflə dəyişdirdilər. Əşrəf Osmanlı yürüşünü dayandırmaq üçün yürüşə çıxdı və gözlənilməz olsa da, bir neçə qələbə qazandı, lakin diplomatik uzlaşma tapmaq mümkün oldu. Əşrəf özünün Osmanlı tərəfindən imperiyanın qanuni şahı kimi tanınması qarşılığında Osmanlının yeni tutduğu əraziləri Osmanlı torpağı kimi qəbul edəcəyini bildirdi.[58]
Nadirlə Əşrəf döyüşməyə başladığı zamandan Osmanlı imperiyası bu münaqişədə Əşrəfi dəstəklədi. Çünki Əşrəf Osmanlı imperiyasının qərbi İran və Qafqazda ələ keçirdiyi əraziləri tanımışdı. Osmanlıların güclü dəstəyinə baxmayaraq, Əşrəf Nadirə qarşı çıxdığı bütün döyüşlərdə məğlub oldu və paytaxt Nadir tərəfindən azad edildi və II Təhmasib nominal olaraq taxta əyləşdirildi. Osmanlıların qorxduğu şey reallaşmışdı, Nadir indi də imperiyanın itirdiyi qərb torpaqlarını azad etmək üçün yürüşə hazırlaşırdı, lakin Osmanlılar bu əraziləri demək olar ki, 10 il idi ki ələ keçirmişdilər və Nadirin yürüşə qarşı yaxşı hazırlaşmışdılar.[59]
Nadirin Nahəvəndə yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]1730-cu ilin 9 martında Səfəvi ordusu Şiraza daxil oldu və Novruz bayramını burada qeyd etdi. Bayramdan sonra Nadir sürətli formada Osmanlı ordusu üzərinə yürüşə çıxdı. Çox sürətli formada ordusunu Luristandan Nahavəndə salan Nadir xan Osmanlı ordusunu qəfil yaxaladı və ilk toqquşmadan sonra Osmanlı ordusu Həmədana doğru geri çəkildi. İlk hücumun həyəcannıdan qurtulan Osmanlı ordusu burada Nadirin hücumunu dəf etmək üçün yenidən qruplaşmağa başladı. Onlar Malayer vadisindəki döyüşdə Nadirin Həmədana olan hücumuna son qoyacaqlarını düşünürdülər.[60]
Malayer vadisi döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Osmanlı imperiyası Səfəvi ordusunun qarşısına əvvəl qarşılaşdığı ordulardan tamamilə fərqli ordu çıxarmışdı. Nadir əfqan və digər tayfalardan olan rəqiblərinin ordusu heç vaxt müasir odlu silahlarla və piyada qoşun növləri ilə dəstəklənmirdi. Belə döyüşlərdən yeganə istisna Murçexort döyüşüdür.[61]
Nadir indi öz ordu quruluşuna bənzər nizami qoşun növü ilə qarşı-qarşıya idi. Osmanlılar vadi boyunca axan çaya paralel olaraq düzülmüşdü. Nadir isə öz ordusunu 3 hissəyə bölmüşdü və özü mərkəzdəki qoşuna komandanlıq edirdi. İki ordu bir-birinin atış məsafəsinə daxil olduqdan sonra bütün qoşun xətti boyunca yaylım atəşi açıldı. Toplardan və tüfənglərdən açılan atəşdn sonra döyüş meydanı tüstüyə büründü və iki ordu bir-birini görə bilmədi. Bu zaman Nadir sağ cinahını gücləndirməyə və böyük risk aldı. Nadir qəflətən öz sağ cinahına tüstü dumanının içindən düşmənə hücum etmək əmri verdi. Osmanlı ordusu bu hücumu tüstüyə görə görə bilmirdilər. Qəflətən hücum edən Səfəvi ordusunu görən osmanlılar çaşqınlığa uğradılar. Hücum 3–4 saat davam etdə və osmanlılar öz sol cinahlarını qurtarmaq üçün uğursuz cəhdlər etdilər. Osmanlı sol cinahı tədricən çokdü. Ordunun bayraqdarının öldürülməsi döyüşçülərin həvsədən düşməsinə və qaçmağa başlamasına səbəb oldu. Səfəvi süvariləri qaçan ordunu təqib etməyə başladı. Nadirin qoşunları üçün Həmədana gedən yol açılmış oldu.[62]
Şimala doğru
[redaktə | mənbəni redaktə et]Həmədanı 10.000 əsir edilmiş Səfəvi döyüşçüsü ilə birikdə azad edən Nadir bunun ardınca Kirmanşahı da osmanlılardan geri aldı. Bununla da qərbi İranın əksər bölgəsində osmanlı hakimiyyətinə son qoyuldu. Yeni qüvvələrlə gücləndirilmiş ordusu ilə Azərbaycana yürüş edən Nadir avqustun 12-də köməyə göndərilmiş Osmanlı ordusunu da məğlub edərək şəhəri geri aldı. Osmanlı əsirlərinə qarşı mərhəmətli davranan Nadir paşaların bir çoxunu azad edərək sülh təklifi ilə birlikdə İstanbula göndərdi. İldırım sürətli əməliyyat ilə o, imperiyanın qərb sərhədlərini demək olar ki, bərpa etdi.[63]
Təhmasibin yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Təhmasibin yürüşü Qafqazdakı Osmanlı hakimiyyətinə son qoymağı planlayırdı. Bu yürüş başlayan zaman Nadir Xorasana yürüş etmişdi, bundan istifadə edən Təhmasib ordu arasındakı azalan nüfuzunu bərpa etmək üçün yürüşə başladı, lakin Qafqaz yürüşü Səfəvi ordusu, sülaləsi və II Təhmasibin özü üçün fəlakətlə sonlandı. Nadir Abdali əfqanlarının qaldırdığı üsyana və Xorasannı paytaxtı Məşhədi mühasirəyə almasından sonra əvvəlcədən planladığı Qafqaz yürüşünü yarımcıq saxlamış və şərqə yürüşə getmişdi. O, 1731-ci ilin qışını imperiyanın şimalında orduya yeni döyüşçülər toplamaq və onlara təlim keçməklə məşğul olduqdan sonra imperiyanın şərq sərhədlərini təhlükəsiz vəziyyətə gətirmək üçün yürüşə başladı. Səfəvi taxtına Nadir tərəfindən yenicə oturdulan Təhmasib öz saray adamları tərəfindən meydanlara qatılmağa inandırıldı. Aksvörti və bir çox digər tarixçilər iddia edir ki, Təhmasibin bu yürüşə çıxmasının əsas səbəbi onun bir çox uğurlar qazanan baş komandanına qısqanclıq hissi bəsləməsi xüsusi rol oynamışdır. Həmçinin ortada onu buna təşviq edən saray əyanlarının rolunu da sübut bir çox faktlar vardır.[14]
Yürüş və İrəvanın mühasirəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu zaman İstanbulda Patron Xəlilin başçılığı ilə çevriliş olmuşdu. Qiyamçılar hakimiyyətə I Mahmudu gətirmişdilər. Sultan I Mahmud yarı venesiyalı olan dövlət xadimini şərq ordularının komandanı təyin etdi. O, Təhmasibə qarşı döyüşməli idi. Qafqazda öz imperiyasının hakimiyyətini bərpa etməyə çalışan Təhmasib öz əcdadları kimi Gürcüstanda, Dağıstanda, Qərbi Azərbaycanda hökmranlıq etməyi planlayırdı. O, İrəvan yaxınlığında 18.000 qoşunla Osmanlı ordusunu məğlub etdi.[64]
Həkimoğlu xan Təhmasibin İrəvanı mühasirəyə almasına dərhal reaksiya verdi. O, Təhmasibin özünün maddi-texniki təminat yollarını cənub istiqamətində qorumaq üçün heç bir tədbir görmədiyini öyrəndikdən sonra bu yolları kəsdi və Təhmasibi Təbrizə geri dönməyə məcbur etdi.
Əhməd paşanın Kirmanşah və Həmədanı ələ keçirmək üçün qərbi İrana daxil olması xəbərini eşitdikdən sonra Təhmasib çətin vəziyyətə düşdü. Səfəvi və osmanlı ordusu üz-üzə gəldikcə Əhməd paşa və Təhmasib arasında xeyli məktublaşma oldu. Səfəvi ordusu əsasən gənc, təcrübəsiz döyüşçülərdən toplanmışdı, çünki təcrübəli döyüşçülər Nadirin komandanlığı altında şərq yürüşündə iştirak edirdilər. Həmçinin, onun ordusu ənənəvi — sağ, sol və mərkəz qruplaşması ilə təşkil edilmişdi.[65]
Səfəvi ordusunun tüfəngçiləri bu döyüşdə təcrübəsizlik etdilər. Ordunun cinahlarının öz rəqiblərinə üstün gəlməsinə baxmayaraq, mərkəzdə uduzdular və yeniçərilərin hücumlarına davam gətirə bilmədilər. Səfəvilərin mərkəz qrupu geri çəkildikdən sonra Osmanlı qüvvələri öz cinahlarına kömək etdilər. Təbriz Həkimoğlu xan tərəfindən tutuldu. Əhməd paşa isə Həmədanı ələ keçirdi.[66]
Təhmasib Qafqazda Osmanlı suverenliyini tanıyan sülh müqaviləsini imzalamağa məcbur edildi. Bu müqaviləyə görə Qafqaz Osmanlıya verildi, bunun qarşılığında isə Osmanlı imperiyası Təbriz, Həmədan və Kirmanşahı Səfəvilərə geri qaytardı. Öz sülaləsinin ən alçaldıcı müqavilələrindən birini imzalayan Təhmasib tələsik İsfahana qayıtdı və özünün dəbdəbəli, eyş-işrətli həyatını yaşamağa davam etdi.[67]
Şahın qərb sərhədlərində məğlub olduğunu eşidən Nadir özünün şərqdəki yürüşünü yarımcıq saxlayıb qəzəbli formada paytaxta qayıtdı. Təhmasibin osmanlılara məğlub olması. Nadirin son dövrlərdə qazandığı uğurları risk altına salması Nadirə Təhmasibi taxtdan salmaq üçün haqq qazandırdı. Nadir 1732-ci ildə II Təhmasibi taxtdan saldı və onun yerinə keçmiş şahın körpə oğlu Abbas Mirzəni əyləşdirdi.[68] Bununla da o, bütün imperiyanı rahatlıqla körpə şahın adından idarə etməyə başladı. Çünki Nadir yeni şahın naibi elan edilmişdi.[69]
Mesopotamiya yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]_-_Geographicus_-_TurkeyAsia-m-1849.jpg)
Təhmasibin uğursuz yürüşündən sonra Nadirin əvvəllər Osmanlı ordusu üzərindəki qazandığı bütün uğurlar heçə endirildi və Səfəvilər alçaldıcı sülhü imzalamağa məcbur edildi. Sülhə görə Qafqaz Osmanlı dövlətinə verildi. Bundan sonra Nadir Təhmasibi taxtdan saldı və sülhü tanımadığını bildirdi. O, Osmanlı imperiyasına Osmanlı İraqından və Mesopotomiyadan hücum etdi.[70]
Şimali İraqa hücum
[redaktə | mənbəni redaktə et]Osmanlıya hücum etmək üçün İraqın seçilməsi qəribə seçim idi. Çünki bütün qərbi İran Səfəvi dövlətinə geri verilmişdi. Qafqaz isə Osmanlı imperiyasında qalmışdı. Aksvörti iddia edir ki, Nadir Osmanlı dövlətinə gözlənilməyən mövqedən zərbə vurmağı və Bağdadı ələ keçirərək Qafqazla dəyişdirməyi planladığını bildirir. Bağdad özü-özlüyündə də çox yüksək qiymətləndirilirdi. Gözlənilməyən seçimə baxmayaraq, bölgədəki Osmanlı qüvvələri Səfəvi dövlətinin hücumuna yaxşı hazırlaşmışdılar.[71]
Təəccübə səbəb olmaq üçün Nadir möhkəmləndirilmiş sərhəd qalası olan və Qəsri-Şirin yaxınlığında yerləşən Zohab qalası əvəzinə dağlardan yürüş etməyə qərar verdi. Dağ yolu çətin keçilən və qarlı idi. Bəzi döyüşçülər həyatlarını itirdilər, lakin Nadir 600-ə qədər döyüşçüsünü aşağı sala bildi və gözləmədən Osmanlı qarnizonuna hücum etdi. Zohabdakı Osmanlı qarnizonu nəyin baş verdiyini tam başa düşməmiş qaçmağa başladı. Nadir yeni qala tikilməsini əmr etdi və Həmədanı tərk edən əsas imperiya ordusuna qoşulmaq üçün cənuba yönəldi. Məqsəd Bağdadı ələ keçirmək idi.[65]
Dəcləni keçmək
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diyalə çayını adlayandan sonra Nadir qoşunu üç dəstəyə böldü. Onlardan birinə özü rəhbərlik edirdi. Dəstələrə müxtəlif istiqamətlərdən hərəkət əmri verildi. Bu dəstələr hərəkət etdikləri istiqamətlərdə həm kəşfiyyat işləri aparmalı, həm də ərzaq ehtiyatı toplamalı idilər. Nadir özü isə Kərkük istiqamətinə hərəkət etdi. Kərkük ətrafında Təbriz hakiminin nayibi Lütfəli bəyin rəhbərliyi altında olan 6 minlik Azərbaycan qoşunu və 2 minlik Ərdəlan qoşunu da Nadirə birləşdi. Nadir 7 minlik bir qoşun dəstəsini Kərkükün mühasirəsinə istiqamətləndirdi. Nadir özü isə bir qədər də cənuba doğru hərəkət etdi.[72]
Nadirin qənaəti belə idi ki, Bağdada hərəkət etdiyi zaman Kərkükdə yerləşən Osmanlı qarnizonu arxadan onun yolunu kəsə bilər və ya arxadan gözlənilməz zərbə endirə bilər. Bu isə Nadirin qoşunu üçün arzuolunmaz idi. Ona görə Nadir əvvəlcə Kərkükü ələ keçirməyi qərarlaşdırdı. Bu mənbədə Kərkük yaxınlığında Nadirin Osmanlı dəstəsi ilə qarşılanması təsdiq olunur. Nadirin əmrinə əsasən, Osmanlı dəstəsi ilə döyüşə ilkin olaraq onun qoşununun tərkibində olan əfqan dəstəsi göndərildi. Bu dəstə sürətli və güclü zərbə ilə osmanlıları pərən-pərən etdi. Kərkükdəki Osmanlı dəstəsinin rəhbəri Sultan Murad dəstəsinin ağır vəziyyətini görüb Kərkük qalasına çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu döyüşdən sonra Nadir Kərkük qalasının ətrafında dayanmadı və Behruz qalasına doğru hərəkət etdi.[73]
Nadir bir qədər də irəliyə hərəkət edib Bağdada daha yaxın və daha əlverişli məkanda düşərgə salmağı qərarlaşdırdı. Həmin düşərgə Bağdadın iki fərsəngliyində olan İmam Kazımin məqbərəsinin yaxınlığındakı təpə üzərində salındı. Nadir əvvəlcə Babaxan Çapuşinin rəhbərliyi altında olan avanqard dəstəni düşərgə üçün seçdiyi məntəqəyə göndərdi. Nadir qoşunlarının yeni düşərgəyə yerləşdirilməsi üç gün davam etdi. Qoşun bütünlüklə düşərgəyə toplanandan sonra Nadir yaxınlıqda olan İmam Əbu Hənifənin məqbərəsini də mühafizə altına götürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, Nadirin düşərgəsi həm də Dəclə çayının kənarında yerləşirdi.[74]
Düşərgə salandan bir neçə gün sonra Nadirə məlum oldu ki, çayın o biri üzündə Qara Mustafa paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı qoşunlarının ətrafı və konkret olaraq Nadir qoşunlarının yerdəyişmələri müşahidə altında saxlansın. Qara Mustafa paşanın toplarla qüvvətləndirilmiş dəstəsinin çay kənarında yerləşdirilməsi həm də Nadir qoşunlarının çayı adlamaq cəhdlərinin qarşısını ala bilərdi. Nadir bu xəbəri alandan sonra əmr etdi ki, ustaları, səriştəli şəxsləri bir yerə toplasınlar və onlar çay üzərindən körpü salınmasına başlasınlar. Həmin körpülər vasitəsilə Nadir Köhnə Bağdad ərazisində mövqe tutmuş Osmanlı qüvvələrinə zərbə endirməyi planlaşdırırdı. Bağdada yürüşdə iştirak edən avstriyalı alman mühəndisi Dəclə çayı üzərindən keçidin qurulmasında yaxından iştirak etdi.[75]
"Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"yə görə, Nadir sərkərdəlik tarixində ilk dəfə tətbiq etdiyi müvəqqəti keçidlər vasitəsilə ilk gün 2500 nəfər, sonrakı gün daha 1500 nəfər o biri sahilə adlada bildi, amma ikinci gün körpü ağırlığa tab gətirməyib qırıldı.[76]
Nə qədər ki, Nadirin qoşunları çayın o biri üzündə idi, Bağdad valisi Əhməd paşa da özünü o qədər rahat hiss edirdi, amma Nadirin müşahidəsini də aparırdı. Nadir çayı adlayan günün səhəri dəstəsi ilə Osmanlı qoşunlarının qarovullarının qarşısına çıxması onlarda bir çaşqınlıq yaratdı. Baş vermiş döyüş zamanı Osmanlı qoşunlarının bütün cəhdlərinə baxmayaraq Nadirin qüvvələrinin iradəsi qırılmadı. Osmanlı qüvvələri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Nadir, Osmanlı qoşunlarını təqib edərək Köhnə Bağdadı ələ keçirdi. Oranın qarnizonu Nadirə müqavimət göstərmək istəsə də sonra bu müqavimətdən əl çəkib Bağdad qalasına qaçmalı oldu.[77]
Bununla Nadir Bağdad ətrafında Osmanlı qüvvələrinə qarşı döyüşdə ağır və lazımlı qələbəsini əldə etdi. O, Bağdad qalasına daha da yaxınlaşıb onu mühasirəyə aldı. Bu döyüş Bağdadın mühasirəyə alınmasını tamamladı. Mövcud olan məlumatlara görə, Nadir Bağdad ətrafında qurulmuş müdafiə səngərlərini ələ keçirib Osmanlı qüvvələrini tamamilə Bağdad qalasına sıxışdırdı. Nadirin qüvvələri qala ətrafında su ilə doldurulmuş xəndək boyunca mövqe tutdular və qalanın ətraf aləmlə əlaqələrini tamamilə kəsdilər. Verilən məlumatlara görə, Nadir Dəclə çayının hər iki sahilində, Bağdad qalası boyunca istehkam sistemi yaratdı. Bu istehkam sisteminə 2700 bürc daxil idi. Hər bürc də bir-birindən tüfəng atəşi məsafəsində idi.[78]
Bağdadın mühasirəsi 1733-cü ilin ortalarına qədər uzandı. Bu müddət ərzində şəhərdə olan bütün ərzaq ehtiyatları məsrəf edildi. Həmin ilin iyul ayında Əhməd paşa qalanın təslim edilməsi ilə bağlı Nadirin yanına nümayəndə heyəti göndərdi. Nümayəndə heyəti Nadirlə danışıqlar apardı və Bağdadın bir ay ərzində təhvil veriləcəyini bəyan etdi. Güman olunur ki, Əhməd paşa bununla vaxt qazanmağa və ona yardım üçün əlavə qüvvə göndəriləcəyinə ümid edirdi.[79]
Osmanlı sarayı da mühasirənin davam etdiyi dövrdə Bağdadın çətin vəziyyətə düşməsindən xəbər tutdu və Bağdada yardım üçün sədrəzəm olmuş Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında böyük qoşun dəstəsi göndərdi. Mənbələrdə Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında olan qoşunun 100 min və 300 min olması haqqında məlumatlar mövcuddur. Tarixçilər 100 minlik qoşunun Bağdada göndərilməsi fikrinə daha çox istinad edirlər. Mənbələrdə o da bildirilir ki, Topal Osman paşanın rəhbərliyi altında böyük qoşun dəstəsinin hərəkətə başlaması xəbərini Əhməd paşaya çatdırmaq üçün çaparlar göndərildi, amma bu çaparlar Nadir tərəfindən ələ keçirildi və o göndərilən məktubun məzmunu ilə tanış olduqdan sonra üzərinə böyük qoşun dəstəsinin gəlməsindən xəbər tutdu.[80]
Samara döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kərkükün mühasirəsi üçün 7 min nəfərlik qoşun saxladıqdan sonra Nadir Bağdada doğru irəlilədi. Bağdadı mühasirəyə alan Nadir qarnizona köməyə gələn Topal Osman paşanı qarşılamaq üçün şəhərin mühasirəsindən ayrıldı, lakin mühasirəni davam etdirmək üçün qoşundan bəzi bölmələri burada saxladı.[8]
Bağdadda mühasirədə qalan Osmanlı qoşununun yardıma gələn Topal Osman paşa dərhal özünün fərqliliyini sübut etdi. Onun irəliləməsinin dayandırılsa da, arxadakı bölmələrindən uzaqlaşdırılsa da, gecəyə doğru o, əvvəlki şəraiti bərpa edə bildi. Nadir çox sayda süvarini Osmanlıların sol cinahını çökdürmək üçün göndərsə də, bu plan osmanlıların onun düşündüyündən çox topa sahib olmasına görə baş tutmadı. Nadir təxminən 50.000 nəfərlik ordusunu meydana çıxarmaq və osmanlıları dağıtmaq qərarına gəldi. Hücumdan sonra osmanlı ordusunun mərkəz bölmələri öz düşərgələrinin kənarlarına qədər geri çəkilməyə məcbur oldu. Onların bəzi çadırları və silahları Səfəvi ordusunun əlinə keçdi. Bu zaman 2 min nəfərlik dəstənin Osmanlı ordusuna hücumu vəziyyəti osmanlıların əleyhinə dəyişdi, lakin Topal Osman paşa ehtiyatda saxladığı 20.000 nəfərlik bölmələri döyüşə cəlb edərək vəziyyəti yenidən öz xeyrinə formalaşdırdı. Hətta onlar itirdikləri silahlarının bəzilərini də geri aldılar.[81]
Döyüş günortaya qədər tərəflərin torpaq qazanması və ardıyca da həmin torpağı itirməsiylə davam etdi. Topal Osman paşa Osmanlı ordusunun cəmləşmə yerini yaxşı seçmişdi. Dəclə çayı ordunun cəmləşmə bölgəsinin arxasından axırdı və ordunu su ilə təmin edirdi. Səfəvi ordusunda isə vəziyyət fərqli idi. Vaxt keçdikcə Səfəvi ordusu Mesopotamiya istisində suya daha çox ehtiyac duyurdu. Bu zaman daha bir talesizlik baş verir. Sürətlə cənuba doğru əsməyə başlayan külək Səfəvi ordusu döyüşçülərinin üzünə və gözünə qum çırpmağa başlayır. Ardıyca ərəb tayfalarından olan döyüşçülərin qaçmağa başlaması demək olar ki, döyüşün taleyini müəyyən edir. Vəziyyət o qədər pisləşir ki, onu hətta Nadir belə düzəldə bilmir.[67]
12.000 Abdali süvarisi belə yeniçəriləri məğlub edə bilmədi. Qoşunun dağıldığını görən Nadir özü şəxsən döyüşməyə başladı və döyüşçülərini daha qətiyyətlə vuruşmağa çağırdı. Bir Osmanlı süvarisini ööldürməyə bacaran Nadir daha sonra atından yıxıldı. Nadirin öldüyü barədə şayiələr yayılmağa başladı. Onsuzda böyük təzyiq altında olan ordu bu xəbərdən sonra daha da ruhdan düşdü. 9 saatlıq döyüşdən sonra Səfəvi ordusu cənuba doğru geri çəkildi və liderlərinin cəhdlərinə baxmayaraq yenidən toplana bilmədilər. Nadir hərb karyerası ərzində birincə və axırıncı dəfə məğlub oldu. İki görkəmli sərkərdənin ordusu meydanda qəddarcasına savaşmışdı, lakin günün sonunda Topal paşa döyüşdən üstün tərəf kimi ayrılmışdı.[82]
Kərkük döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Samara döyüşündəki məğlubiyyət Nadir xana baha başa gəlmişdi. Onun ordusunun sayı 30 minə qədər azalmış, döyüş ləvazimatlarının, ərzaq xeyli azalmış, Bağdada gedən yolunun önü kəsilmişdi. Bir çox təcrübəli döyüçmünün həyatını itirməsi ən böyük problemlərdən biri idi. Ortada olan problemlərdən biri də o idi ki, bu vaxta qədər məğlubedilməz olan Nadir xanı döyüşçüləri bu məğlubiyyətlə döyüş əhval-ruhiyyələrini itirmişdilər. Nadir xanın vəziyyəti öz yerinə dəyişdirmək üçün gördüyü ilk iş ordusunun əhval-ruhiyyəsini qaldırmaq oldu. Görünməmiş sürətlə öz ordusunu bərpa etməyi bacaran Nadir xan yeni döyüşə artıq hazır idi.[83]
2. Nadir xan Hacıbəy xanı 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sol cinahı üzərinə göndərir.
3. Nadir bir digər 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sağ cınahını da əhatələyir. Bununla da, ordunun mühasirəyə alınması tamamlanır.
Nadirin kəşfiyyatçıları onu Ağ Dərbənd vadisi boyunca yaxınlaşan 12.000 nəfərlik ordu barədə xəbərdar etdilər. Topal paşa bu ordu bölməsini əsas ordunun qarşısında onu mühafizə etmək üçün Memiş paşanın rəhbərliyi ilə göndərmişdi. Nadir xan Memiş paşanı tələyə salmaq üçün Hacıbəy xanın rəhbərliyi ilə avanqard qoşun göndərdi. Hacıbəy xanı uzaqdan təqib edən Memiş paşa Nadirin pusquda gözləyən ordusuna tərəf çəkildi və nəticədə hər iki tərəfdən 15.000 nəfərlik ordu bölmələri Osmanlı qoşununa hücum etdilər. Nadir xan bu toqquşmada asanlıqla qələbə qazandı. Topaş paşaya Nadirin ordusunu yönləndirdiyini deyən və təqib üçün daha çox qoşun istəyən Memiş paşa bu toqquşmadan sonra ölülər arasında idi.[28]
Memiş paşanın izlədiyi marşrut Topal paşanın rəhbərliyi altındakı əsas qüvvələrdən 5 km aralıda idi. Nadir xan onu məğlub etdikdən sonra böyük sürətlə Topal paşanın üzərinə hücuma keçdi. Topal paşa bundan duyux düşdü və öz döyüşçülərinə dərhal hazır vəziyyətə gəlmək əmri verdi. Nadir xan ordusu aradakı məsafəni azaltdığı zaman piyada qoşununa yeniçərilərin üzərinə hücum etmək əmri verdi. Yüksək səviyyədə atışma başladı və Osmanlı-Səfəvi qoşunları 2 saat boyunca bir-birlərini atəşə tutdular.
Səfəvi ordusunun elit tüfəngçi dəstəsi olan cəzayirçilər 2 saatlıq atışmadan sonra birbaşa yeniçərilərin üzərinə hücum etdilər.[84] Mükəmməl zamanlama ilə Nadir xan özünün süvarilərinin 2 dəstəsini də hücuma göndərdi. Hər birində 15.000 nəfərlik döyüşçü ilə Hacıbəy xan sol cınah, Nadir xan isə sağ cinaha komandanlıq edirdi. Nadir xan böyük strateji zəka göstərərək manevraları sayəsində Osmanlı qoşununun düzülüş xəttini ikili mühasirəyə aldı.[28]
Nadir xanın son əmrlərindən sonra artıq Osmanlı ordusu ön tərəfdən qılıncla hücum edən cəzayirçilər, hə cinahlardan hücum edən süvarilər tərəfindən sıxışdırılırdı. Vəziyyət belə olduğu zaman Topal paşa özünün səhvini və özünün son döyüşü olduğunu başa düşdü və son döyüşündə döyüşçülərinə qoşulması üçün at hazırlanmasını əmr etdi. Böyük hərbi strateq Topal paşa yaxın müddətdə Samarada məğlub etdiyi gənc türk tərəfindən məğlub edilirdi, lakin Topal paşa meydandan qaçıb həyatını xilas etmək yerinə döyüşçüləri ilə birgə ölməyi seçdi. Yaşlı general atının üzərində olarkən tüfənglə iki dəfə vuruldu və öldü. Səfəvi süvarisi Allahyar bəy Gəraylı Nadir xana hədiyyə etmək üçün onun başını kəsdi.[85]
Döyüş 20.000 Osmanlı döyüşçüsü öldürüldü, bütün artilleriya Nadir xanın əlinə keçdi və Osmanlı ordusu sursatının böyük hissəsini itirdi. Samaradakı ağır məğlubiyyətin qisası beləcə alınmış oldu. Nadir onu birinci və axırıncı dəfə məğlub etmiş şəxsə hörmət əlaməti olaraq başı ilə bədənini bir yerdə dəfn olunması üçün Bağdad şəhərinə göndərdi, lakin Topal Osman paşanın məzarı hal-hazırda Kərkükdəki İmam Qasım məscidində yerləşir.
Nadir xan bu yürüşü başladan zaman Bağdadı ələ keçirməyi və sonra Qafqaza yeni yürüş təşkil etməyi planlayırdı. Topal paşanın məğlubiyyəti və ölümündən sonra əhməd paşa ərazi dəyişikliyi olmaqla sülh danışıqlarına başladı, lakin bu danışıqlar heç vaxt İstanbul tərəfindən ratifikasiya edilmədi. Kərkük döyüşünün vahiməli xəbərləri Təbrizə çatdığı zaman Osmanlı qoşunu Təbrizi boşaltdı. Nadir xana gələn yeni hesabatlara görə imperiyanın cənubundakı Məhəmməd xan üsyanı günü-gündən böyüməkdə idi və onu görməzdən gəlmək təhlükəli ola bilərdi. Bu üsyan Nadir xanı əsas məqsədi olan Bağdadı ələ keçirməkdən məhrum etdi. Nadir xan üsyanı yatırmaq və zəifləyən ordusuna yeni qüvvələr toplamaq üçün geriyə döndü.[86]
Topal paşa sonda Kərkükdə (Ağ Dərbənddə) məğlub öldürülsə də, Samara döyüşündə Nadiri məğlub etməklə Bağdad şəhərini Səfəvi hakimiyətinə keçməsinə mane oldu. Nadir xan Kərkük döyüşündə qazandığı qələbədən tam formada faydalana bilmədi və üsyanı yatırmaq üçün imperiyasına geri döndü. Tarixçilər düşünür ki, Topal Osman paşa Samara döyüşündə məğlub olsaydı, Bağdad Səfəvi dövlətinin əlinə keçəcək və uzun müddət də ona tabe olacaqdı.[67]
Əfqan üsyanı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Zülfiqar xanın üsyanı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Səfəvi imperiyası özünün qərbdə itirdikləri torpaqları geri qazanmaqla məşğul ikən Qəndəharlı Hüseyn Sultan Herat Abdalilərini öz ətrafında birləşdirə bildi. O, Abdalilərdən istifadə edərək imperiyanın əsas ordularının minlərlə kilometr qərbdə Osmanlılarla müharibə aparmasından yararlanıb öz suzereninə qarşı üsyan qaldırdı. Heratın hakimi olan və 1729-cu ildəki Herat yürüşündən sonra Nadir tərəfindən bu vəzifəyə təyin olunan Allahyar xan Nadir xana sadiq qaldı, lakin onun əsas köməkçisi Zülfiqar xan Qəndəhardan gələn təlqinlərdən və dəskəkdən sonra fikrini dəyişdi.[87]
Məşhədin mühasirəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Allahyar xan Heratdan qaçmağa məcbur oldu və Nadirin qardaşı İbrahim xana sığındı. Abdalilər Xorasanın paytaxtı Məşhədə doğru yürüşə başladılar. Bu yürüş zamanı əfqanlar İbrahim xanın başçılıq elədiyi imperiya ordusunu məğlub etdilər. İbrahim xan Məşhədin qala divarlarına sığınmağa məcbur oldu və şəhərin mühasirəsi başladı. Şəhəri almaq üçün əfqanların şansı bir o qədər də yüksək deyildi. Çünki onlar azsaylı top qüvvəsinə malik idilər. Xorasandakı vəziyyətdən xəbər tutan Nadir təcili hərəkətə keçdi. Avqustun 16-da Təbrizi geridə qoyan Nadir 2.250 kilometr məsafəni İran yaylası boyunca böyük sürətlə keçdi və Məşhədə çatdı. Onun gəlişini gözləməyən Abdalilər tez bir zamanda geri çəkilməyə məcbur oldular.[88]
Heratın mühasirəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hüseyn Hotakinin Nadirin Qəndəhara yaxınlaşması ilə narahatlığı daha da artırdı. Buna görə o, Nadirlə danışıqlara başlamaq istədi və ilk addım kimi əsir saxladığı Səfəvi şahzadələrini Nadirin yanına göndərdi, lakin Hüseyn öz müttəfiqi Zülfiqar xana olan yardımını nə dayandırdı, nə də azaltdı. Fakt odur ki, o, Məhəmməd xan Seydalın rəhbərliyi altında bir neçə minlik Gilzay ordusunu Qəndəhardan Zülfiqar xana yardıma göndərmişdi.[89]
Nadirin ordusu 1731-ci ilin aprel ayında Heratın bir neçə kilometrliyində yerləşən Noqreş bölgəsinə çatdılar. Ordu Heratın ətrafındakı qalaları və istehkamları ələ keçirdi. bu gecələrin birində Nadir və 8 tüfəngçi ətrafı qalaların birincə Məhəmməd xan Seydalın qəfil hücumu nəticəsində mühasirəyə düşdü, lakin Nadirin bəxti gətirdi. Gözlənilmədən peydə olan tüfəngçilər qalanı mühasirəyə akan əfqan süvarilərini qovmağı bacardı. Bir neçə gün sonra Səfəvi ordusu Harrirud körpüsü üzərindən keçərkən əfqanların əks hücumuna məruz qaldılar, lakin səfəvilər bu hücumu dəf etdilər və əfqanları qala divarları arxasına geri çəkilməyə məcbur etdilər. Gecələrin birincə Nadir öz çadırında istirahət edərkən Heratın qala divarlarından rastgələ atılan top atəşi nəticəsində top mərmisi düz Nadirin çadırının üstünə düşdü. Mərmi istirahət edən Nadirin çarpayısının yanına düşsə də, partlamadı. Nadirin ordusu bunu ilahi işarə kimi qiymətləndirdilər.[90]
Son toqquşma şəhərin kənarında baş verdi. Zülfiqar xan və Seydal xan Nadirin qoşunlarına birgə hücum etmək barədə razılığa gəldilər, lakin hücum baş tutmadı və döyüş meydanına süvari qoşun bölmələri ilə birgə daxil olan Nadir onları məğlub etdi. Məğlubiyyət Seydal xanın ayrılmasına səbəb oldu. Bunu görən şəhərin müdafiəçiləri də təslim olmaq üçün danışıqlara balamağı xahiş etdilər.
Allahyar xanın xəyanəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Razılaşma imzalandıqdan sonra Allahyar xan Herat hakimliyinə geri döndü, Zülfiqar xan isə Faraha sürgün edildi. Nadir şəhəri hərbi olaraq ələ keçirmədi və daxil olmadı. Bunu etməklə Nadirin səhvə yol verdiyi də sonradan göründü. Bir daha üsyan qalxdı və istəksiz olsa da, Allahyar xan ona olunan təzyiqlərdən sonra üsyana qoşulmağa məcbur oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra Allahyar xan da sürgün edildi.
Şəhərin mühasirəsi və sülh nümayəndələrinin danışıqlari davam edirdi. Danışıqlar uzun müddət davam etdi və sonda gəlinən razılığa əsasən Zülfiqar xan və onun qardaşına Heratdan Qəndəhara getməyə icazə verildi. Təəccüblü olsa da, Nadirin qoşunları şəhəri yağmalamadı. Nadir xanın qardaşı İbrahim xan Farahı ələ keçirdi və Nadirin adətən üsyançı tayfalara etdiyi köç siyasətini tədbiq etdi və digər tayfaları sakitləşdirdi. Regiondakı döyüşçülərin çoxunu isə öz qoşununa daxil etdi.[88]
Qafqazın fəthi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əfqanıstandakı üsyanların yatırılması Nadirə Qafqazda yeni hərbi əməliyyatlar keçirməsinə imkan yaradırdı. Nadirin məqsədi Qafqazı da Osmanlı işğalından azad etmək və yenidən Səfəvi dövlətinə birləşdirmək idi. Keçmiş Səfəvi imperiyası torpaqlarından bircə Qafqaz Osmanlı imperiyasının tabeliyində qalmışdı.[91]
Strateji kontekst
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qafqaz Osmanlı hakimiyyətinə 1722-ci ildə Səfəvi dövlətinin çökməsi ilə girmişdi. Nadirin Qafqaz yürüşü zamanı əsas hədəfi Qafqazı tabe etmək idi. Şirvan xanlığını paytaxtının 1734-cü ilin avqustunda ələ keçirilməsi tabe edildi. Nadir buradan qərbə doğru hərəkət edərək Gəncəni mühasirəyə aldı. Gəncə qarnizonu 14.000 döyüşçüdən ibarət idi və sona qədər mübarizə aparmaq fikrində idilər. Təhmasib xan Cəlair köməyə gələn Krım tatarlarının qoşunlarının yolunu dağlarda kəsdi və onları şimala sıxışdırdı. Nadir isə Gəncəyə qərbdən gələn maddi-texniki təminat yollarını kəsdi.[92]
Şimala doğru dağlarda mübarizə aparmaq qışın da yaxınlaşmasına görə xeyli təhlükəli idi. Beləliklə, Nadir qərbə doğru çəkilmək və Gəncəni mühasirədə sağlamaq qərarına gəldi. Gəncənin Osmanlı müdafiəçiləri isə müdafiə üçün yaxşı hazırlaşmışdılar. Nadirin ordusu isə şhəər qalalarına qarşı döyüşdə bir o qədər də yaxşı deyildilər. Ordu səhra döyüşlərində çox bacarıqlı olsa da, şəhər bürclərini dağıda biləcək toplardan yoxsun idi.[91]
adiri Rusiya nümayəndəsi Qolitsin də müşayiət edirdi. Gəncəni uzun müddət mühasirədə saxlayan Nadir heç cür uğur qazana bilmirdi. Şəhəri güclü istehkam qurğularına sahibidi və şəhərdəki Osmanlı qarnizonu uzun müddət mühasirəyə tab gətirə biləcək ərzaq ehtiyatına və artilleriya texnikasına sahib idi. Şəhərə edilən hücumlar nəticəsiz qalırdı. Nadir hətta Gəncə çayının axın istiqamətini dəyişdirərək qala divarlarına yönləndirməsi də nəticə vermədi.[93]
Nadirin qalanı təslim etmələri üçün müdafiəçilərə göndərdiyi məktub da nəticə vermədi. Nadir Osmanlı qarnizonuna şəhəri təslim edəcəkləri halda canlarının bağışlanacağı və sağ-salamat evlərinə getmələri üçün şərait yaradılacağını bildirirdi. Osmanlı qarnizonu isə bunu rədd etdi və yalnız sultanın əmri olacağı halda şəhəri boşaldacaqlarını bildirdilər.
Gəncə qalasının mühasirədə olduğu zaman Nadirin Rusiya ilə çox yaxşı münasibətləri var idi. 1934-cü ilin dekabr ayının sonunda Nadirin düşərgəsində olan knyaz Qolitsin Rusiya sarayının Bakı və Dərbəndi Nadirə təhvil vermək barəsindəki qəti qərarını açıqladı. Nadir bu xəbəri sevinclə qarşıladı. Rusiya adları çəkiləm şəhərlərin geri qaytarılmasını müəyyən şərtlər çərçivəsində həyata keçirmək istəyirdi. Bu şərt Bakı və Dərbəndin geri alınmasından sonra başqa bir ölkəyə, xüsusilə də Osmanlı dövlətinə verilməməsi öhdəliyi idi.[82]
Rusiya Gəncə qalasının mühasirəsinin də tezliklə başa çatdırılmasını istəyirdi. Gəncənin alınması və Osmanlı qüvvələrinin buradan qərbə doğru çıxışdırılması Rusiyanın maraqlarına cavab verirdi. Rusiya sarayı əmin idi ki, Gəncənin ardınca İrəvan, Naxçıvan və Tiflis də Osmanlı qüvvələrindən təmizlənəcəkdir. Ona görə Rusiya Nadirə mümkün yardımı da etməyə çalışırdı. 1735-ci ilin noyabrında Bakıda olan general Levaşov tərəfindən Nadirin düşərgəsinə bir istehkamçı zabit, yerli paltar geymiş 4 nəfər topçu və bir neçə ağır top göndərildi. lakin bunlar da qalanı almaq üçün kifayət olmadı.[94]
Qaladakı Osmanlı qarnizonunun bu səviyyədə müqavimət göstərməsinin səbəblərindən biri də Osmanlı komadanı Abdulla paşa Köprülünün Qarsda olması idi. Abdulla paşa böyük qüvvə ilə Qarsda düşərgə salmışdı və bilinməyən səbəblərə görə Gəncəyə doğru hərəkət etmirdi. Gəncədəki Osmanlı qoşunu isə yaxın müddətdə onun köməyə gələcəyinə inanırdılar.[95]
Abdulla paşa 1735-ci ilin əvvəllərində yürüşə başlamışdı. Onun yürüşə başlaması xəbəri Rusiya sarayında təşvişə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Rusiya Rəşt müqaviləsinin ziddinə olaraq osmanlı qoşunu Qafqazdan çıxarılmamaış da Bakı və Dərbəndi Səfəvi dövlətinə verə biıəcəklərini bildirdilər və 1735-ci ilin mart ayında Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında Gəncə müqaviləsi imzalandı.[96]
Abdulla paşanın döyüşə girməməsi isə Gəncə qalasının mühasirəsini uzadırdı. Bu mühasirənin uzanması nə Nadiri, nə də ki, Gəncədəki Osmanlı qarnizonunu qane edirdi. Bu səbəbdən onlar öz nümayəndələrini Nadirin yanına göndərdilər. Onlar Nadirə qalannı mühasirəsini dayandırınb Abdulla paşanın üzərinə getməyini təklif edirdilər. Əgər Nadir qalib gələrdisə, qala boşaldılacaqdı. Abdulla paşa qalib gəlsə isə. qala Osmanlı qarnizonunda qalacaqdı. Nadir təklifi fikirləşdikdən sonra qəbul etdi və qərbə — Abdulla paşanın üzərinə yürüşə başladı.[93]
Muradtəpə döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Abdulla paşa ilə döyüş həlledici əhəmiyyətə sahib idi və ona görə də, Nadir Gəncə qalasının mühasirəsini dayandırmağı lazım bildi. Abdulla paşa üzərində qələbə əldə edildiyi halda tək Gəncədə deyil, Cənubi Qafqazdakı digər osmanlı qarnizonlarının da geri çəkilməkdən başqa çarəsi qalmayacaqdı, amma Abdulla paşanın Qars qalasını tərk etməməsi Nadir üçün anlaşılmaz olaraq qalırdı. Osmanlı qoşunlarının oradan çıxmayacağı təqdirdə yenidən qala mühasirəsinə əl atılması isə Nadir üçün arzuolunmaz idi.[96]
Abdulla paşanı döyüşə sövq etmək və qaladan çıxarmaq üçün Nadir bir süvari alayını Qarsa tərəf göndərdi. Həmin alay qala ətrafındakı yaşayış məntəqələrini qarət etməli və bununla da Abdulla paşanın diqqətini özünə cəlb etməli idi, amma Nadirin bu gedişi nəticə vermədi.
1735-ci ilin ma ayında Nadir qoşunu ilə Gəncədən Qarsa doğru hərəkətə başladı. Gəncə qalasının mühasirəsinin davam etdirilməsi üçün bir dəstəni orada saxladı. Həmin dəstəyə Babaxan rəhbərlik edirdi. Dəstə 12 min nəfərdən ibarət idi. Bir dəstə də Şirvana göndərildi. Bu dəstə Şirvanı ləzgilərin hücumundan qorumalı idi. Nadir isə əsas qüvvələrlə Qarsa doğru irəliləməyə başladı.[94][97]
Abdulla paşanın və eləcə də Nadirin qarşı-qarşıya gələn qoşununun sayı barədə müxtəlif rəqəmlər mövcuddur. "Aləm Ara-ye Naderi"də Osmanlı qoşunlarının sayı 300 min nəfər, "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"də 20 min nəfər, tarixi ədəbiyyatda isə 80 min nəfər göstərilir. Nadirin qoşunlarının sayı isə Osmanlı qoşunundan ən azı iki dəfə az olduğu güman edilir.
Kiçik toqquşmalar xaric heç bir iri çaölı toqquşma baş vermədi. Nadirin cəhdlərinə baxmayaraq, Abdulla paşa qaladan çıxıb həlledici döyüşə girmədi. Nadir qərara gəldi ki, Qarsdan çəkilərək İrəvan qalasını mühasirəyə alsın. O, güman edirdi ki, belə olacağı halda Abdulla paşa onu təqib edəcəkdir. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə isə. Nadir Qars ətraflarında ərzaq tapmaqda çətinlik çəkmiş və İrəvana getməyə məcbur olmuşdur. Bu çəkilmə Abdulla paşa tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qiymətləndirildi və o, Nadiri təqib etməyə başladı.[47]
Abdullanın sərkərdələrindən olan və Qars ətrafındakı toqquşmalarda Nadirə qarşı döyüşmüş Teymur paşa Nadir in ordusunu arxadan qorumaqla vəzifələndirilmiş Xanəli xan Kükəla və Əliqulu xan Əfşar tərəfindən pusquya düşürüldü və darmadağın edildi. Teymur paşa canını Qars qaçmaqla xilas edə bildi. Teymur paşanın məğlubiyyətindən sonra Abdulla paşa bütün orduya yürüş hazırlığı əmri verdi.[97]
Nadir Göyçə gölü ətrafında düşərgə salmışdı və Abdulla paaşnın onu təqib etməsi barədə xəbər də elə orada ona çatdırıldı. 1735-ci ilin iyun ayının 18-də İrəvan ətrafına yetişən tərəflər bir-birindən iki fərsəng məsafədə mövqe tutmuşdular.
Abdulla paşaya məlumat verildi ki, Nadir xanın ordusu cəmi 14 min nəfərdən ibarətdir. O, asanlıqla qələbə qazanacağını və hətta, Nadiri əsir tuta biləcəyini düşünürdü. Onun əmri ilə Zəngi çayı üzərindəki keçid toplarla qapadıldı[98]
Açıq meydanda döyüşün aparılması üçün Nadir öz qüvvələrini lazımınca qruplaşdırdı. Qoşunların sağ cinahını o, Əmiraslan xan Qırxlıya tapşırdı. Bu cinahda Əfşar, Mərv və Qacar döyüşçüləri döyüşməli idi. Sol cinaha isə Məhəmməd xan Əzadinli rəhbərlik edirdi. Xanəli xan və Məhəmməd bəy Qırxlı tabeliyində olan min nəfərlik dəstə ilə döyüş meydanına atılaraq aranı qızışdırmalı idilər. Abdulla paşa artilleriyadan geniş ölçüdə istifadə etmək istəyirdi. Buna görə də, topları iki dəstəyə böldü və həmin toplar Osmanlı ordusunun hücumunu müraciət etməli idi.[99]
Döyüşün əvvəlində Nadirin sərkərdəsi Yarbəy xanın rəhbərliyi altında olan topçular Osmanlılara güclü zərbələr vurmuşdu. Səhər açılan kimi Nadir 6 min nəfərlik cəzayirçi dəstəsini irəli çıxardı, bu dəstənin ardınca qumsal yüksəkliklərdə mövqe tutmuş olan sərkərdələr tabeliklərində olan qoşun dəstəsi ilə döyüş meydanına doğru irəlilədilər. Nadir özü də döyüşlərdə iştirak edirdi. Osmanlı hücumu dəf edildi və onlar geri çəkildi.
Bu hücumun ardıyca Teymur və Əkbər paşaların rəhbərlik etdiyi yeni Osmanlı hücumu reallaşdı. Nadirin qoşunu inadla müqavimət göstərsə də, Osmanlı qoşunu daim yeni qüvvələrlə təmin edilirdi. Nadir yavaş-yavaş geri çəkilmə əmri verdi və bu Osmanlı komandanlığı tərəfindən döyüş meydanından qaçma kimi qiymətləndirildi. Nadiri izləyən osmanlı ordusu müəyyən yerə çatdıqdan sonra Nadirin əmri ilə gizlədilmiş artilleriya qurğularından güclü atəşə məruz qaldılar. Osmanlı ordusunun cinahları güclü itkiyə məruz qaldı. Nadirin özü cəzayirçilər dəstəsi ilə Osmanlı sərəsgərinin, yüksəkliklərin birinin üzərində yerləşdirdiyi topların üzərinə hücum çəkdi, bir dəstəni isə sol tərəfdə yerləşdirilmiş artilleriya mövqeləri üzərinə göndərdi. Nadir yüksəklikdə qurulmuş Osmanlı toplarının hamısını ələ keçirdi və bununla öz qüvvələrinə qarşı tərəfdən yaradılmış artilleriya təhlükəsini qismən neytrallaşdırdı.[100]
Tələyə salınmış Osmanlı ordusu çaşqınlıq içində qaçmağa başladı. Abdulla paşa qaçmağa çalışarkən atından yıxıldı və qaracurlu tayfasından Rüstəm adlı döyüşçü onun başını kəsərək Nadir xana verdi. "Aləm Ara-ye Naderi"də Abdulla paşanın qaracurlu Ağabəy tərəfindən öldürüldüyü bildirilir. Belə ki, Osmanlı xüsusi dəstəsi arasında bir nəfərin bahalı geyimi onun diqqətini cəlb edir və o, həmin şəxsi öldürüb başını kəsir. Kəsdiyi başı Nadirin yanına gətirərkən əsir Osmanlı əsgərləri meyidin kimə məxsus olduğunu deyirlər. Nadir Abdulla paşanın meyidini hörmətlə Qarsa dəfn olunmağa yola salır.[101]
Təxminən 5 saat davam edən əməliyyat nəticəsində xeyli sayda Osmanlı sərkərdəsi qətlə yetirilir. Qətlə yetirilənlər arasında Osmanlı sultanının kürəkəni və Diyarbəkir valisi Soltan Mustafa paşa da var idi. Nadir onnu da meyidini hörmətlə dəfn olunmaq üçün İrəvan qalasına göndərir.[102]
Nadir şah 1736-cı ildə Muğan qurultayında özünü şah elan etdi və Əfşarlar sülaləsinin əsasını qoydu.[82] Bundan sonra 55 minlik güclü qoşunla Hindistana yürüş edən Nadir 1739-cu ilin mart ayınd a Dehliy daxil oldu. O, Böyük Moğol imperiyasının ordusunu Karnal döyüşündə asanlıqla məğlub etdi və bu döyüşün nəticəsində moğol paytaxtına daxil oldu.[103]
Uzaq Şərqdə moğollar üzərində qazanılmış qələbədən sonra nadir İrana geri döndü. Onun budəfəki hədəfi Osmanlı ilə yeni müharibəyə başlamaq, həmçinin də Mərkəzi Asiyaya və Şimali Qafqaza yürüşlər etmək idi.[104][105][106][107]
1738-ci ildə Nadirin qoşunları Hotakilərin sonuncu istinadgahı olan Qəndəharı ələ keçirdi. Nadir buradan yürüşünü davam etdirərək Hinduquş dağlarını aşıb şimali Hindistana daxil oldu. Onun məqsədi Moğol imperiyasını məğlub etmək idi.[108][109]
Sultan Övrəngzibin (Aləmgir) ölümündən keçən 30 il ərzində moğollar yalnız feodal müharibələri ilə məşğul olmuşdular. Müsəlman zadəganlar mərkəzi hakimiyyətdən ayrılıb müstəqil olmaq istəyərkən, hindu maratxların dövləti olan Maratx imperiyası moğolların mərkəzi və şimali Hindistandakı bir çox mülklərini ələ keçirmişdilər. Məhəmməd şahın da imperiyanın süqutunu dayandıra bilməyəcəyi açıq-aşkar ortada idi. Mərkəzi divan korrupsiya və zəiflik yuvasına çevrilmişdi, halbuki Dehli hələ də çox yüksək rifaha və zənginliklərə malik idi. Nadir ölkənin var-dövlətinə heyran qalmışdı.[110]
Xeybər keçidi döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
L. Lokkartın hesablamalarına görə, Nadir şah qoşunu ilə Cəlalabaddan 1738-ci il noyabrın 18-də hərəkətə başladı. Gündə beş fərsəng yol qət edən sütunlar yol boyu ciddi bir hadisə ilə qarşılaşmadan Barikab adlanan məntəqəyə doğru üz tutdular. Bir neçə gündən sonra bütün qoşun hər hansı ciddi bir hadisə ilə rastlaşmadan Barikaba yetişdi. Hələ Dəkkəyə çatmazdan əvvəl Nadir şah Xeybər keçidi ətrafında düşmən qüvvələrin cəmləşməsi haqqında məlumat almışdı. Dekkədə düşərgə salandan sonra isə Xeybər keçidi və Xeybərə aparan yolların daha geniş kəşfiyyatının aparılması üçün Nadir şah müvafiq göstəriş verdi. Bu keçid hündür dağ yüksəkliklərindən keçirdi. Onun dar olması qoşunların keçidini məhdudlaşdırmaqla yanaşı yüksəklikdə yerləşdirilmiş silahlı dəstə çoxsaylı qoşunun hərəkəti üçün təhlükə ola bilərdi. Döyüşün yaxşı təşkil ediləcəyi halda Xeybər keçidi Nadir şahın qoşunlarının hərəkətini dayandırmaq üçün çox əlverişli bir yer idi. Nadir şah qarşısında ilk məğlubiyyət acısını yaşamış olan Kabul-Pişavər hakimi Nasir xan da Xeybər keçidinin bu imkanlarından yararlanmaq qərarına gəldi. Nadir şahın kəşfiyyatının gətirdiyi məlumatdan aydın oldu ki, doğrudan da Nasir xan Xeybər keçidində və bu keçidə aparan yol boyunca çoxlu sayda qoşun yerləşdirmişdir. Nasir xan Nadir şahdan öz qisasını almaq üçün ətraf hakimlərə məktub göndərdi, onları qoşunları ilə birgə köməyə çağırdı. Nadir şahın yetişməsi ərəfəsində o, 20 minlik döyüşgən bir dəstə toplaya bildi və bu dəstəni Xeybər keçidi üzərində yerləşdirdi. Çoxları Nasir xana məsləhət bildi ki, müqavimət göstərmək fikrindən daşınsın. Xüsusən, heç Hindistan şahının da itaət altına gətirə bilmədiyi Katur tayfasının Nadir şah tərəfindən darmadağın edilməsi çoxlarında qorxu və vahimə yaratmışdı, amma Nasir xan ona verilən məsləhətləri qəbul etmədi.[111][112]
Kəşfiyyatın verdiyi məlumatdan aydın oldu ki, Xeybər keçidindən adlamaq Nadir şah üçün elə də asan olmayacaqdır. Yol Xeybərə yaxınlaşdıqca həm daralır və həm də təhlükəliliyi artırdı. Belə olanda Nadir şah göstəriş verdi ki, ətraf yaşayış məntəqələrində yaşayan adamlardan bir neçəsini tutub onun yanına gətirsinlər. O, yerli adamların dindirilməsi vasitəsilə dağlardan keçən başqa yolların mövcudluğundan xəbər tutmaq istəyirdi. Nadir şahın əmri yerinə yetirildi və onun yanına gətirilən adamların dindirilməsi zamanı doğrudan da məlum oldu ki, Nasir xanın nəzarətindən kənarda olan belə bir yol mövcuddur. Sər Çubə adlanan həmin yol ilə irəliləmək Nadir şaha qismət olardısa, onda Nasir xan qüvvələrinin arxasına keçmək belə mümkün ola bilərdi. Həmin keçid şərq və cənub-şərqdə idi və oradan qoşun dəstəsinin keçməsi üçün ən adi bir şərait yox idi. Ona görə Nasir xan da həmin keçidə görə elə bir narahatlıq keçirmirdi. Buna baxmayaraq Nadir şah bu marşrutla hərəkət etməyi və Nasir xanı qəfil yaxalamağı qərara aldı.[113]
Hərəkətə başlamazdan əvvəl Nadir şah oğlu Nəsrulla Mirzəyə tapşırdı ki, hər gün Xeybər keçidinə doğru irəliləmək niyyətini nümayiş etdirsin, hətta Nasir xanın qoşun dəstələri ilə kiçik toqquşmalara girməkdən belə çəkinməsin. Bununla Nasir xan, Nadir şahın digər keçiddən istifadə etmək planından xəbər tutmasın və bütün diqqəti Xeybər istiqamətində cəmləşdirilsin. Nadir şahdan əlavə göstəriş alana kimi Nəsrulla Mirzə Nasir xanın diqqətini özünə cəlb etməklə məşğul olmalı idi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Nadir şah 14 min nəfərlik süvari dəstəsi ilə bir gün-bir gecə ərzində Sər Çubə keçidini adlaya bildi.[114]
Nasir xan Xeybərdə dayanmaqla Nadir şah qoşunlarının bütünlükdə orada cəm olduğundan xatircəm idi. Ona görə də Nadir şah Sər Çubə keçidini adlayan gecəsi Nasir xan arxayınlıqla istirahət edirdi. Qarovullar xəbər verəndə ki, Nadir şah Xeybər keçidinin arxasından yaxınlaşmaqdadır, Nasir xan gözlərinə inana bilmədi. Dərhal dəstəsinə döyüşə hazır olmaq əmri verdi, amma Hacıxan bəy Əfşarın dəstəsi o qədər yaxın idi ki, Nasir xan öz dəstəsi ilə müdafiə təşkil etməyə belə imkan tapmadı. Nadir şah qoşununu dörd dəstəyə böldü və özü də onların biri ilə döyüşə girdi. Nasir xanın qüvvələri gözlərini açmağa macal tapmayıb yalnız qaçmaq barəsində düşündülər. Nasir xanın ətrafında olan dəstənin qaçıb dağılması Xeybər keçidində mövqe tutmuş hind qüvvələrini çətin vəziyyətə saldı. Bu dəstə uzun müddət Nasir xanın dəstəsinin qaçıb dağılmasından xəbərsiz qaldı. Ona görə də onlar özlərini təhlükəsiz vəziyyətdə hiss edir və hər hansı müdafiə tədbirinə də əl atmırdılar, amma onlar xəbər tutanda ki, Nadir şah qüvvələri Xeybər keçidinin arxasına keçib, onda keçidin şərqində olan yolu bağladılar. "Aləm Ara-ye Naderi"nın verdiyi məlumata görə, Nasir xanın məğlubiyyəti xəbərini eşidəndən sonra Xeybər keçidində yerləşdirilmiş 20 min nəfərlik hind qoşunu da qaçıb dağılmaq məcburiyyətində qaldı. Çünki göstərilən bütün cəhdlərə baxmayaraq Nadir şahın gözlənilməz manevri onların da vəziyyətini xeyli mürəkkəbləşdirmişdi. Belə olanda onlar da yalnız canlarını qurtarmaq barədə fikirləşdilər.[115][116][117]
Karnal döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nadir şahın bölgələri ələ keçirə-keçirə yaxınlaşması xəbəri Dehlidə yaşayan Məhəmməd şahda böyük təlaşa səbəb olmuşdu. Nizamülmülk imperiya şurasını topladı və yerlərə Hindistanın şimalında əsas orduya birləşmək üçün hərbi qüvvələr göndərmək tapşırıldı. 13 dekabrda Dehlidən çıxan moğol ordusu çox böyük idi. Bu ordunun hərəkət halında uzunluğu 25 kilometr, eni isə 3 kilometr idi. Məhəmməd şah özü də orduya qatıldı. Ordunun həddindən artıq böyük olması və ağırlığına görə Dehlinin 120 kilometr şimalından o tərəfə getmək mümkün olmadı.[118]
Ümumilikdə Məhəmməd şah 3.000 silahla silahlanmış, 2.000 döyüş filinin daxil olduğu 300.000 nəfərlik orduya komandanlıq edirdi. Moğolların say baxımından əzici üstünlüyə malik olmasına baxmayaraq, ordu az istifadə olunan döyüş materiallarından və köhnəlmiş döyüş taktikalarından əziyət çəkirdi. Ordudakı artilleriya silahlarının əksəriyyəti döyüş zamanı manevr edə bilmək üçün həddindən artıq ağır idi və hətta doğru coğrafi yerləşdirilmədə belə faydalılığı aşağı idi. Nadirin ordusu isə yüngül artilleriya qurğularına sahib idi və moğol ordusu ilə müqayisədə çox yüksək manevr edə bilmə qabiliyyətinə sahib idi. Moğol ordusunun piyada qüvvələri ilə müqayisədə sayca az olmasına baxmayaraq, 20.000 Əfşar ordusu piyadası yüksək dərəcədə təşkil edilmişdi və tüfənglə təchiz edilmişdi.[119] Moğol ordusunda 50.000 nəfərlik yüksək keyfiyyətli süvari birləşmələr olsa da, onlardan faydalana bilinəcək şərait və taktiki gediş yox idi. Nadirin süvariləri 2 qrupdan ibarət idi. Birinci qrup daimi orduda xidmət edən və yüksək nizam-intizamlı süvari dəstə idi, digəri isə bölgələr ələ keçirilərkən toplanan və ehtiyat qüvvəni təşkil edən dəstə idi.[120]
Nadir şah ani basqın təşkil etmək, kəşfiyyat materialları toplamaq və sorğu-sual etməyə əsirlər gətirmək üçün 6 min nəfərlik süvari dəstə göndərmişdi. Göndərilən bu dəstə moğol artilleriyasını pusquya düşürmüş və sorğu-sual üçün xeyli sayda əsirlə geri dönmüşdü. Əsas qüvvələrini oğlu Mürtəza Mirzənin (Nəsrulla Mirzə) komandanlığına verən Nadir şah kiçik bir qüvvə ilə Əzimabad qalasına hücuma keçdi. Bu qala Karnalın 32 kilometr məsafədə yerləşirdi. Qala Nadir tərəfindən uyğun artilleriya qüvvələrinin gətirilməsindən qısa müddət sonra təslim oldu.[121][122]
Nadir burada süvari dəstəsinin komandanı ilə görüşdü və ondan moğol ordusunun böyüklüyü, Karnalın coğrafi yerləşməsi barədə məlumatlar aldı. Nadir ordusunu moğol ordusunun şərq ucqarına səssizcə yerləşdirmək qərarına gəldi. Belə olduğu halda, o, döyüş yerini özü seçmiş olacaqdı.[123]
Qoşunlar düzülüşlərini aldıqdan az sonra Səadət xana ordusunun arxa bölmələrinin hücuma məruz qaldığı xəbəri verildi. Səadət xanın düşərgəyə çatmasına baxmayaraq, ordusunun böyük bir hissəsi — təxminən 20.000–30.000 nəfərlik — hələ yolda idi. Səadət xan Məhəmməd şah və digər komandanlarla məsləhətləşməmiş, onlara məlumat verməmiş hücuma məruz qalan qüvvələrinə kömək etmək üçün düşərgəni tərk etdi. Onu 2.000 nəfərlik süvari dəstəsi, piyada dəstəsi və artilleriya qüvvələri müşayiət edirdi. Artilleriya qüvvələri ondan bir qədər geri qalmışdı. Nadir şahın ordusunun bir hissəsi ilə qarşılaşan Səadət xan onlarla toqquşdu. Yuxarı qərərgaha göndərdiyi məktubda uğurunu tamamlamaq üçün köməyə ehtiyacı olduğunu bildirdi.[124]
Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Şəadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.[126]
Döyüşün hələ tam olaraq başlanmasından əvvəlki vəziyyət belə idi. Böyük strateji düşünə bilmə qabiliyyətinə malik olan Nadir moğol ordusunu istədiyi yerdə, istədiyi vəziyyətdə döyüşə çəkə bilirdi. Elə ilk başlanğıcda moğolların ən böyük iki sərkərdəsi — Səadət xan və Dövran xan — zərərsizləşdirildi.[127]
Səadət xan istirahət etməyə macal tapmamış ona Nadirin adamlarının hücum etməsi xəbəri verildi. Ordusunun hədsiz dərəcədə yorğun olmasına baxmayaraq, Səadət xan düşərgədən ayrıldı. Səhrada olarkən gözləmədiyi halda Səadət xan Əfşar ordusu ilə üz-üzə gəldi. Nadir şahın hiyləsi işə yaramışdı. Nadir planına əsasən əvvəlcədən bu ərazidə kəşfiyyat dəstələri yerləşdirərək oranı tam nəzarət altına almışdı. Beləcə, Səadət xan moğolların əsas ordusundan təcrid olundu. Səadət xan qərərgaha bu barədə məlumat verdi və kömək istədi. Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Şəadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.[128]
Nadirin ordusu irəliyə doğru hərəkətə başladı. Nadir ordunun önündə 1000 nəfərlik kürdlərdən, qacarlardan və bəxtiyarilərdən ibarət dəstələr yerləşdirmişdi. Onların əsas məqsədi Dövran xanı Kuncpura sıxışdırmaqdan ibarət idi. Digər qüvvələrin qarşısında isə manevrlər hesabına Səadət xanı Nadirin ordusunun mərkəzdəki qüvvələri ilə döyüşə cəlb etmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Səadət xan Dövran xanın onun köməyinə gəlib çatması üçün yavaş-yavaş hərəkət etmək qərarına gəlmişdi. Bu isə Nadirin planına tam şəkildə uyğun gəlirdi. Aramla hərəkət edən moğol ordusu Nadirin güclü və cəld hücumlarına məruz qalırdı. Səadət xanın adamlarının əksəriyyəti yaralanaraq atlarından yıxıldı. Meydanda böyük əlbəyaxa döyüşü başladı. Əfşar ordusu Səadət xanın kiçik ordusunu mühasirəyə almağa başladı.
Dövran xan Kuncpura çatanda dəvələr üzərindəki zəmburaklar və artilleriya onları əhatəyə aldı. Odlu silahlardan açılan atəş moğolların fillərini qorxuya saldı və onlar hürkdülər. Məhəmməd şah öz düşrəgəsindən artilleriya atışlarını izləyirdi və onun Dövran xana köməyə getmək cəhdinin Nizamülmülk tərəfindən alınır. Dövran xanın oğulları döyüşdə öldürüldü, özü isə fildən yıxılaraq yaralandı. Səadət xan isə döyüşməyə davam edirdi, lakin onun dəstəsi də darmadağın edildi. Xorasan adlı döyüşçü onun filini yerə yıxdı və özünü əsir aldı. Ağır yaralı olan Dövran xan düşərgəyə gətirildi və az sonra dünyasını dəyişdi. Səadət xanın əsir alınması, Dövran xanın öldürülməsi moğollar arasında ruh düşgünlüyünə səbəb oldu.[129]
Səadət xanın ələ keçirilməsi böyük uğur olsa da, Nadir şahı qarşıda hələ ciddi toqquşmalar gözləyirdi. Hər iki ordu silah təchizatı baxımından yaxşı vəziyyətdə idilər, lakin moğol ordusunda ciddi nizam-intizamsızlıq hiss olunurdu. Xüsusilə, ordunun vahid mərkəzdən idarə olunmasında ciddi problemlər yaşayırdılar. Moğol əsgərləri silah almaqla yanaşı, atlarını da samanla təmin etməli idilər. Bu da əlavə problemlər yaradırdı. Nadirin ordusunun təminatı isə mükəmməl səviyyədə idi.
Bu toqquşmalarda qalib gələn və moğol ordusunun böyükbir hissəsini pusquya salib məhv edən Nadirin sonrakı həmləsi moğolların əsas düşərgəsi olan və Məhəmməd şahın da içində olduğu bölgəni mühasirəyə almaq oldu. Bu düşərgənin təminat yolları qapadıldı. Səadət xanın əsir götürülməsi, Dövran xanın ölməsi və digər yüksək rütbəli moğol sərkərdələrinin nməhv edilməsi ilə bağlı gəzən şayiələr moğol ordusunun döyüş əhval-ruhiyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Qələbəyə olan ümidin itməsindən sonra bəzi moğol əsgərləri qiyam qaldırdılar və düşərgəni yağmalamağa başladılar.[130][131]
Moğolların təslim olması
[redaktə | mənbəni redaktə et]24 fevralda Nadir Səadət xanı yanına çağıraraq ondan Məhəmməd şahla danışıqlar aparmağın ən asan yolunu soruşdu. Səadət xan isə ona Nizamülmülklə əlaqə saxlamağı tövsiyə etdi. Nizamülmülk danışıqlar üçün Nadirin düşərgəsinə gəlməyi qəbul etdi və sülh nümunəsi kimi Quranın bir nüsxəsini göndərdi. Nadir Nizamülmülklə söhbət etməyə başladı və özünün Hindistana yürüş etməyə vadar edildiyini bildirdi. Ona görə Hindistan hakimiyyətinin onun tələblərini yerinə yetirməməsi onu bu yürüşə vadar etmişdi. Nizamülmülk isə cavabında əfqan qaçaqları tuta biləcək güclərinin olmamasını bildirdi. Nadir moğolların ona çox şey borclu olduğunu bildirdi və Teymurun vaxtilə göndərdiyi tacı tələb etdi. Sonra isə bildirdi ki, vaxtilə moğollar onun ölkəsindən kömək almış və qarşılığında heç bir ödəniş etməmişdirlər. Həmçinin Nadir xatırlatdı ki, moğollarla onun ölkəsi arasında qarşılqılı yardım haqqında müqavilə olmuş, lakin onun apardığı müharibələrdə moğollar ona heç bir yardım göstərməmişdirlər. Nadir Nizamülmülkə dedi ki, moğol imperatorunu öz düşərgəsinə gətirmək üçün iki adam göndərəcəkdir.[132][133]
26 fevral günü Məhəmməd şah nəzərdə tutulduğu kimi düşərgəyə gəldi. Nadir onu öz çadırının önündə qarşıladı. Onlar qiymətli xalçanın üstündə əyləşdilər. Yemək süfrəsi açıldı. Nadir yeməklərin zəhərli olmamasından qonaqlarını əmin etmək üçün birinci özü yedi. Yemək bitdikdən sonra moğolların Nadirə ödəyəcəyi təzminatın miqdarı barədə razılığa gəldilər. Səadət xan Nadiri əmin etmək istəyirdi ki, əgər o, moğol düşərgəsinə getsə və ona Nizamülmülkün aradan götürülməsində kömək etsə, bu zaman razılaşdırılandan daha çox xəracın alınması mümkün olacaqdır. Zaman keçdikcə moğol əsgərləri arasında aclıq başladı.[134]
Martın əvvəllərində Nadir Nizamülmülklə yenidən görüşdü və əvvəlki danışıqların nəticələrini tək tərəfli olaraq ləğv etdiyini bildirdi. Nizamülmülk buna etiraz etsə də, Məhəmməd şaha məktub yazmağa məcbur edildi. Məktubda vəzir öz şahından Nadirin düşərgəsinə gəlməyi xahiş edirdi. Məhəmməd şah bunu qəbul etdi və Nadirin düşərgəsinə yollandı. Yanına gələn Məhəmməd şahı Nadir bir müddət çadırın önündə gözlətdi və bununla ona əsiri olduğunu uyğun dillə başa saldı. Məhəmməd şah Nadirə tabe oldu və bundan sonra onun düşərgəsində onun nəzarət altında qaldı.[132]
Nadir mərhəmət nümunəsi olaraq moğol əsgərlərinə silahları və ərzaqları ilə birlikdə düşərgələrini tərk etmək icazəsi verdiyini elan etdi, lakin ordu üzvlərini əksəriyyəti yollarda kəndlilər və quldurlar tərəfindən öldürüldü. Moğol ordusu dağıldı. Öz əsgərlərinə isə 3 aylıq maaş miqdarında əlavə ödəniş etdi. Özünün ən etibarlı generallarından olan Təhmasib xan Cəlairi isə Səadət xanla birlikdə Dehliyə daxil olmaq üçün göndərdi.[135]
Dehlinin fəthi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
12 martda Nadir Məhəmməd şahla birgə Dehliyə istiqamət götürdüş Onlar martın 18-də Şalimar bağları adlanan əraziyə çatdılar. Təhmasib xan Cəlair və Səadət xan Dehlinin darvazalarını Nadirin üzünə açmaq üçün öndə gedirdilər. 19 martda Məhəmməd şah şəhəri Nadirin təntənəli girişi üçün hazırlamağa göndərildi.[136] Səadət xan Şalimar bağları ərazisində dayandı ki, Nadir şəhərə daxil olarkən müşayiət etsin. Nadir isə 20 mart 1739-cu il tarixində vassalı Məhəmməd şahla birgə Dehliyə daxil oldu.[137][138]
Şəhər daxil olarkən Nadir şahı 20.000 savaran-e səltənəti (imperator qvardiyası) üzvü hərbçi və 100 döyüş fili müşayiət edirdi. Döyüş filləri cəzayirçilərlə silahlandırılmışdı. Şəhərə yaxınlaşərkən şəhərin müdafiə silahlarından salamlama atəşi edildi. Nadiri və köməkçilərini qarşılamaq üçün Dehlinin şah sarayında gözəl mərasim təşkil edilmişdi. Səadət xan Nadir tərəfindən əhalidən vergiləri toplamaqla vəzifələndirildi. Bu vergiləri artıqlamasıyla toplamaqla Nadirin gözünə girməyə çalışan Səadət xan əhaliyə qarşı zorakılıqdan istifadə edirdi. SƏadət xan Nadirlə görüş təyin etmək istəyəndə Nadir tərəfindən vergilərin toplanmasını gecikdirməkdə ittiham edildi və ağır formada tənqid edildi. Karnalda alçaldıcı məğlubiyyəə uğramaq, məğlubiyyətdən sonra öz imperatoruna sədaqətsizlik göstərmək, öz xalqının var-dövlətini yadelli uçün toplamaq Səadət xana çox ağır gəldi və şəhərə gəldikdən bir neçə gün sonra vəfat etdi.[139]
Nadir şah Hindistanı yeni vassalı vasitəsiylə idarə etmək niyyətində idi və bunu açıq formada Məhəmməd şaha bildirdi. Güclü hərbi nizam-intizam yaradıldı və mülki şəxsləri incitməyin həmin şəxsin şikəst edilməsiylə cəzalandırılacağı bildirildi. Nadir moğol aristokratiyasının çox yumşaq və zəif olduğunu düşünürdü. Bir dəfə moğol naziri ilə söhbətdə Nadir ondan hərəmində nə qədər qadın olduğunu soruşmuşdu, nazir isə cavabında 850 demişdi. Nadir isə zarafatla 150 qadın da əlavə edərək minbaşı ola biləcəyini bildirmişdi. 21 martda Nadir Dehlidə imperiya təqviminin yeni ili olan Novruz bayramını qeyd etdi və öz əsgərlərinə, generallarına hədiyyələr verdi.[140]
Dehlidə şəhərində şayiələr yayılmağa başlamışdı. Yaxında yeni əlavə vergilərin toplanacağı, Məhəmməd şahın Nadiri həbs etdiyi və ya öldürdüyü barədə şəhər əhalisi arasında şayiələr yayılmışdı. Həmçinin danışırdı ki, Nadir sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirilmişdir. Sui-qəsd şayiəsi yayılan zaman Dehlidə taxın anbarının qarşısında Dehli əhalisinin nümayəndələri taxılın qiyməti ilə bağlı Əfşar ordusunun nümayəndələri ilə danışıqlar aparırdılar. Şəhər əhalisinin nümayəndələri hücum edərək 5 döyüşçünü öldürdülər. Bu hadisə şəhər əhalisinin Nadirin əsgərlərinə qarşı ayağa qalxmasını təşviq etdi.[141] Şəhərlilər şəhər boyunca Nadirin əsgərlərini hədəfə almağa başladı. Bu xəbər Nadirə çatdırıldığı zaman o, buna inanmadı və bunu şəhəri qarət etmək üçün bəhanə axtaran əsgərlərin işi olaraq qiymətləndirdi, lakin bu tipli xəbərlərin ard-arda gəlməsindən sonra Nadir özünün yaxın çevrəsindəki adamları bunu araşdırmaq üçün göndərdi. Bu şəxslərdən ikisi qəzəbli kütlə tərəfindən öldürüldü. Nadir cavab olaraq 1000 nəfərlik cəza qüvvəsi göndərdi və bu qüvvəyə yalnız şiddət göstərən əhalini cəzalandırmağı tapşırdı.[142]
Üsyanın başlanması və yatırılması
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dehlidəki üsyan nadirin üsyanı yatırmaq üçün göndərdiyi dəstələrin oxlardan və digər silahlardan hücuma məruz qalması ilə daha da şiddətləndi. Gecə boyunca müxtəlif izolyasiya edilmiş bölgələrə Nadirin ordusunun dpyüşçüləri yerləşdirildi. 22mart səhəri Nadir gecələdiyi yerdən çıxdı və qüvvələr yerləşdirdiyi Rovşan O-Dövlə məscidinə doğru yola çıxdı. Yolda olarkən binaların üstündən Nadirə doğru tüfəngdən atəş açıldı, lakin güllə az fərqlə Nadirin yanından keçdi və generallarından birini öldürdü. Nadir Rovşan O-Dövlə məscidinin damına çıxaraq Əfşar ordusunun əsgərlərinin öldüyü bütün məhəllərə girməyi və həmin məhəllələrdə yaşayan bir nəfəri belə sağ buraxmamağı əmr etdi. Bunu əmr edərkən isə qətliama işarə olaraq qılıncını çıxardı.[142]
3 minlik dəstə şəhərə yönləndirildi və üsyanın yatırılmasına başlanıldı. Nadir şah "əlində qılıncı, ciddi sifət alaraq dərin düşüncələrə dalmışdı. Heç kim dərin sakitliyi pozmağa cəsarət etmirdi."[143] Bütün şəhərin üstünü tüstü bürümüşdü və öldürülənlərin səsləri hər tərəfdən eşidilirdi. Aşağı səviyyədə olsa da, şəhərdə müqavimət var idi. Əksəriyyətin isə heç döyüşməyə belə şansı olmadı. Bir çox kişi həbs edildi və Yamuna çayına aparıldı. Çayın yanına aparılanlar öldürüldü və çaya atıldı. Əsgərlər Nadirin ordusundan döyüşçülərin öldürüldüyü məhəllələrə daxil olur, hər kəsi öldürür, tamdıqları zənginlikləri yağmalayır və yerdə qalanları yandırırdı. Bəzi Dehli sakinləri Nadirin ordusunun əlinə keçməmək üçün özlərini öldürü və evlərini yandırırdılar.[144] Moğol zadəgan ailələrindən olan Seyid Niyaz xan və Şahnavaz xan üsyanı dəstəkləyən şəxslərdən idilər. Niyaz xan öz dəstəkçilərindən ibarət kiçik bir dəstə göndərərək bir qrup döyüşmünü öldürtdü. O, daha sonra Şahnavaz xanla birləşərək Nadirin Hindistan döyüş fillərini topladığı tövləyə hücum etdi. Tövlə ələ keçirildi və bu iki şəxs döyüş fillərindən istifadə edərək şəhərdən qaça bildilər. Qaçan şəxslər şəhərdən kənardakı qalaya sığındılar. Qala Nadirin ordusu tərəfindən dağıdıldı və qaladakılar əsir alındı. Əsirlər məscidin yanında gözləyən Nadirin hüzuruna çıxarıldı və onun əmri ilə bütün əsirlərin başı kəsildi. Nadir yalnız əsir qadınları buraxdı.[145]
Təxminən bir gün davam edən üsyanın yatırılması prosesi Nadirin öz nümayəndələrini göndərməsi və qətliamlarıdayandırmağı əmr etməsi ilə sona çatdırıldı. Əfşar ordusunun əmr gələn kimi qətliamları dayandırması bir çox müasir tarixçini belə heyrətə salmışdır. Bu Nadirin ordusunun nə dərəcədə nizam-intizamlı olmasının sübutudur.[146] Üsyanın yatırılması qısa müddət davam etsə də, öldürülənlərin sayı xeyli çox idi. Hadisələrin sonunda Dehli şəhərində təxminən 30.000 nəfər öldürüldü. Nadirin əmri ilə vergi toplanmasına başlanıldı və ətraf ərazilərə də vergi toplamaq üçün nümayəndələr göndərildi. Məhəmməd şahın nazirləri belə təhlükəsizlikdə deyildi. Hadisələr əsnasında nazirlərdən biri işğəncə görmüş və var-dövləti müsadirə edilmişdi.[147]
Toplanan sərvət
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nadir vergi toplanması işini zəmanət altına almaq üçün şəhərin hər bölgəsinə 1000 nəfərlik süvarilər göndərdi, lakin o, ən böyük sərvəti moğol sülaləsinin paytaxtındakı xəzinələrdən topladı. Tovuzquşu taxtı Əfşar ordusu tərəfindən müsadirə edildi və sonradan imperial gücün simvoluna çevrildi. Bu qızıl taxtla yanaşı Nadir moğol xəzinəsindən Kuh-i-Nur (azərb. Nur dağı) və Dərya-i-Nur (azərb. Nur dənizi) almazlarını da ələ keçirdi.[148][149][150] Nadirin Hindistandan əldə etdiyi sərvətin dəqiq miqdarını müəyyən etmək xeyli çətindir. Təxmin olunur ki, Nadir 700 milyon rupi dəyərində qızıl, gümüş, qiymətli daş-qaşlardan ibarət qənimət toplamışdı. Müqayisə üçün deyək ki, Yeddi İllik Müharibə (1756–1763) Fransa hökumətinə 1,8 milyard türk lirəsinə başa gəlib. Bura bütün hərbi xərclər — quruda və dənizdə baş verən hərbi əməliyyatlar, eləcə də Avstriya hökumətinin ödədiyi təzminatlar daxildir. Həmin məğləğ o dövrün pulu ilə təxminən 90 milyon funt sterlinqə bərabər idi. İndiki pulla isə 8.2 milyard funt sterlinq deməkdir. Nadir o zaman Dehlidən təqribən 87,5 milyon funt sterlinq dəyərində qənimət toplamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə İngiltərədə adi işçinin illik məvacibi 20 funt sterlinq idi. Karnal qələbəəsi və Dehlinin fəthi Nadiri beynəlxalq miqyaslı gücə çevirdi.[151]
Bütün bunlarla yanaşı Böyük Moğol imperatoru bir sıra müqavilələr imzalamağa da məcbur edildi. Nəticədə onun dövləti daha da zəiflədi. O, qərbdəki bütün torpaqları üzərindəki hüquqlarından Nadirin lehinə imtina etdi. Nadir həmçinin, iki sülalə arasında qohumluğun yaranması üçün də çalışırdı. O, oğlanları və generalları üçün bir sıra evliliklər təşkil etmişdi. Arzuladığının hamısını əldə etdikdən sonra Nadir geri qayıtmaq üçün hazırlaşmağa başladı.[152]
Sonrakı hadisələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]_Diamond_from_the_collection_of_the_national_jewels_of_Iran_at_Central_Bank_of_Islamic_Republic_of_Iran.jpg)
1739-cu ilin may ayında Nadir ordusu ilə birlikdə Dehlini tərk etdi. Onun Dehlidən topladıqlarını daşımaq üçün 1000 fil, at və dəvə lazım olmuşdu. Sərvət o qədər çox idi ki, Nadir imperiyasının əhalisini 3 il müddətinə vergilərdən azad etdi.[153]
Nadir şah Karnal döyüşündə Böyük Moğol imperiyasını darmadağın etdi və Məhəmməd şahı asılılığı qəbul etməyə məcbur etdi.[154] Döyüşdən sonra Məhəmməd şahla paytaxt Dehliyə daxil olan Nadir şah burada bir müddət qaldıqdan və Məhəmməd şaha ağır şərtləri olan müqavilələri qəbul etdirdikdən sonra geri qayıtdı. Moğollardan çox yüksək miqdarda təzminat alan Nadir şah həmçinin, Hind çayından qərbdəki möol torpaqlarını da öz imperiyasına ilhaq etdi. Qərbi Hindistandakı torpaqların fəthi Nadirə hələ Dehlidə olarkən İran körfəzi bölgəsində hərbi dəniz qüvvələri vasitəsilə öz nüfuzunu genişləndirməyə şərait yaratmışdı.[155]
Nadir şahın dağılmaqda olan Moğol imperiyası üzərindəki qələbəsi ona yenidən qərbə doğru yönəlib Osmanlı imperiyası ilə yeni bir müharibəyə başlamağa şərait yaratdı. Osmanlı hökmdarı I Mahmud Osmanlı-İran müharibəsini (1743–1746) başlatdı. Bu müharibə zamanı Moğol hökmdarı Məhəmməd şah 1748-ci ilə — yəni, ölümünə qədər Osmanlı imperiyası ilə birgə fəaliyyət göstərdi.[156]
Tacirlər baş verənlər haqda məlumatları (Hindistanın fəthi) tezliklə bütün müsəlman dünyasına yaydılar və Əfşarlar dövlətinin yeni epoxası başlamış oldu. Avropa şirkətlərinin Hindistandakı nümayəndəlikıəri və dini missionerlər öz vətənlərinə təşviş içində məktub göndərərək yatırdıqları kapitalın sonrakı taleyi bardə və Nadirin fəthləri haqda əlavə məlumatlar tələb edirdilər.[157] Nadir şahın Hindistan yürüşünün nəticələri Britaniyanın Ost-Hind şirkətinin hərəkətə keçməsinə şərait yaratdı. İmperiyanın zəifliyi və Nadirin geri qayıtmasından sonra yaranan güc vakuumu onları hərəkətə keçməyə təhrik edən əsas amillərdən idi.[158]
Karnal döyüşündə alçaldıcı məlubiyyətə uğrayan Böyük Moğol imperiyasının zəifləməsi tədricən daha da sürətləndi və süqut etmə nöqtəsinə çatdı. Nadirin geri dönməsindən bir qədər sonra Avadh, Dəkkən və Benqal torpaqları müstəqillik qazandılar. 1748-ci ildə əfqanların Dehliyə olan hücumlarını dəf etməkdə çətinlik çəkən Məhəmməd şah vəfat etdi. Nadir şahın ölümündən (1747) sonrakı 10 il ərzində Dehli əfqanlarla maratxların mübarizə meydanına çevrildi. Nəhayət, Panipat döyüşündə qalib gələn əfqanlar Dehlini ələ keçirdilər.[159][160][161]
Həmçinin, bəzi müasir tarixçilərin fikrincə əgər Nadir şahın Hindistan yürüşü olmasaydı, Hindistan subkontinentinin tamamilə dəyişməsi ilə nəticələnən Avropanın buradakı müstəmləkə hakimiyyətiya ya heç olmayacaq, ya da fərqli cür olacaqdı.[162]
XVIII əsrin ortalarında Nadir şahın başçılıq elədiyi Əfşarlar imperiyası Mərkəzi Asiyanın Buxara və Xivə xanlıqlarının işğalına başladı.[163] İlk toqquşmalar 1730-cu illərin sonlarında Nadir şahın vəliəhd olan oğlu Rzaqulu Mirzənin başçılığı ilə həyata keçirilmişdi. Bu zaman Nadir Hindistanın işğalı ilə məşğul idi. Rzaqulunun Xivə şəhərini elə keçirməsi İlbars xanın qəzəbinə səbəb oldu və o, əks-hücuma keçəcəyiilə hədələməyə başladı. Nadir oğlunun uğurlu olmasına baxmayaraq, düşmənliyə son qoyulmasını əmr etdi və Hindistandan qayıtdıqdan sonra özünün rəhbərliyini edəcəyi yürüşün hazırlıqlarına başladı.[164]
Xivə və Buxaranın tabe edilməsindən sonra İlbars xan edam edildi və onun yerinə Əbülfeyz xan təyin edildi. Nadir hesab edirdi ki, yeni xan onun suverenliyini tanıyacaq və ona sadiq qalacaqdır. Münaqişə Nadirin əzici üstünlüyü ilə sonlandı və onun imperiyasının şərq sərhədləri Hindistanın da işğalından sonra özündən əvvəlki bütün imperiyaların sərhədini üstələdi. O, bu baxımdan Sasani və Əhəməni imperiyalarını belə qabaqlayırdı.
Buxaranın fəthi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1734–1735-ci illərdə İlbars xan türkmənlərdən ordu toplayaraq Xorasana göndərdi. Bu qoşun Xorasanın Ala Dağ dağlarında və Samalqan bölgəsindəki Camesgezek kürdlərini yağmaladı, lakin sornadan Səfəvi ordusu tərəfindən məğlub edildi. 1737-ci ildə imperiyanın vəliəhdi Rzaqulu Mirzə Buxaraya üzərinə yürüşə çıxdı. Bəlx və Andxuy bölgələrini məğlub etdi. Buxara hakimi Əbülfeyz xan İlbars xana kömək eləmək qərarına gəldi. Qoşunu ilə Mavəraünnəhrə yollansa da, yolun yarısında Rzaqulu Mirzə ilə üz-üzə gəlməkdən çəkinərək geri dönmək qərarına gəldi. 1738-ci ildə İlbars xan Xorasana qoşun göndərdi, onun göndərdiyi qoşun Əbivərd ətrafını yağmalayıb geri dönməklə kifayətləndi.[165]
Nadir şah Hindistan yürüşündən qayıtdıqdan sonra Türküstan səfərinə hazırlaşmağa başladı. Onun ilk əmri Amudərya üzərində iki yüklü dəvənin eyni anda keçə biləcəyi böyüklükdə körpü tikilməsi barədə oldu. Körpünün tikintisi 45 günə başa çatdı və Nadirin bir digər əmri ilə çayın hər iki sahilində hər birində 5.000 əsgərin qala biləcəyi böyüklükdə iki istehkam tikildi. Bu hazırlıqlardan sonra qoşunun yorğun olmasına baxmayaraq, Nadir şahın rəhbərliyi altında yürüş dərhal başladı. Nadir qoşununu belə qruplaşdırmışdı: sağ, sol və mərkəz cinahları, artilleriya, ön və pusqu qrupları. Hər qruplaşmanın və cinahın özünün komandanı var idi.[166]
Döyüş başlayan zaman Nadir şahın ordusu özbəklər üzərinə odlu silahalrdan çox güclü atəş açdılar. Bu qədər odlu silahdan hücuma məruz qalan özbəklər elə döyüşün ilk dövrlərindən çaşqınlıqla üzləşdilər və bir çoxu qaçmağa başladı. Qələbə qazanan Nadir şah 30.000 özbəyi öz ordusunun yardımçı bölmələrinə cəlb etdi.[167]
Petnak döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Buxaranın fəthindən sonra 1740-cı ildə Nadir şah Xarəzm üzərinə yürüşə başladı. O, elçilərini İlbars xanın yanına göndərərək təslim olmasını tələb etdi. İkisi Cuybari şeyxlərindən olan Nadirin elçiləri İlbars xan tərəfindən edam edildi. Nadir şah Xivə ordusunu Xarəzmin cənubsərhədləri üzərində olan Petnak yaxınlığına çəkdi. Xarəzmin əmir-ül ümərasi hesab edilən İlbars xanın ordusu 30.000 süvari özbək və türkməndən ibarət idi. Döyüş zamanı Nadirin ordusu Amudərya çayını keçdi və İlbars xanın qoşunu üzərinə hücuma keçdi.[168] İki ordu arasında yaşanan qısa və qanlı toqquşmadan sonra İlbarsın ordusu dağılmağa başladı. İlbars xan bir çox dəfə öz ordusunu yenidən toplamağı bacarsa da, hər dəfəsində yenidən məğlub oldu. 8 aylıq yürüşdən sonra Nadirin ordusu 3.000 km yol qət etmişdi və sonda hərbi zəfərlə yanaşı maddi-texniki lojistika baxımından da qələbə qazanmışdı. İlbars xan Kangah qalasında mühasirəyə alındı və sonda Nadir şaha təslim oldu. Nadir onu 20-dən çox əmiri ilə birlikdə edam etdirdi. Bəzi mənbələrə görə isə diri-diri torpağa basdırdı. Onların edam edilməsi Nadirin öldürülmüş elçiləri olan Cuybari şeyxlərinin varisləri tərəfindən tələb edilmişdi.[169]
Yürüş nəticəsində Nadir Mərkəzi Asiya üzərində çox böyük bir nüfuz və hakimiyyət qazandı, lakin onun bölgədən ayrılmasından sonra onun imperiyasına qarşı üsyan başladı. Əfşar ordusu yenidən bölgəyə yeridildi və üsyan yatırıldı. Beləliklə, Mərkəzi Asiya Nadirin imperiyasının süqutuna qədər onun tərkibində qaldı.[170]
Dağıstan yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Osmanlı ordusunu Bağdad həndəvərində 1733-cü ildə darmadağın edən Nadir Əhməd paşa ilə Bağdad sülh müqaviləsi bağladı ki, bununla əlaqədar olaraq sultan ona İrandan alınmış bütün vilayətlərin paşalarına müraciyətlə xətti-şərif göndərdi. Sultan dərhal onların idarəsi altında olan vilayətləri tərk etməyi əmr edirdi. Nadir Ərdəbilə gələrək Musa xan Astaralıya tapşırdı ki öz nökərini xətti –şərifin sürəti ilə Şirvanı idarə edən Surxay xanın yanına göndərsin.[171]
Birinci yürüş
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirvana və Qazıqumukun hakimi olan Surxay xan Nadirə tabe olmaqdan imtina etdi və 1734-cü ildə onun çaparını öldürdü[172]. Bununla əlaqədar Nadir qərara gəldi ki ilk növbədə Şirvan üzərinə getmək lazımdı və onun hakimini yekəxanalığına görə cəzalandırmaq lazımdı. Və o Kürün qırağında peyda olan kimi, Surxay xan Şamaxını tərk edib dağlara çəkildi. Nadir 1734-cü ildə Şamaxıya daxil oldu. Qala divarları uçuruldu ki sonralar şəhər müqavimət göstərə bilməsin. Elə həmin məqsədlə şəhər əhalisi Axsu çayı ərazisinə köçürüldü, buradakı düzdə Kür çayından təxminən 30 km şimala yeni şəhər salındı.[173] Bu arada Surxay xan Şamaxıya gedərək, Şəki vilayətinin Qəbələ mahalında döyüşə hazırlaşırdı. Nadir ona qarşı 12 minlik qoşun göndərdi. Qoşunlar Dəvəbatan düzündə qarşılaşdılar. Burada baş verən döyüşdə üç günlük müqavimətə baxmayaraq dağlılar məğlub oldular.[174] Məğlub olaraq, Surxay xan Nadirin yaxınlaşdığı Qazıqumukun köməyinə getdi.[175] Surxay xan Göysu çayının üzərindəki körpünü uçuraraq əks tərəfdə möhkəmləndi. Atışma başladı. Nadir Qəni xan Abdalinin əfqan süvarilərinə Qoysu çayını keçməyi əmr etdi. Sahilin kəskin enişinə baxmayaraq Qəni xanın süvariləri tezliklə çayı keçdilər. Bunu görən Surxay xan Avaristana qaçdı. Qoşun yığaraq, xəndək qazıb və uçurum üzərindəki körpünü uçuraraq, Surxay xan inadla Qazıkumuxu müdafiə etdi, ama Nadirin üstün qüvvələrinə məğlub oldu. Surxay xan Avaristana qaçmağa məcbur oldu, Qazıqumux alındı və yağmalandı. Qış yaxınlaşdığına görə Dağıstanda Nadirin çoxsaylı ordusu üçün hərbi əməliyatlar imkansızaşırdı, buna görə Nadir Şəkidən keçərək oktyabrdın ortasında Gəncəyə yaxınlaşdı. Ordusu ilə Gəncəyə yaxınlaşan Nadir osmanlı qarnizonu olan şəhərin mühasirəsinə başladı.[176]
Gəncənin mühasirəsi zamanı Car və Balakənin nümayəndəsi Nadirin yanına gəldilər və 20 gün ərzində onun yardımına öz süvarilərinin bir hissəsini göndərməyə boyun oldular, lakin onlar yerinə yetirmədiklərinə görə, Nadir Ağdaş mahalında yerləşən qoşunun bir hissəsini göndərdi, Kaxetiya valisi Əli qulu xanın oğluna isə Gürcüstan tərəfdən Cara hərəkət etmək əmri verdi. Nadirin qoşunları qış şaxtasına görə Cara yaxın dura bilmədilər və mühasirəni qaldırdılar.[177]
İkinci yürüş
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu arada Nadir təkidlə Bakı və Dərbənd şəhərləri olan Xəzəryanı ərazilərin qaytarılmasını tələb edirdi. O rus səfiri Qolitsına deyirdi ki, hətta bunun üçün hərbi qüvvədən belə istifadə etməyə hazırdır.[178] Nadirlə knyaz Qolitsının Nadirin Gəncə yanındakı düşərgəsində imzalanan müqaviləyə görə, rus qoşunları Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarını Bakı, Salyan iki həftəyə, Dərbənd isə iki aya tərk etməliydilər və Sulak çayının arxasına çəkilməliydilər. Bunun müqabilində Səfəvi dövləti rus tacirlərinə güzəştli ticarət şəraiti yaratmaq, osmanlılarla müharibədə Rusiyayayla hərəkətlərini sinxronlaşdırmaq öhdəliyini götürdü.[179] Nadir Səlyana, Bakıya və Dərbəndə hakimlər təyin etdi və onlara, qoşunları Sulak çayının arxasına keçən ruslardan geri qaytardığı əsirləri qəbul etməyi əmr etdi. Sulak çayı Rusiya ilə sərhəd oldu. Bundan sonra Şamaxının hərbi cəhətdən əlverişsiz mövqeyini nəzərə alaraq, Şamaxının dörd fərsəngində, Axsu çayında yeni şəhərin salınmasına əmr verdi. İş qurtaran kimi o Şamaxının əhalisini ora köçürdü, Şirvan hakiminin iqamətgahı da burda idi[180]
Bu arada Gəncənin mühasirəsi davam edirdi. Qarsda olan səraskər Abdulla paşanın yardımına ümid edərək, qarnizon təslim olmaqdan imtina edirdi. Nadir qarnizondan bu ümidə son qoymaq üçün, qoşunun bir hissəsini Gəncə yanında qoyaraq, bir hissəsini də carlıları və ləzgiləri qorxutmaq üçün Ağdaşa göndərdi. Özü isə 15 min qoşunla Lori vasitəsilə Qarsa yollandı. Səraskər döyüşmək istəmirdi buna görə qalada qapandı. Nadir onu qaladan çıxarmaq üçün İrəvana tərəfə hərəkət etdi. Səraskər Nadiri qovmağa başladı, Nadir birdən dayandı və qoşunu geri çevirdi, gözlənilməz zərbə ilə Abdulla paşanı məğlub etdi.[181]
Bu qələbədən sonra Tiflis, İrəvan və Gəncənin qarnizonları aman istədilər və öz artilleriyalarını və əsirləri Nadirə təhvil verərək Türkiyəyə getdilər. Bu vaxt narahat qubalılar, Dağıstan ləzgilərini köməyə çağıraraq, Xudad qalasında öz hakimləri Hüseyn Əli xanı mühasirəyə aldılar. Onun yardımına şamxal Xaspolad xan və Dərbənd qarnizonunun rəisi yetişdi və qiyamçıların hücumu dəf edildi. Nadir Tilisdə olarkən osmanlı hökumətinin sərəncamı ilə Krım xanının çoxsaylı ordusu ilə Dərbənd istiqamətində hərəkət etdiyini öyrənir və Tilfisdən çıxır. [182] Nadir 23 oktyabrda Qanıxçayın qırağında əsas düşərgəsini qoyaraq qoşunların bir hissəsi ilə Cara və Dağıstana yollanır. Car vilayətində car camaatlarının dəstələrini əzərək, Nadir böyük dağıtılar törədirdi. O hesab edirdi ki şiddətlə buranın əhalisini tabe edə biləcək. Carlıları cəzalandıraraq, Nadir Şəki və Ərəşdən keçərək Şamaxıya gəlir və orada öyrənir ki Krım xanı Dərbəndə yaxınlaşıb və orada öz tərəfdarlarına hədiyələr edib. Surxay xan oğlunu 500 ləzgi ilə Krım xanının qulluğuna verib.[183]
Krım xanı Nadirin Dağıstana gəlişini öyrənərək Dağıstan maliklərinə bəxşişlər, titul və vəzifələr verərək Krıma qayıdır. Dağıstanın bəzi malikləri Nadirə tabe oldular və buna görə ondan bəxşişlər aldılar. Qışın və bununla bağlı çətinliklərin yaxınlaşmasına baxmayaraq Nadir Dağıstana yollandı. Altıağac dağlarından keçərək Dərəkəndə gəldi və buradan Dağıstan sərdarına Tabasaranın Dərə mahalında qoşunu üçün azuqə yığılmasını əmr etdi. Buradan oğlu Riza Qulu xanın başçılığı ilə ağır yükünü Şabran vasitəsilə Dərbəndə göndərərək, Nadir qoşunu üç yerə böldü. Birinci dəstənin başında o özü şəxsən Buduq və Xınalıqa yollandı, başqasını Doqquzpara və Altıpara dairələrinə(indiki Samur dairəsi) göndərdi, üçüncüsünə isə Kürü mülkündəki Kəbirə getməyə əmr etdi. Beləliklə, nadincləri cəzalandıraraq, bütün dəstələr Gilyar kəndində birləşdilər. Buradan Nadir şimala getdi və 11 noyabrda Dərbəndin şimal tərəfində düşərgə saldı.[184]
Yeni şamxal Eldar xan, usmi Əhməd xan və Surxay xanın şamxal Xaspolad xana hücum etmək üçün Kazanişşe kəndində birləşmələrindən xəbər tutaraq, o həmən, ləzgi dəstəsi ilə dar keçidi kəsən usminin oğlu Xan- Məhəmməd dayanan Məcəlisə getdi. İnadlı müqavimətdən sonra bu alınmaz kənd alındı. Usminin oğlu özü ilə artilleriyanı götürərək Dağıstanın keçilməz yerlərinə çəkildi.[185]
Buradan Nadir hər yeri yağmalayaraq şamxal mülkünün Qobden kəndinə gəlir. Şamxal onun yanına gəlir. Surxay, Əhməd xan və Eldar gizlənirlər. Nadir Qazıqumuqa gəlir. 20 dekabrda o Qazıqumuxun üç milində Şarrat örüşünə çatır, burada yeganə yol olan dərədə, Surxay öz qüvvələri ilə möhkəmlənir. Nadir dörd tərəfdən hücüm edir. Dağa birinci əfqanlar dırmaşır və şiddətli əlbəyaxaya girişirlər. Onların dalınca başqa qoşunlar da hərəkət edir, ləzgilər dayanmaqa imkan görmədiklərinə görə böyük itkilərlə geri çəkilirlər. Bundan sonra Nadir Akuşanı tabe edir. Qaleyi-Qureyşdə onu onu təntənəli surətdə qəbul edirlər.[186]
Nadir Dağıstandakı işlərini yoluna qoyaraq Kubanın Həsənqala kəndinə qayıdır. 13 yanvarda o artıq Qurultayın keçirlməsi üçün Muğan düzündəki düşərgəsində olur.
Üçüncü yürüş
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türküstanın fəthindən sonra onun Nadirin qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biri də Dağıstana yürüş etmək idi. Bu yürüşün planlaşdırılmasında Nadir şahın əsas məqsədi qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq və Dağıstanı tam tabe etmək idi. Buranın təbii-coğrafi şəraiti, əhalinin dağınıq və yüksək dağlıq şəraitdə yaşaması, idarəçiliyin çətinliyi, Dağıstanın tam nəzarət altına gətirilməsini xeyli mürəkkəbləşdirirdi. Bu yürüş zamanı Nadir şahın da müəyyən itkilərlə qarşılaşacağı şübhə doğurmurdu, amma onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Dağıstanda başlanan itaətsizlik dalğasına ciddi diqqət yetirilməməsi bütün Cənubi Qafqazın əldən getməsi ilə nəticələnə bilərdi. Elə bununla bağlı idi ki, yürüşə başlamazdan əvvəl Nadir şah Məşhəddə qoşun başçılarının və sərkərdələrinin toplantısını keçirdi və Dağıstana yürüş etmək niyyətini onlara açıqladı. Toplantı iştirakçıları birmənalı şəkildə Nadir şahın qərarını dəstəklədilər. Nəhayət, 1741-ci il mart ayının 14-də Nadir şah qoşunları ilə Məşhəddən Dağıstana doğru istiqamət götürdü.[65]
Dağıstan yürüşündə iştirak etmiş həkim Bazen Nadir şah qoşunlarının 150 minə yaxın olduğunu qeyd edir. Nadir Şah Ərdəbildə və Şirvanda Azərbaycan türklərindən (azərbaycanlılardan) ibarət qoşun dəstəsinə baxış keçilir və həmin dəstələr də qoşunlara qatılır. Nadir şah Qəbələdən sonra Şahdağı adlamaqla Qumıxa yollandı və bir ay orada qaldı. Qumıxda olarkən Xaspolad xan Şamxal, Surxay xan Qumıx və Əhməd xan Usmi Qaraqaytaq Dağıstan əyanlarının müşayiəti ilə Nadir şahın hüzuruna gəldilər. Nadir şah onları ehtiramla qarşıladı, itaət göstərmələrini qəbul etdi və onlara qiymətli hədiyyələr verdi.[187]
Lakin Nadir şahın 20 min dağıstanlını öz ordusuna cəlb etmək və digərlərini də İrana köçürmək qərarı yerli əhali arasında onağ qarşı müqaviməti gücləndirdi. Müqavimətin yatırılması üçün Nadir şah qoşunları da sərt tədbirlərə əl atdılar. Qoşunlar dəstələrə bölünərək dağlar qoynunda yerləşən məntəqələrdəki müqavimət ocaqlarının yatırılmasına göndərildi. Ləzgi dəstələrinin yerləşdikləri bir çox kəndlər alınsa da, bir çoxlarında sərt müqavimət təşkil olundu. İş o yerə gəlib çatdı ki, Nadir şahın düşərgə saldığı Qazıqumux əhalisi də dəstələr təşkil edib dağlara çəkildi və imkan yaranan kimi Nadir şah qoşunlarına zərbələr endirdilər.[188]
1741-ci il sentyabr ayının 12-də Nadir şah Avar dəstələrinin zərərsizləşdirilməsi üçün Qazıqumıxdan Avaristana doğru hərəkətə başladı. Bu da Avarların burada böyük dəstə toplamasıyla bağlı idi, lakin havanın soyuqlaşması, dağların qarla örtülməsi Nadir şahı məcbur etdi ki, geri dönsün və Dərbənd ətrafında düşərgə salsın. Qoşun yüklərini və qüvvələrin bir hissəsini orada saxlayan Nadir şah bir dəstə ilə Qaraqaytaqa yollandı. Çox güman ki, Qaraqaytaqda da güclü silahlı dəstə toplanmışdı və onların fəallığı Nadir şahı narahat edirdi. Nadir şah Əfşar Qaraqytaqdan uğurla döndükdən sonra qışın bitməsini gözləyir və Dərbəndə çəkilir.[78]
1742-ci il may ayının sonunda Nadir şah Tabasaranda toplanan silahlı müxalifət dəstələrinin zərərsizləşdirilməsini qərara aldı. Havaların kifayət qədər istiləşməsi, dağlarda qarların əriməsi Tabasarana doğru irəliləməyə imkan verdi. Bu hücumun qarşısının alınması üçün tabasaranlılar 30 minlik qoşun dəstəsi təşkil edib Tabasarana aparan dərənin başlanğıcında yerləşdirdilər. Tabasaran dəstələri dərəyə Nadir şah dəstələrindən daha tez yetişdilər və ona görə də onlar oradakı hakim yüksəkliklərdə əlverişli mövqelər tutdular. Bir tərəfdən say üstünlüyü və əraziyə yaxşı bələd olmaları, digər tərəfdən də hakim yüksəkliklərdə mövqe tutulması tabasaranlılara imkan verdi ki, Nadir şahın öncə göndərdiyi dəstələrə qarşı ciddi müqavimət göstərsinlər. Nadir şah cəzayirçilərnin bütün səylərinə baxmayaraq tabasaranlıların müqavimətini qırmaq mümkün olmadı. Şiddətlənən döyüşdə Əfşar ordusunun vəziyyəti böhran halı alanda Nadir şahın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsi ora yetişdi. Onun gəlişi ilə tabasaranlıların sırası pərən-pərən oldu və onlar geri çəkildilər.[189]
Nadir şah Tabasarana toplaşan silahlılara üstün gələndən sonra həmin məntəqənin giriş çıxış yollarını və hakim yüksəkliklərini nəzarət altına götürdü. Tabasaran döyüşündən az sonra ona xəbər verildi ki, yaxınlıqdakı məntəqələrin birində ləzgi silahlı dəstələri toplaşıbdır. Onların sayı 60 min idi. Mənbələr təsdiq edirlər ki, dağıstanlılar da kifayət qədər əzmkarlıqla vuruşdular. Yalnız hava qaralandan sonra onlar dağ yüksəkliklərində qurduqları səngərlərə çəkildilər. Səhər açılan kimi Nadir şah dəstələrinə Dağıstanlıların mövqelərini əhatə etmək tapşırığı verdi. Nadir şah döyüşçüləri və sərkərdələri verilmiş bu tapşırığın öhdəsindən bacarıqla gəldilər və qısa müddətdən sonra Dağıstan silahlıları özlərini mühasirədə gördülər. Belə olanda onlar müqaviməti dayandırıb mövqelərini tərk etdilər.[190]
Amma döyüş hələ bitməmişdi. Dağıstanın nüfuzlu əyanlarından olan Usmi Əhməd xan Nadir şaha itaətdən üz döndərdikdən sonra nüfuz dairəsində olan silahlıları da Nadir şaha qarşı döyüşlərə cəlb etdi. Nadir şah bir sıra Dağıstan tayfalarının silahlı dəstələrinin müqavimətini qırdıqdan sonra Usmi Əhməd xanın sığındığı qalanın da ələ keçirilməsinə qərar verdi. Qüreyş qalası Nadir şah döyüşçülərinin əlinə keçdi. Üsmi Əhməd xan isə qaçmaqla canını qurtara bildi.[181]
Döyüşlərin son dərəcə ağır və ləng getməsinə baxmayaraq Nadir şah, Avaristan istisna olmaqla Dağıstanın böyük bir hissəsini tabe etdi. 1742-ci ilin oktyabrında Samur çayı ətrafında məskunlaşan və Nadir şaha itaətini bəyan edən camaatların başçıları da Nadir şah tərəfindən bahalı hədiyyələrə layiq görüldülər.[79]
İran körfəzi yürüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nadirin İran körfəzini ələ keçirilmək istəməsi onun regionda yenidən imperiyasını əsas dövlət etmək istəyindən qaynaqlanırdı. Bu yürüşlərə 1730-cu illərdən etibarən başlanmışdı və bu yürüşlərin əksəriyyəti uğurla sonlandırılmışdı, lakin Nadir şahın bura canişin təyin etdiyi dəryasalar (admiral) Tağı xan yerlərdə işi düzgün təşkil edə bilmədi və vergilərin ağırlığından bezmiş əhali maliyyə məmurlarının Fars vilayətində tələb etdiyi yüksək vergilərə gücü çatmadıqdan sonra iğtişaşlara və üsyana qalxdı Tağı xan ilk dövrlərdə üsyanı yatırmağa çalışsa da, bunu bacarmadı və özü də üsyana qoşulub, ona rəhbərlik etməyə başladı.
Tağı xan qiyama qoşulan kimi vilayətdəki qoşun dəstələrini öz ətrafında birləşdirməyə başladı. Tağı xan bəyan edirdi ki, körfəzdə dəniz qüvvələrinin komandanı olan Rüstəm xan onunla əlbir olmasa, vilayəti bütünlüklə Nadir şaha qarşı qiyama səfərbər etmək mümkün olmayacaqdır. Mənbənin verdiyi məlumata görə, Tağı xan 20 min nəfərlik bir dəstə ilə Bəndər Abbas yollandı, Rüstəm xanı və onun qüvvələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışdı, amma Rüstəm xan Nadir şaha xəyanət etmədi. Belə olanda Tağı xan sui-qəsd yolunu tutdu. Bəndər Abbas əhalisi və Rüstəm xanın xidmətində olan Fars sərkərdələri arasında belə bir təbliğat aparıldı ki, Nadir şah xəstələnib, malixülya xəstəliyinə tutulub. Gözünə görünənləri, xoşuna gəlib-gəlməyənləri səbəbsiz və sorğu-sualsız qətlə yetirir. Onun xidmətində olan qoşunun döyüşçüləri canlarının qorxusundan qaçıb dağılıblar. Tağı xan belə təbliğatla bildirmək istəyirdi ki, Rüstəm xanın dəstəsində olan sərkərdələr də Nadir şahın qəzəbindən qurtara bilməyəcəklər və ona görə onlardan tələb edirdi ki, Rüstəm xanı öldürsünlər, Bəndər Abbasda olan qüvvələrlə birlikdə Tağı xanın tərəfinə keçsinlər. Tağı xanın bu təbliğatı öz səmərəsini verdi və tezliklə Rüstəm xan öldürüldü. Bununla, Bəndər Abbas və oradakı hərbi qüvvələr də qiyamçıların nəzarəti altına düşdü. Tağı xan vilayətin sərdarı vəzifəsinə təyin edilmiş Kəlbəli xanı da aradan götürməyə müvəffəq oldu. Kəlbəli xanın öldürülməsi 1743-cü il dekabrın əvvəlinə təsadüf edir. Bütünlükdə, bu üsyan 1743-cü ilin sonu, 1744-cü ilin əvvəlində vüsət tapdı.[191][192]
Qiyamın genişlənməsi və Tağı xanın əməlləri haqqında alınan hər məlumat Nadir şahın təşvişini daha da artırdı. Osmanlı dövləti ilə başlanan müharibə onun başını qarışdırdığından bu qiyamın yatırılmasına qarşı dərhal qətiyyətli tədbirlər həyata keçirə bilmədi.
Genişlənən qiyamın qarşısını almaq üçün Nadir şah Omandakı hərbi qüvvələrin komandanı Məhəmməd Hüseyn xan Qırxlını geri çağırıb Tağı xanın üstünə göndərdi. Ona göstəriş verildi ki, Tağı xan əlqol açmamış onun üstünə hücum çəksin və qiyamın qarşısı alınsın. "Aləm Ara-ye Naderi"nin məlumatına görə, Məhəmməd Hüseyn xan Qırxlının 7 minlik dəstəsi Tağı xanın dəstəsi ilə Şirazda qarşılaşdı. Onların arasında 2–3 dəfə döyüş baş verdi, lakin heç bir tərəf üstünlük qazana bilmədi. Belə olanda Tağı xan hiylə işlədib Məhəmməd Hüseyn xanın dəstəsini Şiraz məhəllələrində pusquya salmaq planına əl atdı. Və niyyətinə də nail oldu. Nadir şah əmin oldu ki, Tağı xan qiyamının yatırılması üçün daha böyük qüvvə Farsa göndərilməlidir. Bu məqsədlə o, Allahverdi xan Qırxlının rəhbərliyi altında 30 minlik bir qoşun dəstəsi təşkil edib İsfahana yola saldı. Həmin qoşun dəstəsi İsfahandan Şiraza doğru üz tutdu.[193]
Allahverdi xan qoşunlarla Şirazın yaxınlığındakı Şah Bağı adlanan yerdə düşərgə saldı. Tağı xan əvvəlcə qaladan kənarda Allahverdi xanla döyüşə girməyi qərara aldı. Onun 10–12 min nəfərlik dəstəsi qaladan çıxıb Nadir şah qüvvələrinin üzərinə hücum etdi. Tərəflər arasında baş verən döyüş bir neçə saat çəkdi. Tağı xan böyük ümidlərlə döyüşə girsə də Allahverdi xanın dəstəsinin müqavimətini qıra bilmədi. Onun dəstəsi böyük itkilər verərək yenidən qala daxilinə qayıtmaq məcburiyyətində qaldı.[194]
"Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Şiraz qalasının mühasirəsi iki ay uzandı. Mühasirənin bu qədər uzanması Nadir şahı qane etmirdi və o öz narahatlığını Allahverdi xana da çatdırdı. Nadir şah Şirazın fəthini tezləşdirmək üçün hətta əlavə hərbi qüvvə də göndərdi, amma Şiraz qalasının müdafiə imkanları göstərilən bütün cəhdləri nəticəsiz qoydu. Qalanın mühasirəsi üç aya çatanda Tağı xanın sərkərdələri arasında olan narazılıqlar Şirazın ələ keçirilməsinə imkan verdi. Qala divarlarının müdafiəsində dayanan sərkərdələrdən biri ailəsinə aman veriləcəyi təqdirdə qala qapısını açmağa hazır olduğunu bildirdi. Allahverdi xan yazılı şəkildə həmin sərkərdəyə zəmanət verdi və bununla da qala qapılarının açılmasına imkan yarandı. Nadir şah qüvvələrinin qalaya daxil olmasından xəbər tutan Tağı xan oğlu ilə birlikdə qaladan qaçmağa müvəffəq oldu, amma qala daxilində müqavimət xeyli davam etdi.[195][196]
Nadirin ömrünün son günlərində bəzi problemlər yaşaması, getdikcə qəddarlaşması və durmadan davam edən hərbi yürüşlərin xərclərinin əhali üzərinə qoyulması insanların narazılıqlarının get-gedə artmasına səbəb olurdu. Tədricən bütü ölkəni üsyanlar bürüyürdü.
İkinci Osmanlı müharibəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nadir şah Əfşar İstanbul sülhünün (1736) ratifikasiya edilməsi üçün Osmanlı dövlətindən Cəfəriliyi İslamın V məzhəbi kimi qəbul etməyi istədi. Osmanlı dövləti isə bunu rədd etdi. Bundan sonra 1743-cü ildə Nadir şah Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdi.[197][198]
1745-ci ilin birinci yarısını Dağıstanda baş qaldıran qiyamların yatırılması və bu bölgənin tam itaət altına gətirilməsi ilə məşğul oldu. 1745-ci ilin yayında Nadir şahla Osmanlı qüvvələri arasında yeni bir qarşılaşma baş verdi. Nadir şahın Qarsın mühasirəsindən əl əkməsi ilə Osmanlı sarayının sülh bağlanmasına meyil edəcəyi ümidi yenə də özünü doğrultmadı. O, Cənubi Qafqazda olduğu vaxt Osmanlı sarayı çox böyük sayda qoşun dəstələri formalaşdırdı. Müşahidəçilərin bildirdiyinə görə, 1745-ci ilin əvvəlində Osmanlı sarayı Nadir şahın qarşısına çıxarılan ən böyük ordusunu təşkil etdi. Osmanlı qüvvələri iki qol şəklində qruplaşdırılıb müxtəlif istiqamətlərə göndərildi. Birinci qola Osmanlı dövlətinin keçmiş sədr-əzəmi Yegən Məhəmməd paşa sərkərdəlik edirdi. Onun rəhbərliyi altında olan dəstənin tərkibində 100 min süvari və 40 min yeniçəri var idi. Osmanlı qüvvələrinin digər qoluna isə Abdulla paşa və Ərdəlanın keçmiş bəylərbəyi Əhməd xan rəhbərlik edirdilər. Əhməd xan Nadir şah tərəfindən Ərdəlana bəylərbəyi təyin edilmişdi, amma sonradan o, Nadir şaha itaətsizlik göstərib Osmanlıya qaçmış, Osmanlı dövlətində xidmətə başlamışdı. Nadir şah hələ Cənubi Qafqazda olarkən Osmanlı qüvvələrinin irəliləməsinin əngəllənməsi üçün bəzi tapşırıqlar verdi. Onun göstərişinə əsasən, Məhəmmədrza xan Qırxlının, Məhəmmədəli bəy Qacarın və Lütfəli bəy Çərxçibaşının rəhbərliyi altında qoşun dəstəsi Osmanlı qüvvələrinin qarşısına göndərildi.[199] Bu dəstə kəşfiyyat işləri aparmaqla bərabər, Osmanlı qüvvələrinin irəli çıxarılmış dəstələri ilə döyüşə girməli idilər. Bu dəstə Naxçıvandan keçməklə Qarsa doğru irəlilədi və Qarsla İrəvan arasında Yegən Məhəmməd paşanın irəli çıxarılmış 12 min nəfərlik avanqard dəstəsi ilə qarşılaşdı. Mənbələr bu dəstələr arasında qanlı döyüş baş verdiyini və nəhayətdə Nadir şah qüvvələrinin qələbəsi ilə başa çatdığını bildirirlər. Nadir şah Bağdaddan Dağıstana doğru hərəkət edəndə Nəsrulla Mirzəni özü ilə aparmamışdı. Nəsrulla Mirzə tabeliyində olan qoşun dəstəsi ilə İran İraqında qalmışdı. Nadir şah Qafqazdan Qarsa doğru hərəkətə başlayanda Nəsrulla Mirzəyə də xəbər göndərdi ki, Osmanlı qüvvələri ilə döyüşə hazırlaşsın. C. Hanvey Nadir şah qoşunlarının İrəvan yaxınlığında düşərgə saldığı vaxt sayının 50 min olduğunu yazır. Onun məlumatına görə, Nəsrulla Mirzənin rəhbərliyi altında isə 30 min nəfərlik qoşun dəstəsi var idi. Nadir şah öz qoşunları ilə 1745-ci il avqustun 7-də İrəvanı adlayıb bu şəhərin iki fərsəngliyində olan Muradtəpə adlanan məntəqədə düşərgə saldı. Bura həmin məntəqə idi ki, 1735-ci ildə orada Nadir şah Osmanı sərkərdəsi Abdulla paşa Körpülünü məğlubiyyətə uğratmışdı. Yegən Məhəmməd paşanın düşərgəsi Nadir şahın düşərgəsindən cəmi iki fərsəng aralı idi.[200]
Qars döyüşü
[redaktə | mənbəni redaktə et]1745-ci il avqustun 11-də Muradtəpə ətrafında Osmanlı qüvvələri ilə Nadir şah qoşunları arasında gərgin bir döyüş başladı. Bu döyüşə çox zaman Qars döyüşü də deyilir. "Aləm Ara-ye Naderi"də olan məlumata görə, uzun müddət döyüşdə hansı tərəfin hərbi üstünlüyə malik olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyildi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, döyüşün bərabər səviyyədə getdiyini görəndə Nadir şah at belinə qalxıb özü də döyüşə atıldı. Nadir şah döyüş meydanında əfqan dəstələrinin sağdan və soldan əzmkarlıqla döyüşmələrinin şahidi oldu. Onun döyüşə qatılması bütün dəstələrinə ilham verdi, Osmanlı qüvvələrinə vurulan zərbələrin gücünü daha da artırdı. Nəticədə, Osmanlı qüvvələri artan təzyiqə davam gətirməyərək yavaş-yavaş geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Bu vaxt Məhəmməd paşa sərkərdələrinə Avropa taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Məhəmməd paşa sərkərdələrinə Avropa taktikası tətbiq edilməsini tapşırdı. Avropa taktikası müdafiə və hücum elementlərinin birləşdirilməsindən ibarət idi. Qoşunlar qarşı tərəfə doğru müəyyən qədər irəlilədikdən sonra səngərlənməli, möhkəmlənməli və sonra yenə müəyyən məsafə irəliləməli idilər. Osmanlı qüvvələri bu taktikanı bütünlüklə tətbiq edə bilmədilər. Nadir şah qoşunlarının təzyiqindən əlavə yerli şərait də buna imkan vermədi.[201]
Nadir şah isə başqa bir taktikaya əl atdı. Onu tapşırığı əsasında qoşun dəstələrindən biri Qarsdan Ərzuruma aparan yolu nəzarət altına aldı və nəticədə Osmanlı qüvvələrinin əsas təchizat yolu bağlandı. Bununla eyni zamanda Nadir şah Osmanlı qüvvələrini həm də əhatə etmiş oldu ki, bu da Məhəmməd paşa üçün təbii narahatlıq yaratdı. Döyüşün elə birinci gününün axşamı Nadir şah 20 min nəfərlik bir dəstəni Osmanlı qüvvələrinin arxasına keçməyi və gecə ikən əsas qüvvələrə qəfil zərbə endirməyi tapşırdı. Bu dəstənin gecə hücumu elə gözlənilməz oldu ki, Osmanlı qüvvələri arasında güclü vahimə və çaşbaşlıq yaratdı, döyüşçülərin çoxu əsir düşdü, çoxu da məhv edildi. Çoxları isə müqavimət göstərmədən qaçmaqla canlarını qurtardılar. Dəqiqliklə düşünülmüş gecə hücumunun həyata keçirilməsi nəticəsində Osmanlı qüvvələrinə ağır zərbə vuruldu və səhər açılana kimi Məhəmməd paşa qoşunlarının döyüş mövqeləri mühasirəyə alındı. Nəticədə, Osmanlı qüvvələri həm çoxlu itki ilə qarşılaşdılar, həm də bir çox mühüm mövqeləri əldən verdilər.[202]
Yaranmış vəziyyətin düzəldilməsi üçün Yegən Məhəmməd paşa öz sərkərdələrinin müşavirəsini çağırdı, onlarla birlikdə döyüş meydanında baş verənləri müzakirə etdi və belə qərara alındı ki, Osmanlı qüvvələri də gecə ikən Nadir şah qoşunları üzərinə hücum etsinlər. Belə ehtimal olunurdu ki, gecə hücumu ilə Nadir şahın bütün qüvvələri mühasirəyə alınsın və sonra da onların məhvinə başlansın. Məhəmməd paşa bu müşavirədə də Avropa taktikasının tətbiqinin zəruriliyini vurğuladı.
Həmin günün axşamı, yəni 1745-ci il avqustun 19-da Kermanşah istiqamətində Osmanlı qüvvələri ilə döyüşə girən Nəsrulla Mirzədən Nadir şaha xoş xəbər gətirildi. Nəsrulla Mirzə göndərdiyi məktubunda Nadir şaha məlumat verdi ki, Mosul ətrafında Abdulla paşanın rəhbərlik etdiyi qoşun dəstəsi məğlubiyyətə uğradılmışdır. Əsir edilmiş Osmanlı döyüşçülərinin bir hissəsi Nadir şahın düşərgəsinə yola salınmış, Nəsrulla Mirzə özü isə Kermanşaha qayıtmışdır.[203]
"Aləm Ara-ye Naderi"nin "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"dən eynilə əxz etdiyi bu məlumatdan Nadir şahın Nəsrulla Mirzəyə hansı cavab verdiyi anlaşılmır. Heç şübhəsiz ki, Nadir şah, Nəsrulla Mirzənin dəstəsinin Osmanlı ərazilərinin dərinliklərinə doğru irəliləməsinə razı olmadı. Anlaşılan odur ki, Nadir şah oğlunun əldə etdiyi bu qələbəyə çox sevindi və onun məktubunu Osmanlı əsirləri vasitəsilə Yegən Məhəmməd və Abdulla paşaya göndərdi, amma məktub yetişənə qədər Məhəmməd Yegən paşa artıq dünyasını dəyişdi.[204] Yuxarıda xatırlanan hər iki mənbə həmin vaxtlarda Məhəmməd paşanın düşərgəsində, Osmanlı qoşunları arasında qiyam və iğtişaşın baş verdiyini qeyd edir, lakin bu iğtişaşların da nə ilə bağlı olduğunu söyləmək çətindir. "Aləm Ara-ye Naderi"nin yazdıqlarından hətta belə güman etmək olar ki, Osmanlı qoşunları arasında iğtişaşın baş verməsinin Yegən Məhəmməd paşanın ölümünə heç bir aidliyi yoxdur. Bu mənbədə bildirilir ki, Yegən Məhəmməd paşa ağciyərin iltihabından əziyyət çəkirdi. Dünyasını dəyişdiyi gün onun xəstəliyi birdən-birə ağırlaşmış və qoşunlardakı həkimlər ona bir yardım edə bilməmişdilər.[205]
Avropalı müəlliflər, o cümlədən C. Hanvey, Şarl Piklet və hətta L. Lokkart da Məhəmməd paşanın öldürüldüyünü yazırlar. Ş. Pikletə görə, əsas döyüşün baş verdiyi gün Nadir şah Osmanlı qüvvələrinin zəif nöqtəsini müəyyənləşdirib əsas zərbəni də ora vurmağı qərara aldı. Sonra ehtiyatda saxladığı bütün qüvvələri də döyüşə atdı. Nadir şahın göstərişinə əsasən bütün süvarilər tüfənglərdən atəş açdılar və sonra da düşmənlə əlbəyaxa qılınc döyüşünə girdilər. Bu qəfil hücum nəticəsində Nadir şah Osmanlı qüvvələrinin artilleriyasının əsas hissəsini ələ keçirməyə nail oldu. Osmanlılar döyüşün müxtəlif mərhələsində çoxlu tələfatla üzləşdilər. Həmin tələfatın 20 mindən artıq olduğu bildirilir. Bir o qədər Osmanlı döyüşçüsü də əsir oldu. Nadir şah qoşunlarının təzyiqi qarşısında davam gətirə bilməyən Osmanlı ordusu və onun rəhbəri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Osmanlı qoşunlarının düşərgəsi müdafiə baxımından yaxşı möhkəmləndirildiyi, istehkam qurğuları və toplarla müdafiə olunduğu üçün Nadir şah təqibi davam etdirməyi lazımsız bildi. Əvəzində qərara aldı ki, Osmanlı qüvvələrinin arxaya aparan yollarını kəssin. Çünki bu yolların kəsilməsi Osmanlı qüvvələrinin təchizatını çətinləşdirə və onları daha tez təslim olmağa məcbur edə bilərdi. Ş. Pikletə görə, bundan sonra Osmanlı qoşunları öz qüvvələrini bir də səfərbər edib Nadir şah mövqeləri üzərinə hücum çəkdilər. Osmanlı qüvvələrinin geniş yer verdiyi top atəşləri də köməyə çatmadı. Nadir şah qüvvələrinin əks-hücumu osmanlıları geri çəkilməyə məcbur etdi. Təchizatının, silah və sursatının çox hissəsini itirib pərakəndə hala düşən Osmanlı dəstələri Qars yolu ilə geri çəkilməyə başladılar. Avropalı müəllifə görə, Məhəmməd paşa da bu geri çəkilmə zamanı öldürüldü.[206]
Geri qaçmaqda olan Osmanlı qüvvələrinin Nadir şah dəstələri tərəfindən təqib olunmasını "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi" də təsdiq edir. Bu mənbəyə görə, Yegən Məhəmməd paşanın ölümü Osmanlı qüvvələri arasında çaşqınlıq yaratdı və sərkərdəsini itirmiş qüvvələr pərakəndə halda qaçmağa üz tutdular. Bu vaxt onlar yenidən Nadir şahın qoşunlarının döyüş əzmi ilə üzbəüz qaldılar. Osmanlı qüvvələrinin bütün artilleriyası, düşərgəsi təchizatı və yükləri Nadir şah dəstələrinin əlinə keçdi. Nadir şah döyüşçüləri osmanlıları Arpaçaya qədər təqib etdilər. "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi" onlardan 12 min nəfərinin öldürüldüyünü, 5 min nəfərinin isə əsir götürüldüyünü xatırladır.[207][208]
Nadir şah Osmanlı dövləti ilə Səfəvi dövləti arasında vaxtilə mövcud olmuş sərhəd xəttini adlamadı. C. Hanvey və çox güman ki, ona istinad etmiş L. Lokkart bunu Nadir şah qoşunlarının və ölkə əhalisinin əlavə müharibə iztirablarını istəməməsi ilə əlaqələndirirlər. Döyüş başa çatandan sonra Nadir şah Osmanlı sultanına ehtiram dolu bir məktub yazdı və elçisi vasitəsilə Osmanlı sarayına göndərdi. Nadir şah həmin məktubda bildirirdi ki, Osmanlı ruhanilərinə çatdırılmış olan əvvəlki təkliflər barəsində daha təkid göstərmir. Nadir şah əminliyini bildirirdi ki, məzhəb məsələsi ilə bağlı olan və Osmanlı sarayı tərəfindən qəbul edilməyən həmin təklifin geri götürülməsi iki dövlət arasındakı münasibətləri daha da yaxşılaşdıracaqdır.[209]
Dəhşətli məğlubiyyət İstanbul hakimiyyətinin hərbi qələbəyə olan ümidlərini heçə endirdi. Ölənlərin və yaralananların sayı döyüşün nə dərəcədə sərt formada getdiyini sübut edir. Döyüşün elə ilk günündəcə Nadir şahın ordusu 8.000 nəfər itki vermişdi, lakin onlar sonrakı günlərdə demək olar ki, itki vermədilər, lakin Osmanlı ordusunun itkiləri isə gündən günə artmaqda idi. İtkilər barədə olan ehtimallar 28.000–50.000 arasındadır. Ən məqbul sayılan say isə belədir: 12.000 ölü, 18.000 yaralı və 5.000 əsir. Beləliklə, ümumilikdə 35.000 nəfər itki. Nadir şah əsir götürülən bütün yaralılara Qarsa getməyə və müalicə almağa icazə verdi.[210][211]
Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 234
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 359
- ↑ "Archived copy" (PDF). 2016-03-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-11.
- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 300
- ↑ "FLAGS i. Of Persia". www.iranicaonline.org. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Valeri Silogava və Kakha Shengelia. History of Georgia: From the Ancient Times Through the "Rose Revolution". Caucasus University Publishing House. 2007. səh. 158. ISBN 978-9994086160.
- ↑ Qüddusi, 2008. səh. 31
- ↑ 1 2 Əliyarlı, 1996. səh. 488
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 127
- ↑ 1 2 Moghtader, 2008. səh. 175
- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 146
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 250
- ↑ Jonas Hanway. An historical account of the British Trade over the Caspian Sea, with a journal of travels. London: Mr. Dodsley. 2008. səh. 273.
- ↑ 1 2 Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 344
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 39
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 17
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 29
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 27
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 32
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 22
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 29
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 119
- ↑ 1 2 3 Qüddusi, 1999. səh. 33
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 49
- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 371
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 158
- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 49
- ↑ 1 2 3 Ghafouri, Ali(2008). History of Iran's wars: from the Medes to now, p. 382. Etela'at Publishing
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 40
- ↑ 1 2 Qüddusi, 1999. səh. 39
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 48
- ↑ 1 2 3 Süleymanov, 2010. səh. 156
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 50
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 53
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 157
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 32
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 161
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 60
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 42
- ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 65
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 66
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 79
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 168
- ↑ Houtsma, M. Th.; van Donzel, E. E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936. BRILL. 1993. 760. ISBN 90-04-08265-4. 2022-04-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-10.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 40
- ↑ 1 2 Səmnani Pənahi. Tarix-e nezami və siyasi-ye doura-e Nader şah Əfşar. I. Tehran. səh. 274.
- ↑ 1 2 Axworthy, 2009. səh. 203
- ↑ 1 2 Sayks P. Tarix-e İran. Tehran. səh. 393.
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 72
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 94
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 205
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 41
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 122
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 43
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 125
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 140
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 141
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 145
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 146
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 105
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 106
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 107
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 160
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 346
- ↑ 1 2 3 Lockhart, 2004. səh. 170
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 172
- ↑ 1 2 3 Əliyarlı, 1996. səh. 490
- ↑ R.İ.Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). Bakı: Nurlan. 2003. səh. 231.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 109
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 177
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 114
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 222
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 223
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 224
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 187
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 225
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 227
- ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 209
- ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 211
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 213
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 116
- ↑ 1 2 3 Əliyarlı, 1996. səh. 493
- ↑ Nigar Gözəlova və Əkrəm Bağırov. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir şah Əfşarın Bağdad yürüşləri. Bakı: Elm və Təhsil. 2018. səh. 29. ISBN 978 9952 8176 1 2.
- ↑ "The Army of Nader Shah" (PDF). 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-03-10.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 119
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 229
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 46
- ↑ 1 2 Qüddusi, 1999. səh. 48
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 245
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 47
- ↑ 1 2 Əliyarlı, 1996. səh. 491
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 123
- ↑ 1 2 Əliyarlı, 1996. səh. 492
- ↑ 1 2 Qüddusi, 1999. səh. 125
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 260
- ↑ 1 2 Süleymanov, 2010. səh. 276
- ↑ 1 2 Süleymanov, 2010. səh. 277
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 128
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 198
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 129
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 206
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 345
- ↑ "Nādir Shāh". www.britannica.com. 13 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ R. G. Grant. 1001 Battles That Changed the Course of History. səh. 410.
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 254
- ↑ Bellamy, 1990. səh. 214
- ↑ Moghtader, 2008. səh. 205
- ↑ Later Mughal. 31 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2014.
- ↑ Jagadish Narayan Sarkar. A Study of Eighteenth Century India: Political history, 1707–1761. I. University of Virginia: Saraswat Library. 1976. səh. 115.
- ↑ Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 158.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 61
- ↑ Conflicts In 1739: War of Jenkins' Ear, Stono Rebellion, Battle of Karnal, Chickasaw Wars, Battle of Porto Bello, Battle of Vasai. General Books LLC. 2010. səh. 14. ISBN 9781156213391.
- ↑ Ghafouri, 2008. səh. 383
- ↑ Bellamy, 1990. səh. 214
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 63
- ↑ Nadir şah Əfşarın məktublaşması - Sultan Mahmud xana məktub bölməsi. Bakı: Nurlan. 2007. səh. 7. ISBN 460200000.
- ↑ Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. səh. 225.
- ↑ The Cambridge History of India. V. səh. 360.
- ↑ Rakesh Bhasin. Dastan-e-Awadh: A Momentous Journey from Faizabad to Lucknow. səh. 127.
- ↑ Ghafour, 2008. səh. 384
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 255
- ↑ "INDIA vii. RELATIONS: THE AFSHARID AND ZAND PERIODS". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Suresh K Sharma. Haryana: Past and Present. II. Mittal. səh. 132. ISBN 81 8324 046 1.
- ↑ "CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Hanway, 1753. səh. 251-253
- ↑ Moghtader, 2008. səh. 221
- ↑ Henry Miers Elliot. The History of India, as Told by Its Own Historians: The Muhammadan Period. V. Cambridge University Press. səh. 357.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 187
- ↑ Moghtader, 2008. səh. 206
- ↑ Moghtader, 2008. səh. 210
- ↑ Students' Britannica India: I to M (Iblis to Mira Bai). səh. 185.
- ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 261
- ↑ David Marshall Lang. Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record Arxivləşdirilib 2022-05-09 at the Wayback Machine Columbia University Press, 1957 (digitalised March 2009, originally from the University of Michigan) s. 142
- ↑ William Irvine. Later Mugals. Yeni Dehli: Atlantic Publishers. 1991. səh. 357.
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 262
- ↑ James Fraser. The History of Nadir Shah, Formerly Called Thamas Kuli Khan. səh. 129.
- ↑ An Advanced History of Modern India. Sailendra Nath Sen. India: Macmillan India. 2010. səh. 326. ISBN 9780230328853.
- ↑ Edward G. Browne. "AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722–1922). London: Packard Humanities Institute. 2010. səh. 33.
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 264
- ↑ Jaswant Lal Mehta. Advanced Study in the History of Modern India 1707-1813. New Dawn Press. 2005. səh. 231. ISBN 1 932705 54 6.
- ↑ Vedpal S. Malik və Don E. Mathre. Bunts and Smuts of Wheat: An International Symposium : Raleigh, North Carolina. North American Plant Protection Organization. 1997. səh. 327.
- ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 265
- ↑ John Malcolm. The History of Persia, from the Most Early Period to the Present Time. II. London: John Murray. səh. 85.
- ↑ Edward G. Browne. . London: Packard Humanities Institute. səh. 33.
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 267
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 260
- ↑ John Clark Marshman. . Serampore Press. 1863. səh. 199.
- ↑ Deccan Heritage, H. K. Gupta, A. Parasher and D. Balasubramanian, Indian National Science Academy, 2000, p. 144, Orient Blackswan, ISBN 81-7371-285-9
- ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia. India Before Europe (ingilis). Cambridge University Press. 2006. səh. 40. ISBN 978-0-52180-904-7. 27 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2019.
- ↑ Leela Kohli. "Fascinating history of world's best diamonds". The Northern Star. Lismore, New South Wales: National Library of Australia. 30 May 1953. səh. 6. 24 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2013.
- ↑ Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 159.
- ↑ William Dalrymple və Anita Anand. Koh-i-Noor. Bloomsbury Publishing. 2017. səh. 52. ISBN 1408888858.
- ↑ Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. London: Gilbert & Rivington Printers. 1862. səh. 228.
- ↑ Jeremy Black. War and the World: Military Power and the Fate of Continents, 1450-2000. Yale University Press. 2000. səh. 324.
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 268
- ↑ Naimur Rahman Farooqi. Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748. India: Idarah-i Adabiyat-i Delli. 1989. səh. 231.
- ↑ Lawrence Dundas Campbell. . X. 1808. səh. 601 https://books.google.az/books?id=R1dFAAAAYAAJ&pg=RA1-PA601&dq=Battle+of+Karnal&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwinoKGg5P3nAhXGvosKHcuuAW0Q6AEIeTAI#v=onepage&q=Battle%20of%20Karnal&f=false (#bare_url_missing_title).
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 269
- ↑ Tony Jaques. Dictionary of Battles and Sieges: A-E. Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8,500 Battles from Antiquity Through the Twenty-first Century. 1. Greenwood Publishing Group. 2007. səh. xxxix. ISBN 0313335370.
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 271
- ↑ Books Llc. Battles Involving the Mughal Empire: Battle of Panipat, Battle of Khanwa, Battle of Saraighat, Battle of Ghaghra, Siege of Sambhal. General Books. 2010. səh. 57. ISBN 9781155323688.
- ↑ Axworthy, 2009. səh. 270
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 84
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 85
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 86
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 87
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 88
- ↑ "ILBĀRS KHAN". www.iranicaonline.org. 13 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 92
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 97
- ↑ Бакиханов. А. К. Гюлистан-и Ирам Издательство Елм Баку −1991. səh. 138
- ↑ Aliyev. F. M. İra əleyhinə çıxışlar səh. 107–108.
- ↑ В.Н.ЛЕВИАТОВ. ОЧЕРКИ ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА в XVIII веке. Bakı: Azərbaycan SSR dövlət nəşriyyatı. 1948. səh. 78.
- ↑ Хроника войн Джара в XVIII столетии. Bakı. 1931. səh. 19.
- ↑ Мирза-Мехти-хан. Виллиама Джонса История Надир-хана. London. 1799. səh. 203.
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 341
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 343
- ↑ Соловьев — История России, изд. III, т. 20, стр. 1332.
- ↑ Договоры России с Востоком. 1869. səh. 202-207.
- ↑ Əliyarlı, 1996. səh. 353
- ↑ 1 2 Əliyarlı, 1996. səh. 352
- ↑ Abasqulu Bakıxanov. Gülüstani-İrəm (PDF). Bakı: Elm. 1991. səh. 142.
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 348
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 350
- ↑ Əliyarlı, 1996. səh. 357
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 349
- ↑ Yeddi cilddə III cild, 2007. səh. 351
- ↑ Lockhart, 2004. səh. 176
- ↑ Əliyarlı, 1996. səh. 349
- ↑ Əliyarlı, 1996. səh. 351
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 54
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 463
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 465
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 466
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 467
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 101
- ↑ Nicolae Jorga. Geschiste des Osmanichen. IV. Yeditepe Yayınları. səh. 371. ISBN 978-975-6480-19-9.
- ↑ Əliyarlı, 1996. səh. 496
- ↑ William Edward David Allen. A History of the Georgian People: From the Beginning Down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century. Taylor & Francis. 1932. səh. 193. ISBN 0-7100-6959-6.
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 339
- ↑ Alam Aray-e Naderi, Mohammad Kazim Keshmiri, 3 volumes, Tehran university press
- ↑ The Army of Nader Shah, Michael Axworthy, Iranian Studies, volume 40, number 5, December 2007, (Taylor & Francis), 642.[1] Arxiv surəti 31 mart 2022 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 341
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 151
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 141
- ↑ Qüddusi, 1999. səh. 143
- ↑ Mirza Mehdi Khan Astarabadi. Histoire De Nader Chah // Works of Sir William Jones (French). 12. William Jones tərəfindən tərcümə olunub. London: J. Stockdale. 1807 [1770]. 102–103. OCLC 11585120. Jahangushaye Naderi. 2022-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- ↑ Herbert John Maynard. Nadir Shah. H. B. Blackwell. 1885. 49. OCLC 493917070. 2022-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- ↑ Süleymanov, 2010. səh. 479
- ↑ Laurence Lockhart. Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources. London: Luzac. 1938. 250, 340. OCLC 580906461. 2022-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-12.
- ↑ Michael Axworthy. Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. 2010. 289–291. ISBN 9780857733474. 2022-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-12.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant. London: I.B. Tauris. 2009. 368 səhifə. ISBN 9780857721938.
- Lockhart, Laurence. Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources. London: AMS Press. 2004. 344. ISBN 978-0404562908.
- Süleymanov, Mehman. Nadir şah (PDF). Tehran. 2010. 740.
- Ghafouri, Ali. History of Iran's wars: from the Medes to now. Tehran: Etela'at Publishing. 2008. 546.
- Moghtader, Gholam-Hussein. The Great Batlles of Nader Shah. Tehran: Donyaye Ketab. 2008.
- Əliyarlı, Süleyman. Azərbaycan tarixi (PDF). Bakı: Azərbaycan. 1996. 866. ISBN 4804000000.
- Yeddi cilddə III cild. . Bakı: Elm. 2007. 592. ISBN 978-9952-448-39-9.
- Qüddusi, Məhəmməd Hüseyn. . Bakı: Gənclik. 1999. 234. ISBN 5-8020-1178-5.