1. İnsanın keçmişdə olmuş bir şeyi yadda saxlama qabiliyyəti; yaddaş, zehin. O əhvalat indi də xatirimdədir.
– Xatirində varmı boranlı çağlar? Bürümüşdü bizi zalım qaçaqlar.
□ Xatirə düşmək (gəlmək) – yada düşmək, hafizədə, yaddaşda yenidən canlanmaq.
Düşəndə xatirimə göylərə çıxar ahim; O mahparə ilə xəlvət etdiyim gecələr.
Xatirə gətirmək – yada salmaq, anmaq.
Xatirində qalmaq (yaşamaq) – yadında qalmaq, unutmamaq.
O gün bizim xatirimizdə əbədi olaraq yaşayacaqdır.
Beləliklə, mən tam üç gün Yaqutu görmədim və bu üç gün həyatımın ən uzun günləri olaraq həmişəlik xatirimdə qaldı.
Xatirində saxlamaq – yadından çıxarmamaq, unutmamaq.
Xatirindən çıxmaq – yaddaşdan çıxmaq, unutmaq. Ürəyim təngləşirdi.
“Adi həyat” bildiyimiz şəhər yaşayışı, şəhərin yuxusuz gecələri xatirimdən çıxmırdı.
2. məc. Könül, ürək, qəlb mənasında.
Ey fəqir, ehtiyacını göstər! İstə məndən, nə xatirin istər!
[Almaz Aftilə:] Sən bilirsən ki, mən sənin xatirini nə qədər istəyirəm.
// məc. Mənlik hissi.
□ Xatirinə dəymək (toxunmaq) – mənliyinə, izzəti-nəfsinə toxunmaq.
Bu söz Kazımın xatirinə dəyən kimi oldu.
…Xatirinə dəyməmək üçün Eldara heç bir söz demirdim.
3. Hörmət, sayğı. Sənin xatirin üçün. O, xatir bilən deyil.
□ Xatir saxlamaq – hörmət saxlamaq, sayğı bəsləmək.
4. Xatirinə şəklində – 1) hörmət, sayğı əlaməti olaraq.
Mənə elə gəlir dünyada hər şey; Sənin xatirinə yaranıb ancaq.
Professorun iştahı güc gətirsə də, Ədhəmin xatirinə özünü saxlaya bildi. ;
2) …naminə, …üçün, …görə, …uğrunda.
İndi mən sabahın xatirinə; Onların bu gününü alımmı əllərindən?… Almalıyam… çarə yox!
◊ Xatiri qalmaq – bir şeydən incimək, könlünə toxunmaq, məyus olmaq, ürəyi incimək.
Xatiri olmaq – hörməti olmaq, nüfuzu olmaq, sayılmaq, istənilmək, əzizlənmək.
Xatiri … yanında əziz olmaq – hörmət edilmək, əzizlənmək, sayılmaq.
…Vətənə qulluq edən qadının xatiri hamının yanında əzizdir.
Hələ indi, bu qocalıq günlərində Gülzar xalanın xatiri Mustafa kişinin yanında o qədər əzizdi ki…
Xatirini almaq – könlünü almaq, təskin etmək, ürək-dirək vermək.
Taybuynuz öküzə heç mahnı oxuyan, xoş dillə onu oxşayan və xatirini alan olmur…
Xatirini gözləmək (saxlamaq) – hörmətini gözləmək, hörmətini saxlamaq, hörmət etmək, xatirini istəmək.
Xatirini istəmək – sayğı, hörmət bəsləmək, əziz saymaq, yanında hörməti olmaq.
[Mustafa bəy:] Bilirsən, Mirzə Kərim, mən sənin xatirini çox istəyirəm.
Xatirini qırmaq (sındırmaq) – qəlbinə dəymək, ürəyini sındırmaq. Lələ Lətifin xatirini sındırmayıb gül bağına getdi. “Lətif şah”.
Allah xatirinə – yalvarış, xahiş mənasında: sən Allah, Allah eşqinə.
[Rəhim:] Ağa, Allah xatirinə mənim munisimi əlimdən alma!
[Gövhərin əri camaata:] Allah xatirinə, hər gün iclas çağırın, bəlkə bu arvadın üzünü az görüm.
