1. Od üstündə aramla bişmə, yaxud dəm alma. Xörək dəmdədir.
– Dedim: – Vallah, onu-bunu bilmirəm, bu saat … [çay] dəmdə, şahmat da stol üstdə qurulu.
□ Dəm almaq (çəkmək) – 1) qaynar suda qalıb yetişmək, suyu çəkilərək öz buğunda bişmək. Plov dəm almışdır.
– Hər cümə avamın plovu dəm çəkir. ;
2) od üstündə rəng alaraq ətri çıxmaq və içməyə yararlı hala gəlmək (çay, qəhvə haqqında).
Dəm tökmək – tərləmək, damcı-damcı tökülmək (dəm çəkmək üçün qazanın ağzına qoyulan qapaqdan).
Dəmə qoymaq – aramla öz buğunda bişmək, yaxud dəm almaq üçün zəif od üstündə saxlamaq. Xörəyi dəmə qoymaq. Çayı dəmə qoymaq.
Dəmini almaq – dəm almaq üçün qazanın ağzına qoyulmuş qapağı götürüb üzərindəki damcı-damcı suyu kənara tökmək.
Sürmə xala plovun dəmini aldı…
2. Buğ, buxar, qaz.
// Kömürün və s.-nin natamam yanması nəticəsində əmələ gələn boğucu, zəhərli qaz. Dəm tutmaq. Dəmdən zəhərlənmək. Dəm qazı.
3. məc. Kef, nəşə; istirahət.
Dəm dəm gətirər, qəm – qəm. ( Ata. sözü ).
Qüssəyə gəl, qəmə gəl; Kef istəsən, dəmə gəl; Dərd bilən özü gələr; Bilməyənə demə, gəl. ().
□ Dəm almaq (çəkmək) – nəşələnmək, keflənmək, ləzzət çəkmək, xoşlanmaq.
[Aşpaz] ocağın istisi dəydikcə xumarlanıb dəm alırdı.
Dəmə uymaq – kefə uymaq, başı kefə qarışmaq. Heç demirlər oğul-uşaq var.
Yəqin dəmə uyublar.
Dəmi sazlanmaq – kefi gəlmək; nəşələnmək.
Mocuxun kefi kökəldi, dəmi sazlandı.
4. məc. dan. Bərk kefli, məst. Hərif dəmdir.
5. məh. Bax dəmyə 1-ci mənada. Dəm xır. Dəm bostan.
◊ Dəm tutmaq – 1) züy tutmaq bax züy1 (1-ci mənada).
Yağan o gur yağış da silə bilmədi fəqət; Onun kədərlərinə dəm tutmuşdu təbiət. ;
2) səsini başqasının səsinə uyğunlaşdırmaq.
[Ziba] özözünə mığıldaya-mığıldaya uşağın ağlamağının dəmini tuturdu.
…İmamqulu isə koxanın xorultusuna gecə uzunu dəm tutdu. ;
3) məc. başqasının dediklərini, fikrini təkrar etmək, başqasının hərəkətlərini təqlid etmək.
Dəm vermək – 1) hərəkətə gətirmək, işə başlamaq. İşə dəm vermək;
2) bax dəm tutmaq 2 və 3-cü mənalarda.
Dəm vurmaq – səlahiyyəti, məlumatı, xəbəri və ya haqqı olmadığı bir şeydən ağızdolusu danışmaq, bəhs etmək, iddiasında olmaq.
Hətta millətin dərisini soyan adamlar da millətdən dəm vurub, “millət belə gəldi, millət belə getdi” deyirlər.
// Ümumiyyətlə, bir şey haqqında danışmaq.
Füzuli, aləmi-qeyd içrəsən, dəm vurma eşqindən.
Göyün ulduzları da guya bir-biri ilə məhəbbətdən dəm vururdular.
[Bədircahan:] Birdən başlarsan cahıllıqdan dəm vurmağa, onda yəqin ki, iş düzəlməz.
// “Özündən” sözü ilə – özünü tərifləmək. Az özündən dəm vur.
– Çox özündən dəm vuran aşıqların sazını əlindən alıb yola salmışdı. “”.
Dəmə tutmaq – danışdırmaq, sorğu-suala tutmaq.
Qubernat tutubdur Sonanı dəmə; Edir sözlərini dilmanc tərcümə.
