Beynəlxalq Hüquq İnstitutu

Beynəlxalq Hüquq İnstitutu (IML) — (fr. Institut de Droit International, IDI) dünyada beynəlxalq hüququn prinsiplərini müəyyənləşdirən, kodlaşdırmasını yaradan və beynəlxalq problemlərin həlli yollarını təklif edən ilk təşkilatlardan biridir. 1904-cü il üçün Nobel sülh mükafatı laureatı olmuşdur.^[1]

Beynəlxalq Hüquq İnstitutu IIL, IDI
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Belçika
Tipi	Cəmiyyət, Qeyri-hökumət təşkilatı (QHT)
Yaradılıb	1873-cü il, 8 sentyabr
Digər məlumatlar
Prezident	Marselo Koen
Sayt	idi-iil.org
Mükafatlar	Nobel sülh mükafatı (1904-cü il)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Beynəlxalq Hüquq İnstitutunun yaradılmasına təşəbbüs Belçika hüquqşünası və Revue de Droit International et de Législation Comparée (International Law and Comparative Law Journal) jurnalının redaktoru Qustav Rolen-Jakmen tərəfindən edilmişdir. Fransa-Prussiya müharibəsindən sonrakı dövrdə (1870-1871) beynəlxalq hüququn inkişafına yönəlmiş kollektiv elmi fəaliyyətlərin təşkili yollarını axtaran bir neçə başqa vəkil ilə yazışmalara başladı. Rolen-Jakmen, İnstitutun yaradılması ilə bağlı təklifləri olan qeyd hazırladı və 10 mart 1873-cü ildə onu Avropa və Amerikanın müxtəlif ölkələrində beynəlxalq hüquq sahəsində iyirmi iki ən məşhur mütəxəssisə göndərdi.^[2]

8 sentyabr 1873-cü ildə, Gent bələdiyyə binasının binasında, Rolen-Jakmendən əlavə 10 tanınmış vəkilin iştirak etdiyi İnstitutun təsis konfransı açıldı. Konfransda Tobias Asser (Hollandiya), Vladimir Bezobrazov (Rusiya), İohan Kaspar Blunçhli (Almaniya), Karlos Kalvo (Argentina), David Dadli Fild (ABŞ), Emil de Lavile (Belçika), Ceyms Lorimer (Böyük Britaniya), Paskuale Stanislao Mançini (İtaliya), Qustav Muane (İsveçrə) və Auqusto Pirantoni (İtaliya) iştirak edirdilər. İnstitutun yaradılması qərarı 11 sentyabr 1873-cü il tarixli konfransda verildi; ilk iclas isə 1874-cü ildə Cenevrədə keçirildi.

Təsis konfransında İnstitutun Əsasnaməsi və İnstitutun məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirən və fəaliyyət prinsiplərini elan edən "İzahlı Qeyd" qəbul edildi. Sənəddə institutun əsas vəzifəsi ilə bağlı deyilir:

Əsas meyar ən diqqətçəkən publisistlərin kiçik dairəsinin sərbəst fəaliyyəti ilə, mümkün qədər dəqiq şəkildə, beynəlxalq hüquq məsələləri ilə bağlı maarifləndirilmiş dünyanın hüquqi fikrini yaratmaq və müxtəlif dövlətlər tərəfindən xarici əlaqələri üçün dərslikdə qəbul edilə bilməsi üçün bu fikrə kifayət qədər aydın bir ifadə verməkdir.

İnstitutun müstəqilliyini təmin etmək üçün yalnız üzvlərinin töhfələri və ayrı-ayrı şəxslərin ianələri hesabına mövcud olmasına qərar verildi.

Paskuale Mançini İnstitutun ilk prezidenti, İohan Kaspar Blunçhli və F.E. de Pare vitse-prezidentlər seçildi. Qustav Rolen-Jakmen baş katib oldu. Baş katibin iqamətgahı eyni zamanda İnstitutun rəsmi yeri sayılırdı.

İnstitutun mövcudluğunun ilk illərindəki iclasları ümumiyyətlə ildə bir dəfə və ya iki ildə bir dəfə keçirilirdi. Xartiyaya əsasən, hər iclasda yeni prezident seçilirdi.

Beynəlxalq Hüquq İnstitutu; ortaq prinsiplərin inkişafı, kodlaşdırmada əməkdaşlıq, sülhün qorunması və müharibə qanunlarına və adətlərinə riayət edilməsi; mübahisəli və ya şübhəli işlərdə məhkəmə məsləhəti vermək və beynəlxalq münasibətləri tənzimləməli olan ədalət və insanpərvərlik prinsiplərinin müvəffəq olması üçün nəşrlər, xalq təhsili və digər vasitələrlə kömək etmək məqsədini daşıyan beynəlxalq hüququn mütərəqqi inkişafını təşviq etmək olan qeyri-rəsmi elmi özəl dərnəkdir

İnstitut dünya ölkələrinin kifayət qədər balanslı sayda nümayəndəsini bir araya gətirir. Elmi nailiyyətlərini nümayiş etdirmiş və siyasi təzyiqlərdən azad olma ehtimalı olan şəxs instituta qoşula bilər. İnstitutun əsasnamə və qaydaları iştirakçıların üç kateqoriyasını müəyyən edir: üzvlər, tərəfdaşlar və fəxri üzvlər.

Tərəfdaşlar - (maksimum 72) - “nəzəriyyə və təcrübə sahəsində beynəlxalq hüquq xidmətləri göstərən” və İnstitut tərəfindən təqdim olunmuş namizədlərdən ibarətdir.

Üzvlər - (maksimum 60) - heyət arasından seçilir.

Fəxri Üzvlər - nizamnamə ilə məhdudlaşmır, lakin ciddi şəkildə seçilir - üzvlər, tərəfdaşlar və ya beynəlxalq hüquq sahəsində özünü təsdiqləyən hər hansı şəxslər arasından seçilir.

Bütün iştirakçıların İnstitutun elmi və problemyönümlü fəaliyyətlərində payı vardır. Üzvlər, maliyyə, qanun və qaydalarla əlaqədar qərarlar, üzvlərin və fəxri üzvlərin seçimi və ya Vəqfin Büro və Köməkçi Şuralarına üzv seçilməsi kimi inzibati məsələləri təkbaşına həll edirlər.

İnstitutun qanunverici orqanı hər iclasda üzvlərin və fəxri üzvlərin toplantısından ibarətdir. İcraedici Şöbə: İnstitut bürosu, İnstitut prezidenti, 3 vitse-prezident, baş katib və xəzinədən ibarət xidmətləri icra edir.

• Prezident ümumiyyətlə ölkələri və ya təşkilatları təmsil edən üzvlər arasından seçilir və fəaliyyətinə İnstitutun növbəti iclasında başlayır.
• Birinci vitse-prezident bu iclasın sonunda seçilir və növbəti iclasın sonuna qədər vəzifəsində qalır.
• İkinci və üçüncü vitse-prezidentlər hər iclasın əvvəlində seçilir və növbəti iclasa qədər vəzifələrində qalırlar.
• Baş katib və xəzinədar keçirilən üç iclasda seçilir. İnstitutun baş icraçı orqanı olaraq Baş katib İnstitutun gündəlik işinə rəhbərlik edir, arxivlərinin mühafizəsini öz üzərinə götürür və illik kitablarının nəşrinə nəzarət edir.

İnstitut uzun illərdir ki, İnstitut üzvlərinin töhfələri ilə maliyyələşdirilir. Əsrin əvvəllərindən bəri tədricən hədiyyələrdən, mükafatlardan və vəsiyyətlərdən, xüsusən də 1904-cü il Nobel sülh mükafatından, Beynəlxalq Sülh üçün Karneqi Vəqfinin fondlarından və qrantlarından fond yaratdı. Xeyriyyə fondunu idarə etmək üçün, qərargahı Lozannada olan İsveçrə qanunlarına görə 1947-ci ildə köməkçi fond yaradıldı.

Xəzinədar tərəfindən idarə olunan Fondan alınan vəsait, üzvlərin və köməkçi üzvlərin xərclərini ödəmək üçün istifadə edilir, iclasların işində yaranan səyahət xərclərini, iclasların təşkili və İllik kitabının nəşri üçün lazım olan xərclərə istifadə olunur.

İnstitut öz fəaliyyətində mövcud beynəlxalq hüquq normalarının obyektiv öyrənilməsinə və beynəlxalq hüququn ədalət və insanpərvərlik prinsiplərinə uyğun şəkildə inkişafına diqqət yetirir. Qurum özəl təşkilat olduğundan, mövcud beynəlxalq mübahisələrə birbaşa müdaxilə etmək səlahiyyəti yoxdur. Bu səbəbdən İnstitut beynəlxalq mübahisələrin həllində iştirak edə bilməz və hökumətləri konkret hallarda verdikləri qərarlara görə mühakimə edə bilməz. Bu qaydanın yeganə istisnası, 1877-ci ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibə zamanı beynəlxalq hüququn tətbiq edilməsinə dair qərarın qəbul edilməsi idi.

İnstitut hüquqlara və ədalətə hörmət edən beynəlxalq cəmiyyətin tədricən yaradılması üçün xüsusi təkliflər hazırlamış və təsdiq etmişdir. İnsan hüquqları ilə bağlı İnstitut 11 qərar qəbul etmişdir. Xüsusi beynəlxalq hüquq sahəsində, 1873-1969-cu illərdə İnstitut mülki, cinayət və ticarət məsələləri ilə bağlı 64 qərar qəbul etdi.

İnstitutun qərarları rəsmi səlahiyyətə sahib olmasa da, fəaliyyətlərinə, ümumiyyətlə beynəlxalq konfranslara və ictimai rəyə təsir göstərir. Məsələn, 1880-ci illərin bəzi beynəlxalq müqavilələrində İnstitutun, sualtı tunellə Süveyş kanalı məsələsinə dair tövsiyələrini təcəssüm etdirmiş, beynəlxalq arbitraj prosesi bəzi təkliflərini nəzərə almış, 1899 və 1907-ci illərdəki Haaqa Konvensiyalarında müharibə qanunları və adətləri, xüsusən də torpaq müharibəsinin kodlaşdırılması ilə bağlı 1880-ci il tarixli Oksfordda hazırladığı tədqiqatlardan istifadə edildi. Millətlər İttifaqı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı da İnstitutu dinlədi.

• Societies of International Law // The American Journal of International Law . 1 (ingilis). № 1. 1907. doi:10.2307/2186291. ISSN 0002-9300.