Oskar Sançes

Oskar Arias Sançez (İspanca tələffüz: [ˈoskaɾ ˈaɾjas]; 13 sentyabr 1941[1][2][…], San-Xose[3]) — 1986-1990 və 2006-2010-cu illərdə Kosta Rikanın prezidenti olub. Mərkəzi Amerikadakı maliyyə böhranına son qoyulması istiqamətindəki səylərinə görə 1987-ci ildə Nobel sülh mükafatına layiq görülüb.

Oskar Arias Sançez
isp. Óscar Rafael de Jesús Arias Sánchez
bayraq
Kosta Rikanın 40-cı prezidenti
8 may 1986-cı il – 8 may 1996-cı il
ƏvvəlkiLuis Alberto Monxe Alvares
SonrakıRafael Kalderon
bayraq
Kosta Rikanın 45-ci prezidenti
8 may 2006-cı il – 8 may 2010-cu il
ƏvvəlkiAbel Paçeko de la Esprielya
SonrakıLaura Çinçilya Miranda
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 13 sentyabr 1941(1941-09-13)[1][2][…] (82 yaş)
Doğum yeri
Partiya Milli Qurtuluş Partiyası (Kosta Rika)
Təhsili
Fəaliyyəti siyasətçi
Həyat yoldaşı Marqarita Qarsiya
Dini Roma-Katolik kilsəsi
Elmi fəaliyyəti
İş yeri Harvard Universiteti
Təltifləri Nobel mükafatı Nobel sülh mükafatı (1987-ci il) Filadelfiya Azadlıq Medalı
Peru Günəş Ordeni
Xuan Mora Fernandez Milli Ordeni
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

O, həmçinin Albert Şveytzer Humanitarizm mükafatına da layiq görülüb. 2003-cü ildə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Qurbanlara Etimad Fondunun İdarə Heyətinə seçildi.[4]

Arias hal-hazırda; qorunan ərazidə qızıl hasilatı ilə əlaqədar milli mənfəət fərmanı səbəbiylə cinayət pozuntularına[5] və cinsi təcavüzə görə bir neçə məhkəmə ittihamı ilə qarşı-qarşıyadır.[6]

Erkən həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arias, Herediya əyalətində üst sinif ailədə anadan olmuşdur.[7] Arias orta məktəbini paytaxt San Xosedəki Sent Frankis Kollecində başa vurdu. Daha sonra ABŞ-yə getdi və tibb təhsili almaq məqsədi ilə Boston Universitetinə yazıldı,lakin tezliklə vətəninə döndü və Kosta Rika Universitetində hüquq və iqtisadiyyat üzrə təhsil aldı. 1967-ci ildə Arias İngiltərəyə getdi və London İqtisadiyyat Məktəbində qeydiyyatdan keçdi. 1974-cü ildə Esseks Universitetində siyasi elmlər doktoru dərəcəsi almışdır. Arias,Harvard Universiteti, Prinston Universiteti, Dartmut Kolleci, Oberlin Kolleci,Veyk Forest Universiteti, İsaka Kolleci və Sent-Luis Vaşinqton Universitetindəki doktorluqları da daxil olmaqla əllidən çox fəxri dərəcə almışdır.

Birinci prezidentliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Arias 1980-ci ildə

Arias,Kosta Rikanın əsas sosial-demokratik partiyası olan Milli Qurtuluş Partiyasına (MQP) qatıldı. 1986-cı ildə bu partiyadan prezidentliyə namizədliyini irəli sürərərk müvəffəqiyyət qazana bildi. Ariasın başçılığı ilə Kosta Rika iqtisadiyyatının ənənəvi nağd məhsullara (qəhvə və banan) əsaslanan iqtisadiyyatdan qeyri-ənənəvi kənd təsərrüfatına (məsələn, ekzotik çiçəklər və meyvələrə) və turizmə yönəlmiş bir iqtisadiyyata çevrilməsini gördü. MQP-dəki bəziləri onun rəhbərliyinin partiyanın sosial-demokratik təlimlərdən imtina etdiyinə və neoliberal iqtisadi modeli təbliğ etdiyinə görə tənqid etdi. İndi nominal olaraq sosial-demokratik partiyanın üzvü olmasına baxmayaraq, o, tez-tez neoliberal kimi qəbul edilir.

Arias,1987-ci il Nobel Sülh mükafatını İngiltərədəki həmyaşıtı Con Bel və Mərkəzi Amerika sülh razılaşmaları yolundakı çalışmalarına görə Rodriqo Madriqal Nietonun köməkliyi ilə aldı. Bu,böyük qarışıqlıq dövründə Mərkəzi Amerika (Panama) bərzəxində demokratiya və barışı təşviq etmək üçün hazırlanmış bir plan idi: sol partizanlar,Salvadorda və Qvatemalada Soyuq Müharibə altında ABŞ tərəfindən dəstəklənən hökumətlərə qarşı mübarizə aparırdılar;ABŞ-nin dəstəklədiyi Kontras(Nikaraqua siyasi-hərbi hərəkatı),Nikaraquada Sandinista hökumətinə qarşı üsyanla mübarizə aparırdı; Honduras,siyasi gücünü ordusundan alırdı,ABŞ hərbi qüvvələri üçün baza olaraq ortada tutuldu; və Kosta Rikanın digər sərhədində Panama Manuel Noryeqanın hərbi diktaturasının zülmü ilə qarşılaşdı. Sançesin dəstəyi ilə müxtəlif silahlı qarşıdurmalar on il ərzində sona çatdı (Qvatemalada vətəndaş müharibəsi nəhayət 1996-cı ildə sona çatdı).

Arias daha sonra Mərkəzi Amerika bölgəsinə daha yüksək səviyyədə inteqrasiyaya çağırışda və Mərkəzi Amerika Parlamentinin (Parlamento Centroamericano) yaradılmasında səy göstərdi. İndiki rəhbərliyi dövründə,Arias,Kosta Rikanın Mərkəzi Amerika Parlamentinə girməyəcəyini elan etdi. Arias ölkənin təhsil sistemini də dəyişdirdi. Bu baxımdan ən diqqətəlayiq hərəkət,ibtidai və orta məktəbin sonunda standartlaşdırılmış akademik testlərin yenidən tətbiqi idi.

İkinci prezidentliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Oskar Sançes 2006-cı ildə

1969-cu ildə Kosta-Rika konstitusiyasına keçmiş prezidentlərin yenidən seçilməsini qadağan edən bir maddə daxil olmaqla dəyişiklik edilmişdi. Arias, IV Sala,Kosta Rika Ali Ədalət Məhkəməsi Konstitusiya Palatasında buna etiraz etdi,ilk öncə 2000-ci ilin sentyabrında ərizəsini rədd etdi. 2003-cü ildə bir qrup Arias tərəfdarı,yenidən seçilməyi qadağan edən 1969-cu il konstitusiya dəyişikliyinin,konstitusiyaya zidd olduğunu bildirmiş və bu dəfə 2003-cü ilin aprel ayında çıxarılan qərar,ardıcıl olmayan yenidən seçilməyə qoyulan qadağanı ləğv etdi.[8][9] Bu qərar keçmiş prezident Luis Alberto Monqe tərəfindən "dövlət zərbəsi" və ya "dövlət çevrilişi" kimi pislənildi.[8][9]

Arias 2004-cü ilin fevralında 2006-cı ilin ümumi seçkilərində yenidən prezidentliyə namizəd olmaq niyyətində olduğunu bildirdi.O vaxta qədər,həbsxanada olmayan,ittiham aktı altında olan və ya istintaqla üzləşən yeganə keçmiş prezident idi. İllərdir özəl seçki şirkətləri və bir neçə xəbər mediası,Ariasın böyük bir fərqlə qalib gələcəyini proqnozlaşdıran anketlər yayımlasa da, seçkilər əvvəlcə çağırışa çox yaxın sayılırdı. Bir ay sonra, 7 mart tarixində,hesablamadan sonra rəsmi nəticələr,Ariasın sol mərkəzli rəqibi Otton Solisi 18.169 səslə (etibarlı səslərin 1.2%-i) məğlub etdiyini göstərdi və prezidentliyi tək bir turda ələ keçirmək üçün tələb olunan yüzdə 40% səs üzərindən yalnız bir neçə min səs aldı. 8 may 2006-cı ildə günorta saatlarında Milli Stadionda and içdi. 15 sentyabr 2008-ci ildəki çıxışında,rəqiblərinin tənqidlərindən çox yorulduğunu etiraf etdi.

1 iyun 2007-ci il tarixində,Kosta Rikanın Çin Respublikasının(Tayvan) Çin Xalq Respublikasına çevrilişini diplomatik tanınmasından sonra,o,Kosta Rikanı dünyada 167-ci millət etdi. Daha sonra,Pekinin diplomatik və maliyyə təzyiqi altında,Nobel Sülh mükafatı laureatı olan XIV Dalay Lamanı,Pekinin Tibetdəki mübahisəli iğtişaşları yatırması zamanı təklif olunan və çox gözlənilən bir səfəri müddətsiz təxirə salmasına səbəb oldu.[10]

18 aprel 2009-cu il tarixində Trinidad və Tobaqoda keçirilən Amerika qitələrinin 5-ci zirvə toplasında Arias "Yanlış bir şey etdik" mövzusunda bir çıxış etdi. Latın Amerikalı həmkarlarına yönəldilən,Latın Amerikasının dünyanın digər bölgələrinə nisbətən daha az inkişafda olmasını qəbul etmədi,praqmatizmə və hərbi rejimə söykənən idarəçilikdən daha çox təhsil yönümlü idarəçiliyə çağırış etdi.[11]

2009-cu il Honduras Konstitusiya Böhranında vasitəçi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2009-cu ildə,Honduras Ali Məhkəməsi Honduras prezidenti Manuel Zela haqqında konstitusiya və qanunları pozduğu üçün həbs qərarı verdi.[12][13] İki gün sonra Honduras Milli Konqresi (Zelayanın öz partiyası,digər partiyalardan daha çox,128 yerdən 62-nə sahib) da Zelayanın istefasına səs verdi.[14][15][16] Zelaya Kosta Rikaya qaçdı. Honduras konstitusiyası,vitse-prezident Elvin Ernesto Santos 2008-ci ilin dekabrında prezidentliyə namizəd olmaqdan istefa verdiyi üçün,prezidentdən sonra gələn Konqresin rəhbəri Roberto Miçelettini müvəqqəti dövlət başçısı təyin edir. Miçelettinin səlahiyyət müddəti 27 yanvar 2010-cu il tarixində bitdi.[17]

Sançes,2009-cu il Honduras konstitusiya böhranında Zelaya və Miçeletti arasında vasitəçi kimi xidmət etməyə başladı. İki Honduraslı təmsilçi Sançes ilə müxtəlif mövzularla bağlı görüşsələr də,hər hansı bir razılığa gələ bilmədilər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi (faktiki əsaslarla),Sançesin özü əvvəlcə,konstitusiya müddəti məhdudiyyətləri səbəbindən Kosta Rikanın konstitusiya məhkəməsi tərəfindən müəyyən müddətdən qadağan edildi,lakin bu,Hondurasdan fərqli olaraq Kosta Rika IV Sala məhkəməsinin razılığı ilə qanuni yollarla geri alındı. Hondurasda yeni seçkilərin 29 noyabr 2009-cu il tarixində keçirilməsi planlaşdırıldı. Miçeletti hökuməti,2 iyul 2009-cu ildə prezident seçkilərini erkən keçirməyə hazır olduğunu bildirdi. Arias,Zelayanın prezident olaraq geri dönməsini tələb edən yeddi maddədən ibarət bir müqavilə təqdim etdi - bu şərt müvəqqəti hökumət üçün qəbuledilməz sayıldı. Zelayanın nümayəndələri Arias təklifini "prinsipcə" qəbul etdilər,lakin Miçelettinin nümayəndələri,Zelayanın Hondurasta hakimiyyətə qayıtmasına müqavimət göstərdilər.[18]

Sağlamlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2007-ci ilin avqust ayında Sançes ayaqda əzələ ağrısı və 2008-ci ilin aprelində bel nahiyəsindəki əzələ ağrısı səbəbindən bəzi fəaliyyətlərini dayandırmalı oldu. Ardından,bir neçə həftə ərzində danışmaqda çətinlik çəkdiyindən Arias,səs tellərində kist olduğu təyin olunduğu yerə,20 may 2008-ci il tarixində ABŞ-dəki Filadelfiya Otorinolarinqologiya tibb mərkəzinə getdi. Nəticədə 21 may tarixində həkimlər ona bir ay danışmamağı tövsiyə etdi,bunun kömək etməyəcəyi təqdirdə əməliyyatın düşünüləcəyi bildirildi.[19] 11 avqust 2009-cu ildə Ariasa H1N1 qrip diaqnozu qoyuldu,ancaq sağaldı.[20]

Mübahisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Oskar Sançesin bəzi hərəkətləri mübahisələrə səbəb oldu:

  • 2004-cü ildə partiyasının namizədliyi üçün rəqib namizədinə (Antonio Álvarez) onu debata çağırdığına cavab olaraq Oscar Arias dedi: "Qartallar yüksəkliklərdə uçurlar və ilbizlərlə mübarizə aparmaq üçün palçığa ensələr ciddi bir səhv etmiş olarlar."[21]
  • 2010-cu ildə ikinci müddətinin son həftələrində,lent kəsmə və bürünc lövhə mərasimləri ilə əldə edilməmiş müxtəlif layihələrin açılışını etdi:
    • Yalnız 75%-nin bitmiş olmasına baxmayaraq,yeni Milli Stadionun [22]
    • Bu ofislərin hələ mövcud olmamasına baxmayaraq "yeni prezident ofisləri". Əslində torpaq hələ satılır və Qanunvericilik Məclisi boş ərazidə bir şey tikmək bir yana, onu almaq üçün hələ vəsait də ayırmayıb.[23]
    • Layihənin cəmi 82% tamamlanmasına baxmayaraq,Yeni Xuan Santamariya Beynəlxalq Hava Limanının quraşdırılması.[24]

Prezident kimi rolu bitdikdən sonra da,başqa mübahisəli məsələlər də onu izlədi. İspaniyanın Autopistas del Sol şirkəti tərəfindən inşa edilən Eskazu - Kaldera marşrutu böyük maddiyyat tələb etdiyinə,aşırımlı və təhlükəli yollardan keçdiyinə görə illər ərzində ağır tənqidlərə məruz qaldı (daha çox qaya sürüşməsinin qarşısını almaq üçün,çətin təmirdən keçməli idi). Oskar Sançes yerli biomüxtəlifliyə xələl gətirə biləcək ağır mədən işlərini aparan Kanadanın bir şirkətini dəvət etdiyi üçün günahlandırıldı. Çinçilla Miranda rəhbərliyi dövründə onların icazələri ləğv edildi və bu,xalq arasında bir varis olaraq qəbul edilən o zamankı prezident Laura Çinçilla Mirandanı qəfil tənqidindən sonra Arias-Çinçilla düşmənçiliyi təəssüratı yaratdı.

Məhkəmə ittihamları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2017-ci ildə Kosta Rikanın Baş Prokurorluğu,Ariası Krakitas işində günahlandırdı,Ekologiya və Təbii Sərvətlər naziri Roberto Dables,Ariasın prezident olaraq Kanadalı şirkət "İnfinito Goldun",qızıl mədənləri üçün Krukitas adıyla tanınan Nikaraqua sərhədi yaxınlığındakı qorunan bir əraziyə nəzarət etməsini və "milli maraq" elan etməsini,[5]2008-ci ildə imzaladığı bir qərarla qəbul etmədi;Prokurorluğun iddia etdiyi kimi,bu iş qanunsuz idi,çünki qorunan ərazilər hər cürə istismara verilə bilməzdi. Dables əvvəllər ittihamlarda təqsirli bilinirdi,[25] lakin Ariasla birlikdə əvvəlki Baş Prokuror Xorxe Xavarriya (tez-tez Ariasa yaxın olmaqda günahlandırılırdı) tərəfindən ittiham edilmədi.[26] Yeni Baş Prokuror Emiliya Navas,Ariası ittiham edən işi yenidən açdı.[26]

Ayrıca 2019-cu ildə psixiatr və nüvə əleyhinə fəal Aleksandra Arçe fon Herald Ariası rəsmi olaraq Kosta Rika prokurorluğunda təcavüzdə günahlandırdı. İddiasından sonra daha üç qadın Sançesi cinsi təcavüz və pis davranışda günahlandırdı.[5][27] Sançes ittihamları rədd etdi.[5]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Oscar Arias Sánchez // nobelprize.org (ing.). Nobel Foundation.
  2. ↑ 1 2 Óscar Arias Sánchez Actualización: 17 abril 2018 Costa RicaPresidente de la República // https://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/america_central_y_caribe/costa_rica/oscar_arias_sanchez.
  3. ↑ 1 2 https://oscararias.cr/sitioweb/biografia/.
  4. ↑ Amnesty International, 12 September 2003,"Amnesty International welcomes the election of a Board of Directors". Archived from the original on 15 April 2006. İstifadə tarixi: 2007-08-01. . Retrieved on 1 August 2007.
  5. ↑ 1 2 3 4 Robles, Francis. "Former President of Costa Rica Is Accused of Sexual Assault". The New York Times. 5 February 2019. 3 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2019.
  6. ↑ "Nobel peace prize winner Oscar Árias accused of sexual assault". The Guardian. 2019. 4 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2019.
  7. ↑ [1] Academia Costarricense de Ciencias Genealógicas.p. 163
  8. ↑ 1 2 Luis Alberto Monge (20 March 2004). Reelección: desafío a la Constitución Arxivləşdirilib 2020-10-02 at the Wayback Machine. Nacion.com. Retrieved on 2012-09-15.
  9. ↑ 1 2 Luis Alberto Monge: La violencia engendra violencia – www.sepamosserlibres.org Arxivləşdirilib 2020-11-01 at the Wayback Machine. Lospobresdelatierra.org (April 2005). Retrieved on 2012-09-15.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  11. ↑ "ALGO HICIMOS MAL: Palabras del presidente Óscar Arias en la Cumbre de las Américas". Archived from the original on 29 April 2009. İstifadə tarixi: 2009-04-29.. Trinidad y Tobago. Nacion (18 April 2009).
  12. ↑ On 12 November 2008, the Supreme Court of Justice determined that the modifications to articles 239 and 240 promulgated by Congress in 1998 and 2002 were unconstitutional and returned these two articles to their state in the 1982 constitution. Vigentes artículos pétreos. Accessed 5 August 2009. Archived 5 August 2009.
  13. ↑ Articulo 239: El ciudS Congress Communiqué explaining why ex President Zelaya was removed. Accessdate 9 July 2009
  14. ↑ "Micheletti podría asumir en Honduras" (Spanish). 28 June 2009. 6 January 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  15. ↑ "Micheletti sería el nuevo presidente de Honduras" (Spanish). Diario digital de noticias de El Salvador. 28 iyun 2009. 4 dekabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2009.
  16. ↑ "Honduran Congress names provisional president". CNN.com. 28 June 2009. 26 December 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 September 2020.
  17. ↑ "Honduran president overthrown, new leader voted in". Sydney Morning Herald. 29 June 2009. 6 August 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  18. ↑ "Honduras negotiations snag over unity government". CTV (Canada). 28 July 2009. 1 January 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  19. ↑ "Doctors tell Costa Rican leader to rest voice", Associated Press (22 May 2008).[ölü keçid]
  20. ↑ "Presidente de Costa Rica contrae gripe AH1N1" Arxivləşdirilib 2020-11-06 at the Wayback Machine, El Mundo (2009-08-12)
  21. ↑ "Álvarez reta a Arias a discutir plan fiscal" Arxivləşdirilib 2021-09-16 at the Wayback Machine. Nacion.com. Retrieved on 2018-01-05.
  22. ↑ "China exhibe avance de 75% en construcción de Estadio Nacional de Costa Rica" Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine. Terra.com. Retrieved on 2012-09-15.
  23. ↑ "Arias develó placa de futura Casa Presidencial en un parqueo" Arxivləşdirilib 18 mart 2012 at the Wayback Machine. Nacion.com (4 May 2010). Retrieved on 2012-09-15.
  24. ↑ "Arias inaugura el Santamaría con 82% de avance en obras" Arxivləşdirilib 18 iyun 2010 at the Wayback Machine. Nacion.com (29 April 2010). Retrieved on 2012-09-15.
  25. ↑ Cerdas, Daniela. "Tribunal condena a exministro Roberto Dobles a tres años de cárcel por caso Crucitas". La Nación. 28 January 2015. 28 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2019.
  26. ↑ 1 2 Madrial, Luis. "Caso Crucitas: Los eventos que llevaron a reabrir la causa contra Óscar Arias". Mundo.cr. 2 November 2017. 6 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2019.
  27. ↑ Cordoba, Javier. "Costa Rica ex-leader Oscar Arias accused of sexual assault". The Washington Post. 5 February 2019. 5 February 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2019.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Oskar Sançes ilə əlaqəli mediafayllar var.