Pers xalçası

İran incəsənəti

Təsviri sənətlər

Miniatür Xalça Kalliqrafiya

Dekorativ sənət

Zərgərlik Tikmə Kaşı Toxuma Dulusçuluq

Ədəbiyyat

Ədəbiyyat Mifologiya Folklor Fəlsəfə

İfaçılıq

Rəqs Musiqi Kino Teatr

Digər

Memarlıq Mətbəx Bağlar

Pers xalçası, İran xalçası (fars. فرش ايرانى‎ farsh, hərfi anlamda "yaymaq" kimi tərcümə olunur) və ya İran xalısı (قالی ايرانى qālī)^[1] — utilitar və simvolik məqsədlər üçün İranda hazırlanan, evdə istifadə, yerli və xarici bazarlarda satış üçün nəzərdə tutulmuş ağır tekstil məmulatlar. Xalçaçılıq Fars mədəniyyəti və İran incəsənətinin ayrılmaz hissəsidir. "Xalça kəməri" adlanan və ənənəvi xalçaçılıq ölkələrini birləşdirən silsilə ölkələr tərəfindən istehsal edilən, Qərbdə daha çox "Şərq xalçaları" və ya "İslam xalçaları" adı ilə tanınan xalçaçılıq məhsulları arasında İran xalçaları müxtəlif çeşidliyi və çoxsaylı dizaynları ilə seçilir.

Kirman, Məşhəd, Kaşan, İsfahan, Nain, Qum və Təbriz (bir çox tədqiqatçılar tərəfindən Azərbaycan xalçaçılıq məktəbinə də aid edilir^[2][3]) kimi regional mərkəzlərdə toxunan xalçalar spesifik toxuma texnologiyaları, istifadə edilən rəng, naxış və materiallara görə bir-birindən fərqlənirlər. Tarixən baş vermiş tənəzzül dövründən sonra Təbriz kimi toxuculuq mərkəzləri ənənələrin bərpası və dirçəldilməsində mühüm rol oynamışlar. Kəndlərdə və müxtəlif tayfalar tərəfindən inşa edilmiş xalçalar yüksək keyfiyyətli yun materialı, parlaq və mürəkkəb rəngləri və xüsusi ənənəvi naxışları ilə fərqlənirlər. Əvvəldən planlaşdırılmış və dizayn edilmiş müəllif xalçalarından fərqli olaraq, köçəri və kiçik kənd toxucuları tərəfindən inşa edilmiş xalçalar daha cəsarətli və bəzən kobud naxışları ilə seçilir, buna görə də İranın ən autentik və ənənəvi xalçaları hesab edilirlər. Gəbbə (fars. گبه‎) və ya gəvə adlandırılan xalçalar bu ənənənin ən məşhur nümunələridir.

Xalçaçılıq sənəti siyasi böhranlar və tələbin azalması mühitində tənəzzül dövrünü keçirmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından sintetik boyaların istifadə edilməyə başlanılması da sənətin tənəzzülünə təkan vermişdir. Buna baxmayaraq, xalçaçılıq hələ də müasir İranın iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır. Yeni istehsal, təbii boyalardan istifadənin dirçəlməsi, köhnə tayfa naxışlarının yeni təfsirdə təqdim edilməsi və əsrlər ərzində formalaşmış köhnə toxuculuq ənənələrinin istifadəsinə əsaslanır. Qədim Yunan mənbələrində qeyd edildikləri ilk vaxtlardan bu günə kimi əllə toxunmuş İran xalçaları yüksək bədii dəyər və prestij göstəricisi hesab edilməkdədir.

"İran xalçası" termininin daha çox xovlu xalı məmulatlarına aid edilməsinə baxmayaraq, Kilim, Sumax və Suzani kimi xovsuz xalçaçılıq məmulatları da zəngin toxuma ənənəsinin daşıyıcılarıdır.

2010-cu ildə "Fars və Kaşanda xalça toxuma ənənələri" UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs siyahıısına salınmışdır.^[4][5]

Xalçalar daim istifadə edildiyinə, gəmiricilər və həşəratlar tərəfindən didildiyinə görə məhv olurlar, buna görə də, xalçaçılıq sənətinin nə vaxtdan başlaması naməlumdur. Xalçaçılıq məmulatları ehtimal ki, daha erkən döşəmə məmulatları olan keçə və "düz toxuculuq" məhsullarının əsasında hazırlanmağa başlanmışdır.^[6] Xovsuz xalçalar, iplərin arğac və əriş üsulu ilə bir-birinə dolanması vasitəsiylə hazırlnır və yuna malik olmurdular. Daha sonra toxuma texnikasının inkişaf etdirilməsi nəticəsində dönmə toxuculuğu kimi üsullar da meydana çıxmışdır. Dönmə toxuculuğu gərilmiş iplər üzərində iplərin üzü toxucuya tərəf döndürülməsinə əsaslanır. Döndürülmüş iplər bəzən kəsilərək dönməni bağlı saxlayır, bəzən də ikinci ipə keçirilərək davam etdirilir. Əllə toxuma zamanı hər döngədən sonra ip düyünlənərək kəsilir.

Əsas məqalə: Pazırıq xalısı

Pazırıq xalısı 1949-cu ildə Sibirdəki Altay dağları ərazisində yerləşən Pazırıq vadisində, Skif zadəganının məzarından aşkarlanmışdır. Radiokarbon tədqiqatı xalının e.ə. V əsrdə toxunmasını ortaya çıxarmışdır.^[7] 183x200 santimetr ölçüyə malik olan xalının hər sm²-də 26 simmetrik düyün yerləşir.^[8] Pazırıq xalısının toxunmasında istifadə olunmuş qabaqcıl texnika, o zamana kimi bu sənətin uzun inkişaf yolu keçdiyini göstərir. Pazırıq xalısı tarixən məlum olan ən qədim xalçaçılıq nümunəsidir.^[9] Xalının mərkəzi hissəsi tünd qırmızı rəngdə olmaqla iki qatlı frizə malikdir. Frizin ortasında bir-birinin arxasınca gedən heyvanlar təsvir edilmişdir. Frizə uyğun olan xarici sərhəd kvadratı içərisində atlı insanlar təsvir edilmişdir. At sarğıları müxtəlif dizaynlarda toxunmuşdur. Mərkəzi hissədə hər birində 6 kvadrat olan dörd sıra vardır. Qırmızı fon üzərində yerləşən kvadratların hər biri ulduza bənzər ornamentlə doldurulmuşdur. Xalının dizaynı gələcəkdə Şərq xalçaları üçün standart dizayn olacaq xüsusiyyətləri sərgiləyir: təkrarlanan naxışlarla doldurulmuş və mürəkkəb dizayna malik çərçivələrlə əhatələnmiş məzmun.

Pazırıq xalısını kəşf etmiş arxeoloq Sergey Rudenko belə qərara gəlmişdir ki, xalı farslar, parflar və ya madaylar kimi İran xalqlarından biri tərəfindən toxunmuşdur.^[10][11] Lakin, xalının aşkarlandığı ərazidə istehsal olunması, yoxsa Əhəməni manufakturasında istehsal olunaraq buraya gətirilməsi məsələsi elmdə müzakirə mövzusu olaraq qalmaqdadır.^[12][13] Onun toxunma standartları və mürəkkəb heyvani naxışları xalçaçılığın o zamankı inkişaf səviyyəsindən xəbər verir.

İran xalçalarının mənbələrdə mümkün ilk xatırlanması e.ə. 400-cü ilə təsadüf edir. Qədim Yunan tarixçisi Ksenofon "Anabasis" adlı əsərində yazır:

Daha sonra o, Dardaniyalı Timasionun yanına getdi, çünki eşitmişdi ki, onda yaxşı fars qədəhləri və xalçaları vardı. Orijinal mətn  (yun.)   αὖθις δὲ Τιμασίωνι τῷ Δαρδανεῖ προσελθών, ἐπεὶ ἤκουσεν αὐτῷ εἶναι καὶ ἐκπώματα καὶ τάπιδας βαρβαρικάς Anabasis, VII.3.27

Timasion onun sağlığına içmiş, gümüş qədəh və on min dəyərində olan xalça hədiyyə etmişdir. Orijinal mətn  (yun.)   καὶ Τιμασίων προπίνων ἐδωρήσατο φιάλην τε ἀργυρᾶν καὶ τάπιδα ἀξίαν δέκα μνῶν Anabasis, VII.3.18

Ksenofon fars (mənbədə "barbar" sözü istifadə edilir ki, bu da "yunan olmayan" anlamına gəlir) xalçalarını diplomatik hədiyyələr üçün qiymətli və layiqli seçim hesab edir. Bu xalçaların xovlu ya xovsuz olması haqqında heç bir məlumat yoxdur, lakin, maraqlıdır ki, Fars xalçalarının tarixdə ilk dəfə qeyd edilməsi onların dəyərli və zövqlü hədiyyə kimi xatırlanması ilə bağlıdır.

Əhəmənilər (e.ə. 553–330), Selevkilər (e.ə. 312–129) və Parfiya (e.ə.170-b.e.226) dövründən bizim dövrümüzə heç bir xalçaçılıq nümunəsi çatmamışdır.

İran ərazisində Parfiya dövlətini əvəz etmiş Sasanilər sülaləsi 400 ildən uzun bir müddət ərzində Bizansla yanaşı dövrün ən mühüm siyasi güclərindən biri hesab edilmişdir.^[15] Sasanilər təxminən Əhəmənilərin hökm sürdüyü sərhəddlərə qədər imperiyanın sərhədlərini genişləndirmiş və Ktesifon şəhərini paytaxt seçmişdilər. İslamdan əvvəl hökm sürmüş son fars sülaləsi olan Sasanilər Zərdüştülüyü dövlət dini elan etmişdilər.

Farsların nə zaman və necə xalça toxumağı öyrənmələri məlum olmasa da, Sasanilər dövründə döşəmə üçün xalça toxuma üsul və dizaynları artıq Bizantion, Anadolu və Persiya ərazilərində məlum idi:Bizantion və Persiya arasında yerləşən Anadolu e.ə. 133-cü ilə kimi Roma İmperiyasının tərkibində olmuşdur. Coğrafi və siyasi dəyişikliklər və müharibələrə baxmayaraq, Anadolu həmişə Şərqi Roma və İran ərazisini əlaqələndirmişdir. Roma Antioxiyasının mozaika və mümarlıq nümunələrindən göründüyü kimi, hər iki imperiya oxşar stil və dekorativ lüğəti yaratmışdır.^[16] Yan van Eykin "Madonna və körpə van der Pale kanonikində" rəsmində təsvir etdiyi türk xalçasının naxışları Roma mənşəli olmaqla Əməvilər dövrünə aid Hişam sarayının mozaik döşəməsində də təkrar olunmuşdur.^[17]

Xovsuz toxuma və tikmə artıq Sasanilər dövründə məlum idi. Sasanilər dövründə hazırlanmış ipək məmulatı Avropa kilsələrində relikviyaların örtülməsi üçün istifadə edilmiş və yaxşı vəziyyətdə dövrümüzə çatmışdır.^[18] Sasani ipəyinin müxtəlif çeşidləri Tibet monastırlarında qorunaraq dövrümüzə çatmışdır ki, bu monastırlara da onlar Mədəni inqlab zamanı Çindən və İpək yolu üzərində yerləşən Turfan yaxınlığındakı Astana yaşayış yeri kimi arxeoloji abidələrdən aşkarlanaraq gətirilmişdir. İran toxuyucularının yüksək peşəkarlığı, 637-ci ildə Ktesifonu işğal etmiş ərəblərin qənimət kimi ələ keçirdikləri "Xosrovun baharı" xalçasını təsvir edən Təbəri tərəfindən də təsdiqlənir. Təbərinin təsvir etdiyi xalça dizaynı və xüsusiyyətlərindən onun xovlu xalça olması ehtimalına inam azalır.^[19][20]

Əfqanıstanın Şimal-Şərqində Səməngan əyaləti ərazisində tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış xalça qalıqlarının karbon-14 tədqiqatları nəticəsində məlum olmuşdur ki, onlar II əsrdən erkən Sasani dövrünə qədərki dövrdə hazırlanmışlar. Bu qalıqların bəzilərində heyvanlar, o cümlədən marallar (bəzən onar ard-ara düzəlmüşdür ki, bu da Pazırıq xalısının dizaynını xatırladır), bəzilərində isə qanadlı mifik varlıqlar təsvir edilmişdir. Xalça fraqmentləri didilmiş kobud yun iplərdən fars və Uzaq şərq xalçaları üçün xarakterik olan asimmetrik düyünlərlə toxunmuşdur.^[21] Bu xalça qalıqları hazırda Küveyti idarə edən Əl-Sabah sülaləsinə məxsus "Dar əl-Ətar əl-İslamiyyə" kolleksiyasında saxlanılır.^[22]

Xalça qalıqları erkən Sasani dövrünə aid edilsələr də, görünür ərəb mənbələrdində təsvir edilmiş möhtəşəm saray xalçaları ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik olmamışlar. Onların şaqla tamamlanan kobud toxunuşları ehtimal ki, əlavə izolyasiya ehtiyacından irəli gəlmişdir. Kobud heyvan təsvirlərinə əsasən bu xalçaların köçəri tayfalar tərəfindən toxunduğ ehtimal edilir.^[23]

İranın ərəblər tərəfindən işğalı 651-ci ildə Sasanilər imperiyasının süqutu və Zərdüştiliyin qadağan edilməsi ilə nəticələndi. İran, müxəlman xəlifələr tərəfindən idarə edilən İslam dünyasının tərkibinə qatıldı.

İrana səfər edən ərəb tarixçiləri və coğrafiyaçıları tarixdə ilk dəfə xalçaların döşəməni örtmək üçün istifadə edildiyi haqqında məlumat verirlər. "Hüdud əl-aləm" əsərini yazmış naməlum müəllif xalçaların Fars əyalətində toxunması haqqında məlumat verir. Yüz il sonra Əl-Müqəddəsi Qainatda xalçaların toxunmasından danışır. XIII əsrdə Yaqut Həməvi Azərbaycanda xalçaların toxunmasından xəbər verir. Tanınmış ərəb səyyahı İbn Bətutə qeyd edir ki, İzədə Bəxtiyari atabəyini ziyarət etməyə gedərkən onun qarşısında böyük yaşıl xalça açılır. Bu məlumatlar göstərir ki, Xilafət dövründə tayfa və kənd sənayesi səviyyəsində olsa da, xalçaçılıq yaşadılmağa davam etdmişdir.^[24]

1258-ci ildə Bağdad döyüşü zamanı Hülakü xan tərəfindən Abbasilər xilafətinin məğlub edilməsindən sonra İranda ərəb xəlifələrinin hakimiyyətinə son qoyulur. Abbasilər, 1261-ci ildə yaradılmış mərkəzi Qahirə olan Məmlük dövləti ərazisində məskunlaşırlar. Misirin Osmanlılar tərəfindən işğalına (1517) kimi sülalə siyasi gücü olmasa da dini məsələlərdə hakimiyyətini saxlaya bilmişdir. Məmlüklərin hakimiyyəti dövründə Qahirədə "Məmlük xalçaları" adı ilə tanınan məşhur xalçalar toxunmuşdur.^[25]

Səlcuqluların İranı fəth etmələrindən sonra Anadolu və Şimal-Qərbi İranda (Azərbaycan, Arran və Qafqaz əraziləri) mədəniyyətin bütün sahələrində Türk-Fars ənənəsi yayılmağa başlayır. Bu dövrdə toxunmuş xalçaların qalıqları Türkiyənin Konya şəhərindəki Əlaəddin məscidi və Beyşehir şəhərindəki Əşrəfoğlu məscidindən aşkarlanmışdır. Həmin xalçalar Anadolu Səlcuqluları dövrünə (1243–1302) aid edilirlər.^[26][27] Misirin Fustat şəhərindən həmin dövrə aid çoxlu toxuma və xalça nümunələri aşkarlanmışdır.^[28] Bu fraqmentlər əsasında Səlcuq xalçalarının necə görünməsi haqqında ümumi təəssürat yaratmaq mümkün olmuşdur. Misir tapıntıları həm də xalçaların ixracatı haqqında məlumat verir. Səlcuq xalçalarının necə və nə qədər İran xalçalarına təsir etməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Çünki, həmin dövrə aid İran xalçaları ya dövrümüzə çatmamış, ya da identikləşməmişdir. Qərb tədqiqatçılarının fikrincə Səlcuqlular özləri ilə yeni dizayn ənənələri və toxuculuq üsulları gətirə bilərdilər ki, bu da yerli ənənələrlə qarışaraq tamamilə yeni ənənə və üsulların meydana gəlməsinə səbəb ola bilərdi.^[19]

1219–1221-ci ildə İran monqolların yürüşünə məruz qalır. 1260-cı ildən sonra "elxan" titulu Hülakü xanın varisləri, daha sonra isə İrandakı digər Borucigin şahzadələri tərəfindən istifadə edilir. XIII əsrin sonlarında Qazan xan Təbriz yaxınlığındakı Şam ərazisində yeni paytaxt şəhər inşa etdirir. O, yeni tikilmiş sarayın bütün döşəmələrinin Fars əyalətində toxunmuş xalçalarla döşənməsini əmr edir.^[24]

1335-ci ildə Əbu Səid Bahadurun ölümündən sonra İranda monqolların hakimiyyətinə son qoyulur və anarxiya dövrü başlayır. 1381-ci ildə Əmir Teymurun ordusu İran ərazisini fəth edir və Teymurilər dövlətinın əsası qoyulur. Onun varisləri olan Teymurilər 1468-ci ildə Uzun Həsənin rəhbərlik etdiyi Ağqoyunlular tərəfindən məğlub edilənə kimi İranın böyük bir hissəsini hakimiyyətləri altında saxlayırlar. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlmələrinə kimi Ağqoyunlular İranda hakim olurlar.

Osmanlı Venesiya müharibəsində (1463–1479) tərəfdar axtaran Venesiya respublikası 1463-cü ildə Ağqoyunluların Təbrizdə yerləşən hökmdar sarayı ilə diplomatik əlaqə qururlar. 1473-cü ildə İosafat Barbaro Təbrizə göndərilir. Venesiya Senatına göndərdiyi hesabatlarda o, dəfələrlə saraylarda gördüyü möhtəşəm xalçaları qeyd edir. Onun yazdığına görə, xalçaların bəziləri ipəkdən hazırlanmışdı.^[29]

1403–1405-ci illərdə Ruy Qonsales de Klavixo, Kastiliya və Leon kralı III Enrikenin səfiri kimi, Teymurilər dövlətinin əsasını qoymuş Əmir Teymurun sarayında olur. O, yazır ki, Teymurun Səmərqənddəki sarayında bütün döşəmələr əvvəlcə qamış həsirlərlə, daha sonra isə xalçalarla örtülürdü.^[30] Teymuri dövrü miniatürlərində səkkizbucaqlı və ulduzlu həndəsi fiqurlarla bəzədilmiş, bəzən kufi xəttini xatırladan sərhəddlərlə vurğulanmış xalçalar təsvir edilir. 1500-cü ildən əvvəlki dövrə aid xalçalar dövrümüzə çatmamışdır.^[24]

1499-cu ildə İranda (Azərbaycan əyalətində) yeni sülalə yaranır. Sülalənin yaradıcısı olan I İsmayıl Uzun Həsənin qohumu idi. Ərəb işğalından sonrakı dövrdə İranın ilk müstəqil suvereni olan I İsmayıl, İranda Şiə İslamını dövlət dini elan edir.^[31] I İsmayıl, daha sonra isə onun varisləri I Təhmasib və I Abbas Səfəvi incəsənətinə hamilik edirdilər. Saray emalatxanaları Təbrizdə I Təhmasibin dövründə yaradılsa da, Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1603-1618) dövründə paytaxtın I Abbas tərəfindən İranın Şimal-Şərqində yerləşən İsfahana köçürülməsi zamanı, emalatxanalar da köçürülmüşdür. Sesil Edvardsın qeyd etdiyi kimi, xalçaçılıq sənəti üçün bu, "qısa zamanda zirvələrə yüksəlməyə imkan demək idi."^[24]

Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti İran incəsənətinin bütün sahələrində, o cümlədən xalçaçılıq sahəsində dirçəliş dövrüdür. Son Səfəvilər dövrünün bizim dövrümüzə çatmış xalçaçılıq nümunələri bu gün xalçaçılıq sənətinin ən gözəl və mürəkkəb nümunələri kimi qiymətləndirilirlər. Səfəvi xalçalarının mükəmməl və bitkin dizaynı bu xalçaların istehsal edildiyi dövrə kimi xalçaçılıq sənətinin İranda uzun müddət davam edən inkişaf yolu keçdiyini göstərir. Teymurilər kimi, erkən Səfəvi dövrünün xalçaları da dövrümüzə çatmadığına görə, bu haqqda tədqiqatlar əsasən təsvirlər və miniatürlər əsasında aparılır. Bu təsvirlərdə mərkəzlərində təkrarlanan həndəsi fiqurlar və rəsmlər olan, kənarları İslam kalliqrafiyasından alınmış kufi yazılı sərhəddlərlə bəzədilmiş xalçalar təsvir edilmişdir. Bu xalçaların dizaynı Anadolu xalçalarının, xüsusilə "Holbeyn xalçaları"nın dizaynı ilə o qədər yaxındır ki, onların bir mənşəyə malik olduqlarını istisna etmək mümkün deyil: Teymuri dövrünün xalça dizaynı erkən Osmanlı və Səfəvi xalçalarına təsir etmiş ola bilər.^[32]

XV əsrin sonlarından etibarən miniatürlərdə təsvir edilən xalçaların dizaynlarında əsaslı dəyişikliklər izlənilir. Xalçaların mərkəzində geniş formatlı medalyonlar, yanlarında isə əyri xəttli mürəkkəb naxışlar peyda olur. Harmoniya və ritm əldə olunması üçün xalçaların böyük və kiçik oxu boyunca çiçək və heyvan təsvirləri əks olunur. Erkən kufi sərhəd dizaynları düyünlər və islimilərlə əvəzlənir. Düz xətli sadə naxışlardan fərqli olaraq, bu yeni yaxışlar daha mürəkkəb toxuma sistemi tələb edirdi. Bu xalçalar rəssamlar kimi toxuculardan da dəzgah üzərində dəqiqliklə işləyərək, rəssamın ideyalarını olduğu kimi əks etdirməyi tələb edir. Bu gün bütün bu işlər etüd adlandırılan şablon vasitəsiylə həyata keçirilir.^[33] Səfəvi istehsalçılarının bu işin öhdəsindən texniki olaraq necə gəlməsi isə məlum deyil. Lakin, onların belə fəaliyyətinin nəticəsini Kurt Erdman "xalça dizaynı inqlabı" adlandırır.^[34]

Ehtimal ki, yeni dizaynlar əvvəlcə miniatür rəssamları tərəfindən işlənmişdir, çünki, onlar əvvəlcə XV əsr miniatürlü əlyazmalarında peyda olurlar. Beləliklə də klassik İslam xalça dizaynının təməli qoyulur: medalyon və künc dizaynına (ləçək-turunc) ilk dəfə kitab üzlüklərində rast gəlinir. 1522-ci ildə I İsmayılın fərmanı ilə Herat miniatür məktəbinin məşhur ustadı rəssam Kəmaləddin Behzad Təbrizdə yerləşən şah emalatxanasına rəhbər təyin olunur. Behzad sonrakı dövr Səfəvi incəsənətinin inkişafına həlledici təsir göstərir. Bizə məlum olan Səfəvi xalçaları miniatürlərdə göstərilmiş xalçalardan fərqləndiyinə görə, miniatür əsərləri xalçaların fərqləndirilməsi, qruplaşdırılması və tarixinin müəyyən edilməsi üçün əsas götürülə bilmir. Eyni hal Avropa rəssamlarının da əsərlərinə aiddir: Anadolu xalçalarından fərqli olara, İran xalçaları XVII əsrə qədər Avropa rəssamlarının əsərlərində təsvir edilməmişlər.^[35] Şeyx Səfi xalçası kimi bəzi xalçalarda müəllifin imzası və toxunma tarixi qeyd edildiyinə görə, mütəxəssislər tədqiqata məhz bu cür xalçalardan başlamışlar.

Sənin astanandan başqa bu dünyada bir sığınacağım yoxdur. Bu qapıdan başqa, başım üçün bir qorunma yoxdur. Astananın qulu Maqsud Kaşaninin işi, 946-cı il. "Şeyx Səfi xalçası"nın yazısı

946-cı il hicri təqvimi, miladi təqvimlə 1539–1540-cı illərə təsadüf edir və buna əsasən də müəyyən edilmişdir ki, "Şeyx Səfi xalçası" I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Səfəvilər sülaləsinin ruhani atası hesab edilən Şeyx Səfiəddinin Ərdəbildə yerləşən türbəsi üçün sifariş edilmişdi. Digər bir yazılı xalça isə Milandakı Poldi-Pezoli muzeyində saxlanan və hicri 949, miladi 1542–1543-cü illərə aid edilən "Ovçuluq xalçası"dır.

Öz gözəlliyi ilə bizi cəlb edən bu əsər 949-cu ildə Qiyasəddin Caminin cəhdləri ilə tamamlanmışdır. Milan “Ovçuluq xalçası”nın yazısı

XVII əsr ərzində xalçaların tarixinin müəyyənləşdirilməsi üçün mənbələrin sayı tədricən artmağa başlayır. Diplomatik əlaqələrin güclənməsi dövründə Səfəvi xalçaları qiymətli hədiyyə kimi Avropa şəhərləri və dövlətlərinə bağışlanır. 1603-cü ildə I Şah Abbas qızılı və gümüşü ilməli Səfəvi xalçasını Venesiya doju Marino Qrimaniyə hədiyyə edir. Avropa zadəganları vasitəçi olmadan xalçaları birbaşa İsfahan və Kaşanda yerləşən emalatxanalara sifariş etməyə başlayırlar. Bu cür emalatxanalar ənənəvi xalçalarla yaaşı spesifik dizaynlı xalçalar və müxtəlif sülalələrin gerbləri kimi naxışlar da toxumağa razılaşırdılar. Belə xalçaların sifarişi və alınması çox vaxt dəqiqliklə sənədləşdirilirdi: məsələn, 1601-ci ildə erməni Səfər Muratoviç Polşa kral sarayı üçün səkkiz xalçanın sifariş edilməsi üçün kral III Sigizmund tərəfindən Kaşana göndərilir. Kaşan toxuyucuları sifarişi yerinə yetirirlər, 12 sentyabr 1602-ci ildə Muratoviç hesab qəbzi ilə birlikdə xalçaları Polşa kralına təqdim edir.^[35] Qızılı və gümüşü ilməli ipək Səfəvi xalçalarını tədqiqatçılar səhvən uzun müddət Polşa istehsalı hesab edirdilər. Səhv sənədləşmə nəticəsində sonra aradan qaldırılsa da, həmin tip olan xalçalar mənbələrdə "polyak" və ya "polonez" xalçaları adlandırılmağa davam edir. Həmin xalçalar üçün daha uyğun olan "Şah Abbas xalçaları" adı Kurt Erdmann tərəfindən təqdim edilmişdir.^[35]

Artur Sesil Edvards "Fars xalçaları" adlı əsərinin əvvəlində şah əsər hesab etdiyi səkkiz Səfəvi xalçasını sadalayır və onları təsvir edir:

• 
  "Şeyx Səfi xalçası", Viktoriya və Albert muzeyi, London
• 
  "Ovçuluq xalçası", Tətbiqi sənətlər muzeyi, Vyana
• 
  "Ovçuluq xalçası", Dekorativ sənət muzeyi, Paris
• 
  "Çelsi xalçası", Viktoriya və Albert muzeyi, London
• 
  "Heyvanlı xalçası", Tətbiqi sənətlər muzeyi, Vyana
• 
  "Güllü vaza xalçası", Viktoriya və Albert muzeyi, London
• 
  "Ovçuluq xalçası", Poldi Pezoli muzeyi, Milan
• 
  "Heyvanlı xalçası", Metropoliten muzeyi, Nyu-York

İranın Cənubundakı Kirman regionunda Səfəvi xalçalarının xüsusi qrupu istehsal edilirdi. Mey H. Bitti həmin xalçaları onların ümumi olan strukturlarına görə qruplaşdırır^[36]: xalçaların yeddi fərqli tipi identikləşdirilmişdir; bağ xalçaları (formal bağ və su arxları təsviri ilə); mərkəzləşdirilmiş dizayn və böyük medalyonlu xalçalar; bir neçə medalyonlu və təkrarlanan naxışlı xalçalar; ayrıca motiv kimi istifadə edilmiş müxtəlif səhnə təsvirləri ilə müəllif xalçaları; uzun və əyilmiş yarpaqların dominant olduğu xalçalar; islimi xalçalar; şəbəkəli xalçalar. Onların əsas fərqləndirici xüsusiyyəti assimetrik ilmələrdən istifadə edilməsidir; pambıq əyilmələri sıxılır və üç arğac əmələ gəlir. Birinci və üçüncü arğac yudan hazırlanır və xalçanın mərkəzi xətti altında gizlədilir. Orta arğac ipək və ya pambıqdan hazırlanaraq arxadan ön tərəfə keçir. Xalça toxunduqda bu orta xətt "tramvay xətti"ni xatırladan xarakterik bir nəticə verir.

Kirman "vaza texnikalı" xalçalarının ən məşhur nümunələri "Sanquşko xalçaları"dır. Bu xalçalar onların ən yaxşı nümunələrinin Sanquşko sülaləsinin kolleksiyasında saxlanmalarına görə belə adlandırılmışlar. "Medalyon və künc" dizaynı digər XVI əsr Səfəvi xalçalarına oxşasa da, rəng və çəkilmə dizaynına görə fərqlənirlər. Mərkəzi medalyonda qoşa insan fiqurları mərkəzi heyvan döyüşü fiqurları ilə əhatələnir. Sahədə digər heyvan döyüşləri təsvir edilir, atlılar isə künclərdəki medalyonlarda göstərilir. Əsas sərhəd qurşağında da loblu medalyonlarda hurilər, heyvan ovu və ya dincələn tovuzquşuları təsvir edilir. Künc medalyonları arasında simurq quşları və ya əjdahalar uçur. Kirman bazarında yerləşən Gəncəli xan kompleksinin 1006-cı ildə (miladi 1596) tamamlanmış mozaikaları kimi, bu cür xalçalar da XVI–XVI əsrin əvvəllərinə aid edilir.^[37] "Vaza texnikalı" digər iki xalçada isə tarix göstərilmiş yazı vardır: onlardan biri 1172-ci ildə (miladi 1758) Məhəmməd Şərif Kirmani, digəri isə 1066–1067-ci illərdə (miladi 1655–1656) Mömin Qütbəddin Mahani tərəfindən toxunulmuşdur. 1732-ci ildə Səfəvilər sülaləsinin süqutundan sonra da Kirmanda Səfəvi üslublu xalçaların toxunması davam etdirilirdi.^[37]

1666-cı ildə II Şah Abbasın hakimiyyətinin başa çatması Səfəvilər sülaləsinin süqutunun başlanğıcı kimi qəbul edilir. Dövlətin sərhədləri daxilində yaşayan müxtəlif xalqlar müstəqillik üçün üsyanlara başlayırlar, nəhayət, Qəndəharda başlayan üsyan qalib gələrək Səfəvi ordusunu məğlub edir. 1722-ci ildə I Pyotrun başlatdığı yürüş nəticəsində İranın Dərbənd, Şəki, Bakı, Gilan, Mazandaran və Astrabad kimi bölgələri işğal edilir. 1722-ci ildə Mir Mahmud Hotakinin rəhbərlik etdiyi əfqan ordusu İsfahanı ələ keçirir və özünü İran şahı elan edir. Ölkədəki xaos vəziyyətindən istifadə edən Osmanlı və Rusiya imperiyaları isə daha çox ərazi işğal etməyə çalışırlar.^[38] Beləcə Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulur.

• 
  "Sanquşko xalçası"
• 
  Vaza texnikalı "Kirman xalçası"
• 
  Həyat ağacı motivli "Kirman xalçası"
• 
  "Kirman xalçası"
• 
  Nəbati naxışlı "Kirman xalçası"

İranın ərazi bütövlüyü türk Əfşarlar sülaləsindən olan Nadir şah tərəfindən bərpa edilir. O, əfqanlar və Osmanlıları ölkədən qovur, Rəşt və Gəncə müqavilələri ilə isə rusların Qafqazı tərk etmələrinə nail olur. 1736-cı ildə tacoyma keçirən Nadir özünü şah elan edir və beləliklə İranda Əfşarların hakimiyyəti başlayır. Əfşarların İranda hakimiyyəti dövründə xalçaçılığın vəziyyəti ilə bağlı məlumatlar qalmamışdır.^[24]

1789-cu ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın tacqoyma mərasimi keçirilir və beləliklə də, İranda Qacarların uzun müddət sürən, sülh və inkişaf dövrü kimi qeyd edilən hakimiyyəti başlayır. Üç mühüm Qacar monarxı Fətəli şah Qacar, Nəsrəddin şah Qacar və Müzəffərəddin şah Qacar köhnə ənənələrin dirçəldilməsinə təkan verirdi. Həmin dövrdə Təbriz toxucuları bu imkandan istifadə edərək təxminən 1885-ci ildə İranda müasir xalçaçılıq sənayesinin əsasını qoyurlar.^[24]

Rusiya inqlabı nəticəsində İran da döyüş meydanına çevrilir. 1917-ci ildə Böyük Britaniya Rusiya inqlabının qarşısını almaq üçün İran ərazisini hərbi baza kimi istifadə etməyə başlayır. SSRİ isə İranın Xəzəryanı ərazilərinin bir hissəsini anneksiya edərək İran Sovet Sosialist Respublikası yaradır. 1920-ci ildə İran hökuməti paytaxt xaricində bütün ərazilər üzərində nəzarəti itirir: Böyük Britaniya və SSRİ hərbi qüvvələri İran ərazisində nəzarəti ələ keçirirlər.

1925-ci ildə Böyük Britaniya hərbi qüvvələrinin dəstəyindən istifadə edən Rza şah Pəhləvi türk Qacarlar sülaləsindən olan sonuncu İran şahı Əhməd şah Qacarı devirərək Pəhləvi sülaləsinin əsasını qoyur. O, ölkəni konstitusiyalı monarxiya elan edir və Pəhləvilər sülaləsi 1979-cu ildə baş vermiş İran inqlabına kimi hakimiyyətdə qalır. Rza şah sosial, iqtisadi və siyasi reformlar həyata keçirərək nəticədə müasir İran dövlətinin əsaslarını formalaşdırır. Öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək və stabilləşdirmək üçün Rza şah və onun oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi qədim fars ənənələrini bərpa edirlər. Onların əsas tədbirlərindən biri ənənəvi dizayna malik İran xalçalarının toxunmasını bərpa etmək idi. 1935-ci ildə İran Xalça Kompaniyasını yaradan Rza şah xalçaçılığı dövlət nəzarəti altına alır. İxracat və digər dövlətlərə diplomatik hədiyyə edilmək üçün müxtəlif təkmilləşdirilmiş xalçalar toxunur.^[39]

Bütün sahələrdə effektiv nəzarətə malik olmağa çalışan Pəhləvilər sülaləsi İran hökumətini müasirləşdirir və mərkəzləşdirir. Rza şah təhlükələrə qarşı müasir silahlarla mübarizə aparan ilk İran monarxı olmuşdur. Ordunun gücləndirilməsindən sonra, 1930-cu illərdə ənənəvi tayfa geyimləri, köçəri həyat tərzi, çadır və yurtların qurulması İranda qadağan edildi. Köç edə bilməyən əksər köçəri ailələr sürülərini itirdiklərinə görə aclıqdan öldülər. Ölkədə qısa müddətli sakitlik dövrü 1940–1950-ci illərdə İranın İkinci Dünya Müharibəsinə qoşulması və 1941-ci ildə Rza şahın taxtdan imtina etməsi ilə başa çatır. Onun varisi Məhəmməd Rza şah 1950-ci illərdə hakimiyyətini gücləndirəklə məşğul olur. Onun 1962-ci ildə elan edilmiş və Ağ inqilab adlanan torpaq reformu proqramları, torpaqsız kəndlilərin açıq üstünlüyünə baxmayaraq, Qaşqaylar kimi köçəri tayfaların ənənəvi siyasi təşkilatını və köçəri xalqların həyat tərzini məhv edir. İranda yaşayan köçəri türk tayfalarının əsrlərlə tarixə malik olan, lakin, sintetik boyalar və materialların dövriyyəyə girməsi ilə onsuz da zəifləmiş xalçaçılıq ənənəsi Pəhləvilər sülaləsindən olan şahların fəaliyyəti nəticəsində tamamilə məhv edilmişdir.^[40]

İran İslam İnqilabından sonra iqtisadiyyatın bütün sahələri kimi xalçaçılıq da durğunluq və tənəzzül dövrünü yaşayırdı. 1970–1980-ci illərdə Avropada İranın köçəri türk tayfaları tərəfindən şəxsi istifadə üçün toxunmuş gəbbə xalçalarına maraq yaranır. Onların kobud toxunuşu, sadə və abstrakt dizaynları Qərb alıcılarının marağına səbəb olmuşdu.

1992-ci ildə keçirilmiş ilk Böyük İran Konfransı və Sərgisi zamanı ilk dəfə müasir İran xalçalarının dizaynları təqdim edilmişdir. Razam Ərəbzadə kimi xalçaçılar ənənəvi texnika əsasında müasir naxış və dizaynlarla toxunmuş xalçaları sərgiləmişdilər.^[41] Böyük Konfrans mütəmmadi olaraq keçirildiyindən, bu gün İran xalçaçılığında iki tendensiya müşahidə etmək mümkündür. Bir tərəfdən xalçaçılıq emalatxanaları müasir və innovativ bədii dizaynlar yaradaraq qədim xalça dizaynlarını XXI əsrdə yenidən canlandırır, digər tərəfdən isə təbii boyalara yenidən maraq yaranır^[42] və buna görə də kənd xalçaçılarının toxuduğu xalçalar alınır. Bu, xalçaçıları davamlı gəlirlə təmin edir. Kompaniyalar toxucuları materiallarla təmin edir və dizaynı müəyyənləşdirirlər, lakin, toxuculara yaradıcılıq azadlığı verilir.

İran xalçaları əsasən qoyun yunundan toxunur. Yunun keyfiyyəti aid olduğu bölgənin iqlim xüsusiyyətləri, qoyunun cinsi, yunun nə zaman və necə qırxılması ilə əlaqəli adətlərdən asılıdır. Müxtəlif regionlardan əldə edilmiş yunlar sərtliyi, incəliyi və qalınlığı ilə bir-birindən seçilir.^[43] Adətən qoyunları yazda və payızda qırxırlar. Yazda qırxılan yun daha incə olur. Xalça toxunmasında istifadə edilən ən aşağı keyfiyyətli yun "dəri yunu" adlandırılan və ölü heyvanın dərisindən kimyəvi üsulla alınan yundur.^[24] Ən yüksək keyfiyyətli yun isə əksər hallarda "kürk" və ya "kürk yunu" adlandırılır ki, bu da qoyunun boynundakı yunun qırxılmasından alınır.^[43] Yun xalçalara olan böyük tələbatın yerli istehsal olan yun əsasında tam ödənməsinin mümkün olmaması səbəbiylə, müasir istehsalatda Yeni Zellandiyadan idxal olunan merinos yunundan da istifadə edilir. Keçi və dəvədən alınan yun da xalçaçılıqda istifadə edilir. Keçi tükü, sürtülməyə daha davamlı olmasına görə Bəluc xalçaları kimi köçəri xalçalarında sərhədlərin möhkəmləndirilməsi üçün istifadə edilir. Dəvə yunu da adətən köçəri tayfaların xalçalarında istifadə edilir. Dəvə yunu adətən ya qara rəngə boyanır, ya da təbii rəngində istifadə olunur.^[24]

Əksər müasir xalçaların ilmə və düyünlərinin əsasını pambıq təşkil edir. Pambığın yerli bitki olmadığı ərazilərdə pambıq tapmağa çətinlik çəkən kəndlilər ilmə və düyünlər üçün də yundan istiffadə edirlər. Pambığı daha sıx toxumaq mümkündür və o, daha böyük təziygötürmə qabiliyyətinə malikdir ki, bu da pambığı xalçaçılıq üçün ideal materiala çevirir. Xüsusilə böyük ölçülü xalçalar adətən yerə sərildiyinə görə onların toxunmasınnda pambığın istifadəsi daha məqsədəuyğundur; yun təsyiq altında əyilir, yuyulma zamanı isə dartılaraq kiçilir və formasını itirir.^[43] XIX əsrdən etibarən kimyəvi merserizasiya edilmiş pambıq ipək əvəzi də istifadə edilməkdədir.^[43]

İpək bahalı material olduğuna görə yalnız xüsusi xalçaların toxunmasında istifadə edilir. Onun dartılmaya davamlığı xalça özəyinin hazırlanmasında istifadə edilmiş, həmçinin ipək iplər xalça ilmələri üçün də yararlı olmuşdur. Kaşan, Qum, Nain və İsfahanda toxunmuş yüksək keyfiyyətli xalçaların əksəri ipək ilmələrə malikdir. İpək ipdən toxunmuş xalçalar əla keyfiyyətli olmaqla, mürəkkəb dizaynı və incə xovu ilə seçilir. İpək iplər təzyiqə daha az davamlı olduğuna görə adətən ipək xalçalar divardan asılmaq üçün istifadə edilir.

İp istehsal olunması üçün yun, pambıq və ipək material ya əllə, ya əyirici çarxlarda, ya da mexaniki əyirici maşınlarda əyirilir. İpin büküldüyü hissə tvist adlanır. Bükülmə istiqamətindən asılı olaraq s-tvist və z-tvist ipləri mümkündür. İki və ya daha çox ipi isə bir-biri ilə dolayaraq daha qalın ip əldə etmək mümkündür.^[44] Adətən əllə əyirilmiş iplər z-tvist kimi həyata keçirilir, istiqamətləndirmə isə isə s-tvist şəklində həyata keçirir. Məmlük xalçaları istisna olmaqla bütün erkən İslam xalçaları, o cümlədən erkən İran xalçaları Z-tvist (saat əqrəbi hərəkətinin əksinə) əyirməli iplər və S-tvist (saat əqrəbi hərəkəti istiqamətinə) toxumadan istifasə ilə hazırlanmışdır.

Boyama prosesi ipin rəngi mənimsəməsi üçün hazırlanması üçün qaynadılması ilə başlayır. Daha sonra boya suya davam edilir, qaynadılır və müəyyən müddət iplər boyalı suda saxlanılır. Daha sonra iplər qurunmaq üçün asılır və bu zaman hava və günəşin təsirinə məruz qalır. Bəzi rənglərin, xüsusilə tünd qəhvəyi rəngin əldə olunması üçün dəmir mordantları istəfadə edilir ki, bu da ipin keyfiyyətinə zərər vurur. Bu, xalçaların qəhvəyi rəngli hissələrinin daha tez yeyilməsinə, həmçinin, qədim şərq xalçalarında relyeflərin yaranmasına səbəb olur.

Fars xalçalarının toxunması üçün istifadə edilən iplərin rənglənməsində bitkilər və həşaratlardan alınan müxtəlif təbii boyalar istifadə edilirdi. 1856-cı ildə ingilis kimyaçısı Uilyam Henri Perkin ilk anilin boya olan moveini kəşf edir. Bundan sonra müxtəlif sintetik boyaq maddələri kəşf edilir. Ucuz, asan hazırlanan və tətbiq edilən süni boyalar təbii boyaları sıxışdırmağa başlayır; süni boyaların ilk tətbiqi 1860-cı illərə təsadüf edir. Təbii boyama üsuluna yenidən qayıdış 1980-ci illərdə Türkiyədən başlamışdır. Antik yun nümunələrinin kimyəvi analizi nəticəsində boyaların mənşəyi müəyyənləşdirilmiş və istehsalı bərpa edilmişdir.^[45][46]

Analizlərə əsasən xalça yunlarının boyanması üçün təbii boyalar aşağıdakı materiallardan alınmışdır:

• Qırmızı rəng – adi boyaqotu (Rubia tinctorum) kökləri.
• Sarı rəng – soğan (Allium cepa) və bəzi çobanyastığı növləri (anthemis, aptek çobanyastığı) və südləyən.
• Qara rəng – meşə alması, palıd, aşı sumaq.
• Yaşıl rəng – indiqo və yaşıl boya ilə ikiqat boyama üsulu ilə.
• Naringi rəng – adi boyaqotu və sarı boya ilə ikiqat boyama üsulu ilə.
• Mavi rəng – boyaq indiqoferasından alınan indiqo.

Bu rəng maddələrindən bəziləri (indiqo və boyaqotu kimi) ticarət məhsulları olduğuna görə asan tapılırdı. Sarı və qəhvəyi rənglərin yayılması regionlardan asılı olaraq dəyişirdi. Üzüm budaqları, sarı yosunçiçəyi, delphinium luteum və parik ağacı bitkilərindən də sarı rəng almaq mümkün idi. Üzüm yarpaqları və nar qabığı sarının müxtəlif çalarlarının alınması üçün istifadə edilirdi.^[43] İranda təbii boyalardan təkrar istifadəyə 1990-cı illərdən başlanılmışdır.^[42]

Karmin və ya koşenil boyası koşenil yastıcası və bəzi yarımsərtqanadlılardan (ararat koşenili və polyak koşenili kimi) alınır. Koşenil boyas qədim dövrlərdə Hindistandan, daha sonra isə Meksika və Kanar adalarından idxal edilirdi. Koşenil boyası İranın Qərb və Şimal-Qərb rayonlarında (Azərbaycan və Arranda) adi boyaqotunun geniş yayılmadığı mühitdə istifadə edilirdi.^[24]

Müasir sintetik boyalarla bütün rəng və çalarları almaq mümkün olduğundan, kimyəvi analiz olmadan xalça iplərinin süni ya təbii boyalarla boyandığını bilmək mümkün deyil. Müasir dövrdə süni boyalarla rənglənmiş iplərin diqqətlə seçilməsi ilə də xalçaçılar yüksək bədii və utilitar dəyərə malik xalçalar toxuyurlar.^[47]

Eyni rəng içərisində yüngül ton dəyişikliyi abraş adlanır. Abraşa daha çox təbii boyalarla boyanmış iplərdən toxunan Şərq xalçalarında rast gəlinir. Belə halın baş verməsi adətən onu göstərir ki, toxucunun lazım olan qədər boyalı ip hazırlamağa vaxtı və ya imkanı olmamış, hazır ip qurtardıqdan sonra yeni ip boyamışdır. Təkrar boyama zamanı nadir hallarda əvvəlki rəng tonu alındığına görə toxuma zamanı müxtəlif boyalı iplər bir-birindən seçilir. Əsasən kənd və tayfa xalçalarında rast gəlinən bu hal keyfiyyət göstəricisi olmala xalçanın həqiqətən əl işi olmasını sübut edir. Yeni növ dizayn edilən xalçalarda bilərəkdən də abraşa yol verilir.^[48]

Xalça toxuculuğu zəhmət tələb edən iş olmaqla, işin həcmindən asılı olaraq bir neçə ay və ya bir neçə il vaxt tələb edə bilər. Xalça toxuculuğuna başlamaq üçün çəngəl və atmalardan ibarət özül yaratmaq lazımdır: çəngəl sərt dartılaraq qalın pambıq, yun və ya ipək ipdən hazırlanmaqla xalça boyunca uzanır. Atmalar isə oxşar iplərdən hazırlanmaqla çəngəl iplərin arasından keçirilərək xalçanın eni boyunca uzadılır. Gəginlik yaratmaq üçün xalçanın hər iki tərəfindən bir və ya bir neçə ağac çubuq keçirilir.

Toxuma işi adətən xalçanın aşağı hissələrindən başlayaraq yuxarıya doğru inkişaf etdirilir. Saha sonra ardıcıllıqla boyalı yun, pambıq və ya ipəl iplər üst-üstə bağlanaraq kəsilir. Bütün iplər təməl hissəyə bağlandığına görə onlar həm də xalçanın xovunu əmələ gətirir. Hər bir və ya iki ilmə sırasından sonra ilmələrin bərkidilməsi üçün ördək adlanan alətlə zərbə vurulur. Daha sonra iləmələrin sıxılması üçün xüsusi daraqla onlar sıxılır. İlmələrin sayı istifadə olunan materialdan və toxucunun qabiliyyətindən asılı olaraq, 16-dan 800 ilməyə kimi dəyişir. Xalça tamamlandıqda çubuqlar çıxarılaraq xalçanın kənarı sərt toxuma ilə bərkidilir.

Toxuma dəzgahları xüsusi detallarına görə oxşar olsalar da, ölçü və mürəkkəbliklərinə görə fərqlənirlər. Toxuma dəzgahlarına olan əsas tələb ilmələrin düzgün sıralanması və sıxılmasını təmin etməkdir. Tökmə qurğusu toxuculuqdan çaprazlı və açılmamış çarxlar vasitəsilə atqılar atmağa imkan verir.

Toxuma dəzgahlarının ən sadə formaları üfüqi dəzgahlardır; onu yerdə quraşdırmaq və yanlardan dəstəkləmək mümkündür. İplərin lazım olan gərginliyi isə kəmərlər vasitəsiylə əldə edilir. Rahat sökülüb-yığıldığına görə bu tip dəzgahlar köçəri tayfalar üçün daha münasib idi. Üfüqi dəzgahlarda toxunmuş xalçaların sayı bir qayda olaraq azlıq təşkil edir, keyfiyyət baxımından isə onlar peşəkar dəzgahlarında toxumuş xalçalardan geridə qalırlar.^[24]

Texniki olaraq daha təkmil stasionar şaquli xalçalar kənd və şəhər yerlərindəki emalatxanalarda istifadə olunurlar. Şaquli dəzgahların təkmilləşdirilmiş variantları toxuculara bütün proses boyu düzgün formanı saxlamağa imkan verdiyinə görə daha rahatdır. Təbriz tipli şaquli toxuma dəzgahı proses müddətində dəzgahın, müvafiq olaraq xalçanın da uzunluğunu artırmağa kömək edir. Faktiki olaraq isə xalçanın uzunluğu dəzgah pərlərinin uzunluğundan asılı olur.

Şaquli dəzgahlar hər biri müxtəlif üsullarla modifikasiya edilən üç əsas formaya malikdir: hərəkətsiz kənd dəzgahları, Təbriz formalı toxuma dəzgahları və toxuma barları.

• Bərkidilmiş toxuma dəzgahı yuxarı və yanlardan bərkidilmiş aşağıdan isə hərəkət edən hissəyə malikdir. Çizgilərin doğru gərginliyi yarıqlara sürüşmə yolu ilə alınır. Toxucular işin irəlilədiyi təqdirdə tənzimlənə bilən bir taxta üzərində işləyirlər.
• Azərbaycan və Arranda daha çox Təbriz formalı toxuma dəzgahlarından istifadə edilir. Bu dəzgahda toxuma zamanı çözgülər davamlılığını saxlayır və dəzgah boyunca keçir. İlmə sıxlığı pazlar vasitəsiylə əldə edilir. Bu dəzgahda toxuma zamanı toxuyucu hərəkətsiz stulda əyləşir, xalçanın müəyyən hissəsi toxunduqdan sonra isə, sərtliyin azaldılması ilə tamamlanmış hissə aşağı salınır. Xalça tamamlanın müəyyən edilmiş ip yerliyi dəzgahdan ayrılana kimi bu proses davam etdirilir.
• Daha çox Türkiyənin geniş xalça emalatxanalarında rast gəlinən toxuma barları az miqdarda olsa da, İran və Hindistanda da istifadə olunur. Onun hər iki tərəfində hərəkət edən iki taxta yerləşir.

Toxucunun fəaliyyəti üçün bir neçə alətin olması labüddür: düyünlənmiş iplərin kəsilməsi üçün bıçaq; bir neçə sətir ilmənin inşa edilməsindən sonra iplərin bərabərləşdirilməsi üçün qayçı. Təbriz və Azərbaycanda qayçı və düyün üçün qarmaq bir alətdə birləşdirilir ki, bu da işin gedişini sürətləndirir. Kiçik dəmir daraq isə, bir neçə sıtir ilmədən sonra sıraların sıxılması üçün istifadə edilir.

Atqıların sıxılması üçün müxtəlif alətlərdən istifadə olunur. İranın kişik ölçülü xalçaları ilə məşhur olan bölgələrində isə əlavə alətlərdən də istifadə edilir. Kirmanda ilmələrin sıxılması və bərkidilməsi üçün qılınca bənzər alətdən istifadə olunur. Bicarda xalça ilmələrinin daha da sıxlaşdırılması üçün çubuqların arasına dırnağa bənzər alətlər qoyulur. Bicar həm də sulu toxuma texnikası ilə məşhurdur ki, belə toxuma zamanı da xalçanın təməlini isladırlar ki, bu da daha sıx ilmə toxumağa imkan verir. Xalça tamamlandıqda və quruduqda ilmələr şişərək daha da sıxlaşır ki, bu da çox ağır və sıx tekstura meydana gətirir. Təməli zədələnmədyi halda Bicar xalçalarının istifadə müddəti çox uzundur.

Yunun miqdarı, xalçanın nə zaman tamamlanması və ilmələrin sıxılmasından asılı olaraq yunun kəsilməsi üçün müxtəlif alətlərdən istifadə olunur. Çin xalçalarının bütün yunu xalçanın yoxunulmasnın tamamlanmasından sonra kəsilir.

İran xalçalarının toxunmasında əsasən iki növ ilmədən istifadə olunur: simmetrik türkbaf ilməsi daha çox Azərbaycan (həmçinin Təbriz xalçalarında), Türkiyə, Qafqaz, Şərqi Türkmənistanda toxunan xalçalarda, həmçinin İranın türklər və kürdlər yaşayan ərazilərində, asimmetrik farsbaf ilməsi isə əsasən İranda, Hindistanda, Pakistanda, Misirdə, Çində və qismən Türkiyədə istifadə olunur. Farsbaf ilmə bəzən "Sənnə ilməsi" də adlandırılır ki, bu da bəzən Sənnə şəhəri ilə əlaqələndirilir.^[24]

Simmetrik türkbaf ilməsi üçün ip iki yanaşı ipdən keçirilərək üzə çıxarılır. Asimmetrik farsbaf ilməsi üçün isə ip əvvəlcə bir daha sonra isə digər ip üzərində dolanaraq üzə çıxarılır. Farsbaf ilmə sağ və ya sol tərəfdən açıla bilər.^[24] Asimmetrik ilmə daha axıcı və dalğalı, simmetrik ilmə isə qalın və düz xəttli naxışlar toxumağa imkan verir. Lakin, mürəkkəb əyri naxışlı olmasına baxmayaraq türkbaf ilmələrlə toxunmuş Sənnə xalçalarından da göründüyü kimihər şey ilmədən yox toxuyucunun qabiliyyətlərindən asılıdır.^[24]

İran xalçalarında istifadə olunan digər ilmə növü isə iki ip əvəzinə dörd ip ətrafında dolanan Cufti ilmədir. Cufti ilmələri ilə hörmək asandır, buna görə də xalçanın eyni rəngli böyük hissələrində bu ilmələrdən istifadə olunur. Lakin, keyfiyyət baxımından bu cür ilmələrlə hörülmüş xalça daha zəif olur və uzun müddətli istifadəyə dözmür.^[24]

Xovsuz xalçalar rəng və dizaynını bir-birinə sıxılmış təməl hörgüsündən alır. Xovsuz xalçalarda ilmə yeni rəng tələb olunana qədər davam etdirilir və daya sonra düyünlənərək ip kəsilir.

Xovsuz xalçaların ən məşhur nümunələri kilim adlanır. Kilim xalçaları (zərgərlik nümunələri, geyim və heyvanlarla birlikdə) köçəri tayfalara məxsus şəxslər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ənənəvi formada toxunmuş kilimlər yer və divar örtüsü, atın belinə salmaq, saxlama torbası, döşək və yorğan kimi istifadə edilmişdir. Xovsuz xalçaların Herati, Cecim, Kilim, Maleki, Siryan, Sumax və Suzani kimi növləri məlumdur.

2016-cı ildə İranda hər biri ayrı coğafi regionlara aid olan 40 xalça dizaynı müəyyən edilmişdir ki, bunların da 29-u Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı tərəfindən qeydiyyata alınmışdır.^[49]

• Xalı (قالی): geniş formatlı xalçalardır; 190x280 sm
• Dozar və ya səccadə: 130–140x200–210 sm ölçülü xalçalardır.
• Qəlitçə (قالیچه): dozar formatlı lakin, çox yüksək keyfiyyətdə toxunmuş xalçalardır.
• Kəlley: 150–200x300–600 sm ölçülü böyük xalçalardır. Adətən xalı formalı xalçaların yuxarısına salındığına və buna görə farsça "baş" anlamını ifadə edən "kəllə" sözü ilə adlandırılmışdır.
• Kənarə: Ensiz uzun formatlı xalçalardır: 80–120x250–600 sm; böyük xalçaların sığışmadığı dəhlizlər üçün istifadə edilmişdir.
• Zaronim: Adını 1 ½ ölçülü zər ifadəsindən almışdır.150 sm uzunluqlu xalçalardır.

Xalşa dizaynı çoxlu naxışlar yığını kimi təsvir etmək olar. Bəzi xalçalarda bir dizayn dominantlıq təşkil edir, və ya xalçanın sahəsi təkrarlanan fiqurlarla örtülə bilər.

Əsrlərin sınağından keçmiş xalçaçılıq ənənələri olan regionların toxuyucuları və köçəri xalq toxuyucuları müxtəlif dizayn və naxışları yadda saxladıqlarına görə birbaşa yaddaşda qalanları toxuya bilərlər. Düzxətli və sadə dizaynlı xalçalar üçün bu kifayət edir. Əyri xəttli və mürəkkəb naxışlı dizaynlar üçün isə qrafk kağız üzərində bütün rənglərdən istifadə ilə diqqətli şablonlar hazırlanırdı. Yekun nəticənin təsvir olunduğu rəsm şablon adlandırılır. Toxucuya xalçanın hər kvadratı üçün hazır şablonlar verilirdi ki, bu da ən mürəkkəb dizaynların belə həyata keçirilməsinə imkan verirdi.^[50]

Xalçalar elə dizayn edilir ki, bütün fərqlilik və rəngarənkliklərinə baxmayaraq, onların İran alçası olmasını müəyyən etmək mümkün olur: bir baza dizaynı xalçanın bütün səthini (tam sahə dizaynı) əhatə edir. Xalçanın sahəsi başa çatdıqda naxış bilərəkdən yarımçıq kəsilir və beləliklə də sanki naxışın xalçadan kənarda davam etməsi təəssüratı yaradılır. Bu xüsusiyyət İslam xalçaları üçün xarakterikdir: İslamın dini və dünyəvi həyat arasında fərq qoymamasına görə heyvanlar və insanların hətta gündəlik istifadə əşyaları üzərində də təsviri qadağan edilirdi. 651-ci ildə Quranın Osman ibn Əffan tərəfindən kodifikasiyası və Əməvi Əbdülmalik Mərvanın islahatlarından sonra, İslam incəsənətində daha çox kalliqrafiya və naxışlara fikir verilməyə başlanmışdır. İran xalçalarının əsas sahəsi sonsuz sayda təkrarlanan qıvrım və əyri xəttli naxışlarla doldurulur.^[51]

Dizayn elementləri həm də daha diqqətlə seçilə bilir. Şərq xalçalarında ən geniş yayılmış dizaynlardan biri xalçanın mərkəzi sahəsini tutan simmetrik medalyon dizaynıdır. Medalyonun hissələri və ya oxşar dizaynlı elementlər sahənin künclərində təkrarlanır. İran xalçaları üçün ənənəvi olan "ləçək-turunc" (medalyon və künc) dizaynı XV əsrdə kitab üzlərinin və miniatürlü kitab səhifələrinin bəzədilməsi üçün hazırlanmış və XVII əsrdən xalçaçılıqda tətbiq olunara inkişaf etdirilmişdir. Həmçinin bir neçə medalyonlu dizayna da rast gəlinir. Həmçinin xalçanın sahəsi bir neçə düzbucaqlı, kvadrat, almaz və ya romb formalı fiqurlara bölünə, onlar da sıra ilə düzülə bilir.^[33]

Anadolu xalçalarından fərqli olaraq İran xalçalarının medalyonu daha sadə olmaqla qıvrılan xətli dizaynla bəzədilir və beləcə sanki medalyonun sahədə üzməsi effekti yaradılır.^[52] Əksər İran xalçalarının kənarları xəttlər və ya sərhədlərlə haşiyələnir. Onların sayı birdən ona qədər arta bilir, lakin, əksər hallarda bir əsas xətt ətrafında digər kiçik xəttlər yığılır. Əsas xəttin içi adətən mürəkkəd dizayna malik naxışlarla doldurulur. Kiçik xəttlər isə üzüm bağları kimi daha sadə naxışlarla dizayn edilir. Ənənəvi İran sərhəd xətt dizaynları əksər hallarda saxlansa da, bu şablonun pozulduğu hallara da rast gəlinir. Bu xüsusiyyətə daha çox XIX əsr Kirman xalçalarında rast gəlinir və belə halların Obüsson və ya Savonye tipli Fransa xalçalarının təsiri ilə meyda gəlməsi güman edilir.

Künc dizaynı xalçanın xüsusi mürəkkəb hissəsidir. Naxışlar elə işlənməlidir ki, təsvir künc ətrafında kəsilmədən davam etdirilsin. Bu, həm uzun müddət təcrübəsi olan toxucudan, həm də şablon hazırlayan rəssamdan əvvəlcədən hazırlıq tələb edir. Əgər künc ətrafında düzgün naxış alınırsa, bu "həll edilmiş" və ya "barışdırılmış" adlandırılır. Kənd və köçəri xalçalarında həll edilmiş künclərə nadir hallarda rast gəlinir. Bu halda aşağı horizontal sərhədin toxunması tamamlandıqdan sonra ilmələr dayandırılır və vertikal sərhəddin toxunmasına başlanılır. Sərhəd dizaynı kənd və köçəri xalçalarını emalatxana xalçalarından ayırmağa kömək edir.

Xalçanın mərkəzi sahəsi və ya onun bir hissəsi kiçik dizayn elementləri ilə bəzədilir. Kiçik elementlərin özlərinin dizaynı bir-birindən fərqlənsə də, onlar ümumilikdə tam təsvir təsiri bağışlayırlar. Təkrarlanan fiqurlardan buta, bütün "xalça kəməri" boyunca istifadə olunur. Butanı həm əyri, həm də düz xəttlərlə təsvir etmək mümkündür. Daha mürəkkəb buta təsvirlərinə Kirman xalçalarına rast gəlinir. Sərabənd, Həmədan və Fars ərazilərindən olan xalçalarda butanın tam xalça boyu təsvirinə də rast gəlinir. Digər kiçik dizayn elemenləri arasında ulduz, palmetta kimi həndəsi fiqurlar və Həyat ağacı kimi qədim simvollar yer alır.

Bəzi xüsusi dizayn elementləri qruplarda birləşdirilərək daha mürəkkəb struktur əmələ gətirirlər:^[24][33]

• Herati naxış bir-birinə yarmaqlar və budaqlar vasitəsiylə birləşdirilmiş çiçəklərdən ibarətdir. Lent formalı yarpaqlar bəzən "balıq" adlandırılır. Herat naxışı bütün xalça kəməri boyunca tətbiq edilir. Adətən Bicar xalçasının sahəsində istifadə edilir.
• Mina Xani naxışı sıralarla düzülmüş, almazlar (çox vaxt əyri formalı) və xəttlərlə birləşdirilmiş çiçəklərdən ibarətdir. Əksər hallarda bütün sahəyə tətbiq edilir. Daha çox Vəramin xalçalarında istifadə olunur.
• Şah Abbası naxışı bir neçə palmetta naxışının birləşdirilməsindən meydana gəlir və daha çox Kaşan, İsfahan, Məşhəd və Nain xalçalarında rast gəlinir.
• Bid Məcnun və ya Ağlar söyüd naxışı düz xətli formada sıralamnmış ağlar söyüd, kiparis, qovaq və müyvə ağacları budaqlarından əmələ gətirilir. Ən erkən nümunələri Bicar rayonunda aşkarlandığına görə naxışın mənşəyi kürd tayfaları ilə əlaqələndirilmişdir.
• Xərçəng naxışı adını krabı xatırladan oval formalı əsas motivindən almışdır. Naxış bütün sahə boyunca tətbiq edilir. Xərçəng naxışı bəzən Səfəvi dövrünün palmetta naxışları ilə oxşarlıq təşkil edir. Xərçəngin ayaqları kimi isə düzxətli islimilər göstərilir.
• Xınagülü naxışı xına ağacının çiçəyinin təkrarlanması ilə yaradılan naxışdır. Çiçək bağ balzamını xatırladır, qərbdə isə bəzən at şabalıdı çiçəyi ilə müqayisə edilir.

İran xalçaları daha çox toxucunun sosial mövqeyinə görə qruplaşdırılır. İran xalçaları köçərilər, kəndlilər, şəhərlilər və emalatxanalarda toxunmalarına, həmçinin, evdə istifadə, daxili və ya xarici bazarda satılma üçün toxunmalarına görə fərqləndirilir.

Köçəri xalçaları əsrlər boyunca İranda yaşamış müxtəlif köçəri xalqlar tərəfindən toxunan xalçalardır. Köçəri xalçaları əsasən evdə istifadə üçün hazırladığından onlar üzərində daha çox tayfa ənənələri dövrümüzə çatmışdır. Lakin, XX əsr boyunca sonuncu Pəhləvi şahlarının təzyiqi ilə köçəri həyat tərzi dəyidirildiyinə görə, 1970-ci illərdə köçərilərin ənənəvi toxuculuğuna tamamilə son qoyulmuş,^[40][53] yalız son illərdə həmin ənənələr bərpa edilməyə başlamışdır.^[42]

	Kürdlər	Bəxtiyari və Lurlar	Cahar Mahal	Qaşqaylar və Xəmsə	Əfşarlar	Bəluclar
İlmələr	simmetrik	simmetrik	simmetrik	simmetrik və asimmetrik	simmetrik və asimmetrik	əsasən asimmetrik
Arğac və əriş	Yun, bəzən pambıq. Arğac ağ və qəhvəyi, əriş isə qəhvəyi və qırmızı rənglə toxunur.	Yun, keçi tükü, pambıq. Arğac ağ və qəhvəyi, əriş isə qəhvəyi və qırmızı rənglə toxunur.	Pambıq, əriş bəzən mavi iplə toxunur	Yun, arğac ağ və qəhvəyi, əriş isə təbii rənglər, qəhvəyi və qırmızı rənglə toxunur.	Yun, arğac ağ və qəhvəyi, əriş isə qırmızı və ya cəhrayı rənglə toxunur.	Pambıq, Arğac ağ, əriş isə tünd qəhvəyi rənglə toxunur.
Kənarları	boz və ya tünd yaşıl	tünd qəhvəyi, keçi tükü və ya tünd yaşıl	tünd yaşıl və ya qara yun	tünd yaşıl, və ya tünd yaıl və boz	tünd yaşıl	təbii qəhvəyi yun və ya keçi tükü
sonluqlar	Kilim, 2 sm-dən çox uzun	Kilim, 2–8 sm, təbii rəngli	Kilim, 2–5 sm	Kilim, 2–5 sm, interlaced or brocaded	Kilim, 2–15 sm, təbii rəngli	2–25 sm, təbii rəngli
Üstün rənglər	sarı, təbii və ya boyama qəhvəyi	tünd mavi, parlaq qırmızı, tünd sarı	tünd mavi, parlaq qırmızı, tünd sarı	parlaq, işıldayan qırmızı, mavinin müxtəlif çalarları, solğun sarı, yaşıl	sarıya çalan qırmızı, qızılbalıq qırmızısı	parlaq mavi

Kürdlər İranın Cənub-Qərb və Qərb ərazilərində daha geniş məskunlaşmışdır.^[54] Kürdlər geniş ərazidə məskunlaşdıqlarına görə, onların toxuduğu xalçalar arasında kobud və ibtidai kənd xalçaları ilə yanaşı mürəkkəb struktur və dizayna malik Sənnə və Bicar xalçalarına rast gəlmək olur.^[55] Kürd xalçaları ənənəvi İran xalçalarına aid edilsələr də özlüyündə ayrıca qrup təşkil edirlər.

Əvvəllər Sənnə adlandırılan müasir Sənəndəc şəhəri İran Kürdüstanının paytaxtıdır. Bu şəhərdə toxunan xalçalar indi də Sənnə xalçaları adı ilə tanınırlar. Sənnə xalçaları ən sıx toxunmuş İran xalçaları sırasına daxil olmaqla hər düym2 400 ilmə düşür. İlmələr sıx tikilir, təməl isə pambıdan, antik xalçalarda isə ipək iplərdən hazırlanırdı. Bəzi xalçalarda müxtəlif rənglərə boyanmış ipək iplərdən istifadə olunur ki, bu da xalça tacirləri arasında "göyqurşağı ilmələri" adlanır. Xalçanın sahəsində daha çox mavi və ya açıq qırmzı rəngli iplərdən istifadə olunur. Üstünlük təşkil edən naxış isə mərkəzi medalyon və ləçəkli Herati naxışıdır. Avropaya ixrac üçün hazırlanmış xalçalarda daha realistik çiçək naxışlarına rast gəlinir.^[43]

Bicar şəhəri Sənəndəcdən təxminən 80 km Şimal-Şərqdə yerləşir. XVIII əsrdə bu iki şəhər və onları əhatə edən rayonlar əsas xalçaçılıq mərkəzi olmuşlar. Sənnə xalçalarından fərqli olaraq, Bicarda toxunan xalçalar daha geniş çeşidə malikdir ki, bu da kənd və şəhə xalçaları kimi bölümün yaranmasına səbəb olmuşdur. Bicar xalçaları çox sıx ilmələri ilə məşhurdur. Bu ilmələr "yaş toxuma" üsulu və xüsusi alətlər ilə həyata keçirilir. Yaş iplərlə toxunmadan sonra xalça qurudulduqda ilmələr şişərək böyük sııxlıq əmələ gətirir. İlmələrin sayı hər düy2 200, nadir hallarda isə 400-ə çatır.

Bicar xalçalarının rəngləri yüngül və tünd mavi rəngdən açıq naringi rəngə qədər çatan qırmızıya qədər dəyişir. Naxışlanmada isə Herati naxışa üstünlük verilsə də, Mina Xani, Xərçəng və adi medalyon naxışlara da rast gəlinir. Əksərən adi düzxətli dizayna üstünlük verilsə də, Bicar xalçalarını ağır toxuma texnikasına görə asanlıqla fərqləndirmək olur. Bicar xalçalarını hər dəfə bükərkən fundamentin zədələnmə təhlükəsi vardır. Əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərdən biri, xüsusilə kiçik ölçülü Bicar xalçalarında ekspozisiyanın olmamasıdır. Sintetik boyalarla rənglənmiş iplərdən toxunmuş sadə dizaynlı Bicar xalçaları indi də istehsal olunmaqdadır.^[43]

Qərb mənbələrində kürd kəndlilərinin xalçaları haqqında çox məlumat olmaması onların xüsusi identikləşməməsi və və toplanmaması ilə əlaqədardır. Adətən kürd kəndlilərinin xalçaları Azərbaycan xalçaları ilə birlikdə "Şimal-Qərbi İran xalçaları" kimi təqdim edilirlər.^[43] Digər köçəri və kənd xalçalarında olduğu kimi, kürd kəndlilərinin xalçalarının da təməli adətən yundan hazırlanır. Kürd yun ipləri yüksək keyfiyyətə və yaxşı rəng götürmə xüsusiyyətinə malikdir. Ümumi model və dizaynların istifadəsi də kürd kənd xalçalarının identikləşdirilməsində çətinlik törədir. Bir-birinə qonşu ərazilərin toxunuculuq əlaqələrinin inteqrasiyası qaçılmaz olduğundan kürd xalçalarında qonşu Anadolu və ya Azərbaycan xalçalarına xas naxış və elementlər də müşahidə olunur.^[43]

Qaşqayların erkən tarixi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. Onlar Azərbaycan dilinin dialektlərindən birində danışırlar və ehtimal ki, Fars ostanı ərzisinə Azərbaycandan XIII əsrdə, monqolların Azərbaycana yürüşləri zamanı köç etmişlər. Kərim xan Zənd Çahilu tayfasının rəhbərini ilk Qaşqay elxanı təyin etmişdi.^[24] Qaşqayların mühüm tayfaları Qaşquli, Şişbuluki, Daraşuri, Farsimədan və Amalə adlanır. Qallanzan, Rəhimli və İqdır tayfaları orta keyfiyyətli xalçalar istehsal edirlər. Səfi xan və Bulli tayfaları tərəfindən toxunan xalçalar ən yüksək keyfiyyətli Qaşqay xalçaları hesab edilirlər.^[53]

Qaşqay xalçalarının təməli fil sümüyü rəngli iplərdən hazırlanır və bu xüsusiyyəti ilə onlar Xəmsə xalçalarından seçilirlər. Qaşqaylar tərəfindən toxunan xalçalarda farsbaf, gəbbələrdə isə türkbaf ilmələrdən istifadə olunur. İplər əsasən təbii boyalarla, qırmızının müxtəlif çalarlarına boyanır. Xalçanın hər iki tərəfi nazik kilim hissə ilə tamamlanır. XIX əsrdə Firuzabad şəhəri yaxınlığında qaşqaylar üçün xalçaçılıq emalatxanası yaradılmışdır. Qaşqay xalçaları təkrarlanan buta, Herati, medalyon və Hindistan xalçalarını xatırladan molyusk elementləri ilə bəzədilir. Herati dizaynı bəzən hissələrə bölünmüş şəkildə təsvir edilir. Qaşqaylar həm də xovsuz xalça materialından çantalar, böyük torbalar (məfrəş) toxumaları və gəbbə xalıları ilə məşhurdurlar.

Qaşqayların toxuduğu Şişbuluki xalçaları kiçik fiqurlarla və mərkəzləşdirilmiş ləçəklərlə əhatə olunmuş rombvari kiçik mərkəzi medalyonla fərqlənirlər. Sahə əksər hallarda qırmızı olur, detallar sarı və ya fil sümüyü rəngli ipllərlə toxunur. Daraşuri xalçaları Şişbuluki xalçalarına oxşasalar da, daha kobud toxunurlar.^[56]

Son Pəhləvi şahlarının təzyiqi ilə əsl köçəri həyatına son qoyulduğuna görə, hazırda Qaşqay xalçaları əsasən kəndlərdə, vertikal toxuculuq dəzgahları istifadə edilməklə, pambıq, hətta bəzən pambıq-kağız təməl üzərində toxunurlar. Xalçalarda Qaşqaylara aid müxtəlif ənənələr istifadə edilsə də, nadir hallarda hansısa xalçanı konkret tayfa ilə əlaqələndirmək mümkün olur. Əvvəllər köçəri dizaynının əsas elementlərindən biri hesab edilən "Qaşqay medalyonu" kimi bir çox dizayn elementləri qonşu kəndlərin ənənəvi dizayn elementləri ilə qarışmışdır.^[33]

Təbii boyalardan istifadənin bərpa edilməsi Qaşqay xalçalarının istehsalına da təsir etmişdir. İlk dəfə 1992-ci ildə Böyük İran Sərgisində təqdim edildikdən sonra, gəbbə xalıları 1990-cı illərdə Abbas Sayahi kimi boyqaçı ustadlarda böyük marağa səbəb olmuşdur.^[42] Evdə istifadə və ya daxili bazarda satış üçün hazırlanmış, kobud simmetrik naxışlarla toxunmuş bu xalçalarda yunun təbii rəngləri saxlanmışdı. Tezliklə Fars ostanı müxtəlif təbii boyalarla boyanmış gəbbə xalılarının istehsalına başlanılmışdır.^[43]

Xəmsə federasiyası XIX əsrdə Qaşqayların artmaqda olan gücü ilə rəqabət aparmaq üçün Qacar hökuməti tərəfindən yaradılmışdır. Türk, ərəb və fars mənşəli Ərəb, Basiri, Baharlı, Aynalı və Nafar tayfaları bir federasiyada birləşdirilmişdir.^[53] Hansısa xalçanın konkret olaraq bu fedreasiyaya aid edilməsi çətin olsa da, "Xəmsə xalçası" termini fedreasiyaya daxil olan tayfaların istehsal etdiyi bütün xalçalara aid edilir. Xəmsə xalçalarıdaha çox Ərəb Xəmsə xalçalarından təsirlənməklə az ilmə sıxlığı, daha tünd rəngləri ilə seçilirlər. Federasiyaya aid edilən xalçalarda daha çox kiçik medalyonlar ətrafında yerləşdirilmiş stilləşdirilmiş quş (murq) təsvirinə ras həlinir. Basiri xalçaları assimetrik naxışları, nisbəətən parlaq rəngləri kiçik dizayn elementləri ilə seçilirlər.^[43] Dərab ətrafında yaşayan türkdilli Baharlı tayfasının da toxuduğu bir neçə xalça növü məlumdur.

Lurlar əsasən Qərbi və Cənub-Qərbi İran ərazisində yaşayan Hind-Avropa mənşəli azsaylı xalqdır. Onların dialekti Bəxtiyari dialekti və Cənub kürdlərinin dialektinə yaxındır. Lurlar xalçalarını Şiraz bazarlarında satırlar. Lur xalçaları tün təmələ malik olur, həm simmetrik, həm də asmmetrik ilmələrlə tikilirlər. Daha çox təkrarlanan ulduz və medalyonlarla bəzədilirlər.^[53]

Əsas məqalə: Avşar xalçaları

Yarımköçəri həyat sürən türkdilli əfşarlar əsasən Cənub-Şərqi İranda, müasir Kirman şəhəri ətrafında yaşayırlar. Onlar əsasən, düz və əyri xətli naxışlarla bəzədilmiş, uzun ensiz xalçalar və ev istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş digər kiçik xalçaçılıq məmularları istehsal edirlər. Əfşar xalçalarında əsasən parlaq rənglər və açıq qırmızı istifadə olunur.^[48]

Bəluclar Şərqi İran ərazisində yaşayırlar. Onlar kiçik xalçalar və toxuma çantalar istehsal edirlər. Bəluc xalçalarında üstünlük təşkkil edən tünd qırmızı və mavi rənglər adətən tünd qəhvəyi və ağ rənglərlə birlikdə istifadə edilir. Bəluclar toxuculuq məhsullarında həm də dəvə yunundan istifadə edirlər.^[48]

Kəndlərdə toxunan xalçalar adətən regional bazar mərkəzlərinə aparılır və satıldığı bazarın adı ilə tanınırlar. Hərdən, "Sərabi" xalçalarında olduğu kimi, xalçanın toxunduğu kəndin adı keyfiyyət göstəricisinə çevrilir.^[48] Kənd xalçaları daha sadə və stilləşdirilmiş dizaynları ilə seçilirlər. Bu cür xalçalar dayanıq dəzgahda, şablonsuz, uyğun künclərsiz və mümkün konstruksiya elementli dizaynlarla toxunurlar.

Kənd xalçalarından pambıq əvəzinə daha çox yun iplərdən istifadə olunur. Onların konstruksiyası əyri xəttli şəhər xalçaları kimi mürəkkəb və zəngin deyildir. Kənd xalçalarında çox vaxt əbrəş və detallarda səhvlərə rastlanılır.^[57] Toxuma prosesi əzində sadə vertikal toxuma dəzgahlarında lazımi gərginliyi təmin etmək çox çətindir. Buna görə də kənd xalçalarının bir tərəfindən digər tərəfinə enində fərqlər olur, tərəflər düz olmur və yerdə düz qalmırlar. Emalatxana xalçalarından fərqli olaraq, evdə toxunmuş kənd xalçalarının ilmə sıxlığı da az olur. Tayfa xalçalarından fərqli olaraq, kənd xalçalarında tamamlayıcı xovsuz hissə də az olur. Xətlərin və sonluqların işlənməsinə görə bəzən xalçanın toxunma yerini müəyyənləşdirmək mümkün olur.^[57]

Şimal-Qərbi İranın bazar mərkəzi Təbrizdir. Bu regionda toxunan xalçalarda əsasən türkbaf ilmələrdən istifadə olunur. Herizdə otaq ölçülü böyük xalçalar toxunur. Təməl pambıq iplərdən hazırlanır, xalça isə yüksək keyfiyyətli yun və ya ipək iplərdən toxunur. Region üçün ənənəvi olan məşhur mərkəz medalyonları çox vaxt ağ rəngli düzxətli naxışlarla vurğulanır. Sahənin dizaynında çox vaxt düzxətli naxışlardan istifadə olunur. Heriz xalçalarının ən keyfiyyətli nümunələri Sərabi adı ilə məşhurdur. Sərab şəhərində həm bütün otağı tutan künc dizaynlı böyük xalçalar, həm də uzun və ensiz dəhliz xalçaları toxunur. Sərabi xalçalarında qoyun yunu ilə yanaşı dəvə yunundan da istifadə edilir. Sahə bir-biri ilə əlqədə olan böyük medalyonlarla doldurulur. Əsasən həndəsi formalı naxışlar toxunur və çəhrayı, qırmızı və göy rəngli iplər çox istifadə edilir. Daha sadə dizaynlı və mərkəzi medalyonlu Baxşayış xalçaları isə Baxşayış kəndində toxunur. Qaraca ərazisində isə spesifik dəhliz xalçaları və səkkizguşəli medalyonlu xalçalar toxunur.^[48]

• 
  "Baxşayış xalçası", Azərbaycan Xalça Muzeyi
• 
  "Qaraca dəhliz xalçası", Azərbaycan Xalça Muzeyi
• 
  "Heriz xalçası", Azərbaycan Xalça Muzeyi
• 
  "Ərdəbil xalçası", Los-Anceles Dairəsi İncəsənət Muzeyi

Qərbi İranın əsas xalçaçılıq mərkəzləri Həmədan, Saruq, Ərək, Lilixan xalçalarının toxunduğu Minudaşt, Sərabənd, Maslağan, Malayır və Fəraqxandır.

Maslağan xalçaları adətən kiçik ölçülü (120 × 180 cm) olur, təməl pambıqdan hazırlanır, toxnmada isə ya yun, ya pambıq iplərdən istifadə olunur. Kiçik sərhədli sahənin mərkəzində, sahənin rəngi ilə kontrast təşkil edən rəng çalarlarında işlənmiş "göl" adlanan iri medalyon yerləşdirilir. Bir-birinə yaxın yerləşən Malayır, Saruq və Fəraqxan kəndlərində də xalçanın təməli üçün pambıq iplərdən istifadə olunur. Malayır xalçaları simmetrik ilmələrdən istifadə ilə seçilirlər. Əsasən tam sahə və medalyon dizaynlarından istifadə edilir, çox hallarda buta motivlərinə rast gəlinir.^[48]

Saruq xalçalarının orijinal dizaynı dairəvi ulduz medalyonu ilə seçilir. Saruq xalçalarının ənənəvi dizaynı toxucular tərəfindən təkmilləşdirilərək gül moticli tam sahə dizaynı ilə birləşdirilmişdir.^[24] Fəraqxan xalçaları Saruq xalçalarına nisbətən daha kobud toxunmaya malikdir. Tez-tez Herati naxışından istifadə olunur. Əgər medalyonlar varsa, onlar daha çox həndəsi formalara malik olur. Fəraqxan xalçaları üçün ənənəvi rəng solğun yaşıldır.^[48]

XX əsrin ortalarından etibarən Abadə və Yalama kəndlərində xalça toxunmasına başlanılmışdır. Abadə xalçalarınn dizaynında ənənəvi Qaşqay naxışlarından istifadə olunsa da, daha çox göy rəngə boyanmış pambıq iplər istifadə olunur. Yalama xalçalarında daha çox Xəmsə federasiyasına məxsus naxışlar istifadə olunur və medalyonlu xalçalara üstülük verilir. Təməl əsasən ağ iplərdən hazırlanır.^[48]

Şərqi İranın ən məşhur xalçaçılıq mərkəzi Doroxş kəndidir. Bu kəndin xalçaları narıncı rəng və buta motivlərinin tez-tez istifadəsi ilə seçilirlər. Farsbaf ilmədən istifadə olunur və adətən bir sərhəd toxunur.^[48]

Qərbdə Təbriz, Cənubda Kirman və Şimal-Şərqdə Məşhəd, Kaşan, İsfahan, Nain və Qum şəhərləri ilə birlikdə İranın əsas şəhər xalçaçılığı mərkəzləridir.^[48]

• Təbriz şəhəri əsrlərlə davam edən xalçaçılıq ənənələrinə malikdir. Bu ərazidə yaşamış türkdilli tayfalar hələ qədimdən xalçaçılığın yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış, müxtəlif dövrlərdə İran xalça sənətinin təşəkkülünə ciddi təsir göstərmişlər. Öz kompozisiya tərtibatın, süjetlərin təfsirinə, parçanın koloritinə və texnologiyasına görə Cənubi Azərbaycan xalçaları XVI əsrdə Təbriz xalçaçılıq məktəbinin yüksək tərəqqisi dövründə dekorativ tətbiqi sənətin həmin məktəbə xas ənənələrinin inkişafına dəlalət edir. Bu xalçalarda klassik dövrün miniatür rəngkarlığının təsiri də duyulur.
• Kirman şəhəri incə ilməli, tünd koşinel qırmızısı, fil sümüyü rəngi və qızılı sarı iplərdən istifadə ilə toxunmuş xalçaları ilə məşhurdur. Onların medalyonları zövqlə dizayn edilir, sahədə isə tez-tez buta motivlərinə rastlanılır.
• Məşhəd xalçaları orta keyfiyyətlidir. Tez-tez koşinel qırmızısından istifadə olunur. Əmioğlu xalçaları ipək iplərdən toxunur və ən yüksək keyfiyyətli Məşhəd xalçaları hesab edilir. Onlar qırmızı təməl üzərində mürəkkən islimi naxışlara malik olur.
• Kaşan Mərkəzi İranın ən qədim xalçaçılıq mərkəzidir. Kaşanda xalçaçılıq XIX əsrdən inkişaf etməyə başlamışdır. Şəhər daha çox ipək xalçaları ilə məşhurdur. XIX əsrin əvvəllərində Kaşanda toxunmuş ən qədim xalçalarda dizayn uyğunsuzluğu müşahidə edilir, mərkəzi medalyon daha çox qırmızı və fil sümüyü rəngli iplərlə toxunur.
• İsfahan, Nain və Qum şəhərlərində xalçaçılıq XX əsrin ortalarından inkişaf etməyə başlamışdır. Bu şəhərlərdə tamamilə ipək və ya pambıq təməlli və ipək ilməli xalçalar toxunur. Onların dizaynında əsasən qədim Səfəvi xalçalarının dizaynlarından istifadə olunur. Qum və Nain xalçaları çox vaxt zəngin bəzədilmiş mərkəzi medalyona malik olurlar. Əsasən açıq mavi və fil sümüyü rəngləri istifadə edilir. İsfahan xalçalarında isə tünd qırmızı və mavi rənglərə üstünlük verilir.

• 
  Təbriz xalçası
• 
  Məşhəd xalçası
• 
  Kaşan xalçası
• 
  Nain xalçası

İran xalçaları onların ucuz nüsxələrini istehsal edən ölkələrin xalçaçılıq məhsulları ilə rəqabət aparır. İncəsənətin bu ənənəvi sahəsinin əsas problemi patentləşdirmə və brendinqin olmaması, daxili bazara çıxarılan xalçaların keyfiyyətinin aşağı olması və daimi olaraq orijinaı dizayn nümunələrinin itirilməsidir. Müasir tədqiqatların olmaması qiymətin sürətlə ucuzlaşması və bu incəsənət əsərlərinin dəyərinin ölməsinə gətirib çıxarır.

2008-ci ildə İranın əllə toxunma xalçaların ixracatından əldə etdiyi gəlir 420 milyon dollara bərabər olmuşdur ki, bu da dünya bazarının 30%-i anlamına gəlir.^[58][59] İranda orta hesabla 1.2 milyon tixuyucu daxili və xarici bazar üçün xalça toxuyur.^[60] İran hər il dünyanın xalça ixrac edən 100 ölkəsindən daha çox xalça ixrac edir və xalçaçılıq məhsulları ölkənin neftlə əlaqədar olmayan əsas ixrac məhsullarından biridir. ABŞ İran xalçalarının ən böyük alıcısıdır. Lakin, 2011-ci ildə Barak Obamanın imzaladığı qanun layihəsindən sonra, İrana qarşı sanskiyalar daha da artırılmış və İran xalçalarının ABŞ-a ixracı dayandırılmışdır. 2016-cı ilin yanvarında sanksiyalar ləğv edilmiş və ilin ilk kvartalında İran ABŞ-a 60 milyon dollar dəyərində xalça ixrac etmişdir.^[61] Ölkənin hər il istehsal etdiyi 5 milyon m² xalçanın təxminən 79 %-i beynəlxalq bazara çıxarılır.^[62]

• Təbriz xalçaçılıq məktəbinin Ərdəbil qrupuna aid olan və hazırda Londonun Viktoriya və Albert muzeyində saxlanan "Şeyx Səfi xalçası" əslində iki orijinal xalçanın birləşdirilməsi nəticəsində yaradılıb, onun digər hissəsi isə Los Anceles Dairəsi İncəsənət Muzeyində saxlanılır.^[63] Xalçanın çoxlu kopyaları hazırlanmış, bir kopyası 10 Dauninq-stritdə, digər bir kopyası isə Hitlerin Berlindəki otağında saxlanmışdır.^[63][64]
• Dünyanın ən bahalı xalçası 2013-cü ildə London hərracında $33.8 milyona satılmış XVII əsrə aid əfşar xalçasıdır.^[65]
• Oman Sultanlığının Maskat şəhərindəki Sultan Qabus məscidində saxlanan "Möcüzə xalçası" 4,343 m² sahəyə malikdir. Xalça dörd il ərzində 600 işçinin 12 milyon iş saatı ərzində çalışması hesabına toxunmuşdur.^[66]
• İranda, 5,624.9 m² sahəyə malik olan dünyanın ən böyük xalçası hazırlanmışdır.^[67][68][69]

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• Essie Sakhai:Persian Rugs and Carpets: The Fabric of Life, Antique Collectors' Club Ltd, Suffolk, England, 2008 ISBN 978-1-85149-507-8
• Essie Sakhai:Oriental Carpets: a buyer's guide, Parkway Editions LTD, London, England, 1995 ISBN 1-898259-15-1
• Essie Sakhai:The Story of Carpets, Random House UK Ltd, London, England, 1991 ISBN 1-85170727-1
• Jenny Housego: Tribal Rugs: An Introduction to the Weaving of the Tribes of Iran, Scorpion Publications, London 1978 ISBN 978-0-905906-05-8
• Ulrich Schurmann: Oriental Carpets, Octopus Books Limited, London 1979 ISBN 0-7064-1017-3
• Ian Bennett: Oriental Rugs, Volume One: Caucasian, Oriental Textile Press Ltd, England, 1981 ISBN 978-0-902028-58-6
• Jan David Winitz: The Guide to Purchasing an Oriental Rug, The Breema Rug Study Society & Dennis Anderson Photo-Publishing, Oakland, 1984 ISBN 0-930021-002
• Andrew Middleton: Rugs & Carpets: Techniques, Traditions & Designs, Mitchell Beazley, London 1996 ISBN 1-85732-634-2
• Ulrich Schurmann: Caucasian Rugs, Washington International Associates, Accokeek, Maryland, 1974 ISBN 0-915036-00-2
• James D. Burns: Visions of Nature: The Antique Weavings of Persia, Umbrage Editions, Iceland, 2010 ISBN 978-1-884167-23-2

• Azərbaycan xalçaları
• Şərq xalçaları
• Baharıstan xalçası
• Uçan xalça