Kürdhacı

Vikipediya saytından
Sultan11 (müzakirə | töhfələr) tərəfindən edilmiş 20:00, 27 iyun 2023 tarixli redaktə
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Kənd
Kürdhacı
Maral Rəhimzadə tərəfindən təsvir olunmuş Kürdhacı kəndi.
Maral Rəhimzadə tərəfindən təsvir olunmuş Kürdhacı kəndi.
39°49′35″ şm. e. 46°24′56″ ş. u.
Ölkə  Azərbaycan
Rayon Laçın rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Əvvəlki adları Qasımuşağı
Qurdqajı
Yaşayış məntəqəsi statuslu İnzibati ərazi dairəsi
Mərkəzin hündürlüyü 1741 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi 566 nəfər (2009-cu il)
Milli tərkibi azərbaycanlılar
Rəsmi dili Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +994
Nəqliyyat kodu 041
Kürdhacı xəritədə
Kürdhacı
Kürdhacı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kürdhacı — Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonunun Kürdhacı kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.[1]

Kürdhacıçayın sahilində, Qarabağ silsiləsinin yamacındadır. Keçmiş adı Qasımuşağı olmuşdur. Oykonim yerli əhalinin dilində Qurdqajı kimi tələffüz edilir və "qurd dərəsi", "qurd aşırımı" şəklində izah olunur. Kəndin adının belə dəyişməsi rus dilində olan ədəbiyyatdan uğursuz tərcümənin nəticəsidir[2].

Torpaq iddiası ilə 1988-ci ilin əvvəllərindən ermənilər müharibəyə başladı. Nəhayət, 1992-ci il 18 may tarixdə Laçın şəhəri və şəhərə yaxın ərazilər Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Bununla da kəndin ərazisi döyüş meydanına çevrildi. Kənd 29 may 1992-ci il tarixə qədər müdafiə olunsada, sonda Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilərək yaşayış evlərinin əksəriyyəti yandırıldı. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilən kənddə yaşayış yenidən bərpa edilsə də, 02 aprel 1993-cü il tarixdə Kəlbəcər rayonunun işğalından sonra mühasirədə qalan kənd sakinləri məcburən kəndi tərk etdilər[3].

10 noyabr 2020-ci il tarixli Azərbaycan-Rusiya-Ermənistan üçtərəfli müqaviləsinə əsasən, 1 dekabr 2020-ci ildə işğaldan azad olunub. Hal-hazırda Azərbaycan Silahlı qüvvələrinin nəzarətindədir.[4]

Etimologiyası

Kənd Qasımuşağı obası adlandırılsa da, sonralar ona Qurdqajı adı verilmişdir. Müəyyən zaman ərzində bu söz müxtəlif dəyişikliyə (əsasən tərcümə zamanı) uğramışdır. İnsan və ya millət adından sonra hacı sözünü (titulunu) işlətmək olmaz. Türkhacı, Özbəkhacı ola bilmədiyi kimi kürd və ya qurdhacı da ola bilməz. Həmşinin haca gedən şəxsin titulu onun adının əvvəlində işlənir. Odur ki, bu kəndin əsil adı Qurdqajıdır. Qədim dövrlərdə türkləri qurd adlandırmışlar. Əbülqasım Firdovsi isə türklərin yaşadığı ölkəni "Qurdlar ölkəsi" adlandırmışdır. Beləliklə, lap qədimdən qurd türk millətinin onqonu sayılmışdır. Qurdqajı sözü mürəkkəb söz olmaqla iki hissədən ibarət olan qurd və qaj sözlərindən alınmışdır. Türkdilli xalqlar arasında qurd sözü bildiyimiz kimi igid, mərd, qoçaq, ərən mənasında işlənir. Bu söz bizim dilimizdə öz mənasını bu günə qədər də saxlamaqdadır. "Filankəs qurd adamdır", "Filankəs köhnə qurddur" ifadələrində olan bu sözlər də yuxarıdakı mənalarda işlənmişdir. Sözün ikinci hissəsi olan "qajı" sözü dilimizdə bu günə qədər də işlədilən qaj sözüdür. Bu söz hazırda rayon və kəndlərimizdə arx, lək, çala, dərə mənasında işlədilir. Beləliklə, Qurdqajı sözünün ikinci hissəsi olan qaj sözü dərə mənasında işlənmişdir. Göründüyü kimi Qurdqajı – igid dərəsi, mərd (qoçaq, ərən) dərəsi mənasında işlədilmişdir. Bu kəndin adının Qurdqajı olduğunu sübut edən sənəd Respublika Dövlət tarix arxivində 123-cü fondun 7 saylı işin 155–169-cu səhifələrində özünü qoruyub saxlayır. Bu qeydiyyat 1848-ci ildə qeydə alınmışdır. Kəndin yerləşdiyi ərazi ümumilikdə Qasımuşağı dərəsi adlandırılırdı.

Tarixi

Kürdhacı kəndinin ərazisi 1747-ci ildən Qaraçorlu mahalının[5], 1840-cı ildən Şuşa qəzasının Zəngəzur sahəsinin[6], 1867-ci ildə Zəngəzur qəzasının[7] tərkibində mövcud olmuşdur. 1877-ci ildən Hacısamlı bəyliyinin mərkəzi qəbul edilir.[8] 28 may 1918-ci ildən 28 aprel 1920-ci ilə qədər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Zəngəzur qəzasına daxil olmuşdur[9].

Cümhuriyyətin süquta uğramasından və bolşeviklərin işğalına məruz qalmasından sonra Azərbaycan SSR-nin Zəngəzur qəzasının, 1923-cü ilin iyulunda Yelizavetpol quberniyasının Cavanşir və Zəngəzur qəzalarının bir hissəsində təsis edilmiş Kürdüstan mahalının (sonradan qəza) tərkibində olmuşdur[10]. Qəzanı əhatə edən 6 dairədən biri də Kürdhacı kəndi olmuşdur.[11] 8 aprel 1929-cu ildə Kürdüstan qəzası ləğv edildir və yeni yaradılmış Laçın rayonunun tərkibinə daxil edilmişdir.[12]

Kürdhacı kəndi XVIII yüzildə boş sahə olub. Qarabağ xanı Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir bu sahəni Xorasan əyalətindən gəlmiş Hacısamlı camaatının Qasımuşağı tayfasına verib. Həmin tayfa orda binə bağlayıb.[13]

Kürdhacı kəndi əvvəllər əsasən xərək, potuğa, qara dam, dam, şirvanı dam (yerli şəraitə uyğun yer altı qazmadan düzəldilmiş olan tikililər) adlanan xüsusi tikililərdən tikilmişdir. Zaman ötdükcə yerli tikinti materiallarından daş evlər inşa edilmişdir. Evlərin damı palıddan hazırlanmış taxta kirəmit ilə bağlanırdı. Belə tikililərdən bir neçəsi ermənilərin törətdikləri məlum 1992-ci il hadisələrinə qədər qalırdı.

Kəndin ərazisində Qafqaz Albaniyası dövrünə aid tikinti qalıqları, müxtəlif səpkili, müxtəlif tipli yazılı daş abidələr, Alban qəbiristanlığının qalıqları qalmışdır. Daşın başı, Daşın altı adlanan ərazilərdə belə qəbiristanlıq qalıqlarına və daş üstü yazılara rast gəlmək olurdu. Ermənilər Kürdhacı kəndi ərazisində olan müxtəlif tipli tarixi Alban abidələrini də müxtəlif yollarla, dəyişikliklər aparmaqla onları özününküləşdirməyə çalışmışdır.

Mədəniyyəti

Kənddə orta məktəb, bağça, klub, kitabxana, rabitə şöbəsi, xəstəxana var fəaliyyət göstərirdi.[14]

Kəndin iqtisadi-ictimai həyatındakı müəyyən yüksəlişlər keçən əsrin əvvəlində ətraf kəndlərə nisbətən daha yaxşı hiss olunurdu. Kənddə kustar üsulu ilə ip əyirilməsi, xalça toxunulması çox-çox əvvələrə təsadüf edir. Demək olar ki, bir çox ailələrdə toxucu dəzgah (hana və yer hanası) var idi. Onlar hazırladıqları yun, pambıq iplərdən xalça, kilim, palaz, fərməş, xurcun, şəddə, yun şal (parşa) və digər məmulatlar toxumağı bacarırdılar. Palıddan və vələsdən xarratlar müxtəlif məişət əşyaları hazırlayırdılar. Qab-qacaq, o cümlədən təhnə, tabaq, nehrə, cəhrə, çanaq, qollu tərəzi, daraq (yun daramaq üçün), hana (xalça toxumaq üçün), yer hanası (şəddə, örkən toxumaq üçün), çəllək belə əşyalara misal ola bilər.

Kənd vaxtı ilə saxsı borularla su ilə təmin edilmişdir. Torpaq uçuntusu və qazma işləri aparılarkən bu boruların qalıqlarına rast gəlinirdi. Bundan əlavə kəndin bağ və bostanları arx vasitəsilə suvarılırdı. Son dövrlərdə dəmir və plasmas borularla kəndə su çəkilmişdir.

Kəndin ərazisində daşdan və taxtadan tikilmiş su dəyirmanları mövcud olmuşdur. Onlardan biri işlək vəziyyətdə 1992-ci ilədək qalırdı. Kənd qəbristanlığında daşdan yonulmuş iki qoç və at fiquru var idi. Sultan bəy Sultanovun atası Əlipaşa bəy Sultanovun məzarı da bu qəbristanlıqdadır.

Coğrafiyası və iqlimi

Qədim zamanlardan insanlar yaşayış yerlərini su, qida, istilik, eləcə də təhlükəsiz (əsasən təbii fəlakət zonalarından uzaq) olan sahələrə salırdılar. Kürdhacı kəndi də belə bir ərazidə salınmışdır. Kənd Respublikanın paytaxtı Bakı şəhərindən şose yolla 503 km qərbdə, rayon mərkəzindən şose yolla 53 km şimal-qərbdə, Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb yamacında yerləşir. Xankəndi dəmir yolu stansiyası ilə şose yolla ara məsafəsi 113 km-dir. Şərqdən Çorman, cənub-şərqdən və cənubdan Xaçınyalı, cənub-qərbdən Hacısamlı, şimal-qərbdən Muncuqlu, şimaldan və şimal-şərqdən Ərikli kəndlərinin ərazisi ilə həmsərhəd olan kənd meşə və çay kənarında, uca dağlar qoynunda yerləşmişdir.

Meşələrində adı Qırmızı Kitaba düşmüş qırmızı palıd, közü gec sönən, həmişəyaşıl ardıc, çoxlu dərman bitkiləri bitir. Kəndin meşələrində meşə əmələ gətirən əsas ağac cinslərindən ən geniş yayılanı palıd və vələsdir. Bu ağaclar ən qədim dövrlərdən son zamanlara qədər bütün tikinti işlərində, müxtəlif alət və avadanlıqların düzəldilməsində istifadə edilirdi. Cır alma, armud, alça, yemişan, qaragilə, giviş, əzgil, qarağat, moruq, həmərsin (itburnu və yaxud dərgil), zirinc, dovşan alması və s. meyvə ağac və kolları meşələrin bəzəyidir. Meşələrin heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Ayı, canavar, çöl pişiyi, çaqqal, tülkü, porsuq, gəlincik, əlik, donuz, dovşan, kirpi və digər heyvanlar bu meşələrin daimi sakinləridir. Quşlardan qaratoyuq, bülbül, ağacdələn, şanapipik, sərçə, qartal, quzğun, qızılquş, qırğı, çobanaldadan, bildirçin, alacəhrə, alabaxta, göyərçin, qaranquş, arıquşu, qarğa, alaqarğa, cur-cur, zığ-zığ və başqa quşlar yaşayır.

Qozlu çayı kəndin şimaldan Muncuqlu kəndi ilə olan sərhədlərini, Şəlvə çayı isə qərbdən Hacısamlı ilə olan sərhədləri tamamlayır. Ərazidə olan Kürdhacı və Tükəzban paltaryuyan çayları kəndin ərazisindəki dağlardan, yüksəkliklərdən başlayır, Şəlvə çayına qoşularaq Həkəri çayı istiqamətində axır. İqlim şəraitindən asılı olaraq çayların suyunun həcmi fəsillər üzrə artıb azalır. Yaz və payız aylarında kəndin ərazisində olan Quru göl, Göl adlanan ərazidəki, Böyük göl (Camış göl), Orta göl, Kiçik göl gölləri də yağıntının miqdarından asılı olaraq öz ərazilərini genişləndirir. Bu yerlərin mürəkkəb relyefi, sərt iqlimi bütün amillərə öz təsirini göstərir.

Əhalisi

Kənd əhalisi milliyyətcə azərbaycanlılardan ibarətdir. Kənd əhalisinin az olmasına, ümumilikdə Qasımuşağı tayfası adlandırılmasına baxmayaraq onlar bir neçə tayfalara ayrılmışdır. Son zamanlar kənddə olan tayfalar – Nəbiuşağı tayfası (tirələri: Bayramlı, Şəvəndələr, Elyaslar), Mollahəsənli tayfası, Əhməduşağı tayfası, İbrahimuşağı tayfası idi.

XVIII yüzilliyin sonu XIX yüzilliyin əvvəllərində Qərbi Azərbaycanda baş vermiş təkmillətli Ermənistan Respublikası yaratmaq məqsədi ilə oradan deportasiya edilmiş bir neçə ailə Kürdhacı kəndində məskunlaşmış, burada yaşayan əhali ilə qaynayıb qarışmışlar.

1981-ci ildə kənd əhalisinin sayı 386 nəfər olmuşdur. 2006-cı ilin statistikasına görə kəndin əhali sayı 500 nəfər olmuşdur.[15] 2009-cu il dekabr ayına olan məlumata əsasən kənd əhalisinin sayı 566 nəfərdir (117 ailə).[16].

Tanınmış şəxslər

  1. Paşa bəy Sultanov — Zəngəzurda böyük mülkləri olan bəy, bölgədə müdrik kəlamları və öz qoçaqlığı ilə tanınmış şəxs[17].
  2. Xosrov bəy Sultanov — dövlət xadimi, Qarabağın general-qubernatoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hərbi naziri[18][19].
  3. Sultan bəy Sultanov — xalq qəhrəmanı[20][21].[22].
  4. Xanmurad bəy Qaraçorlu — Qarabağ bəyi, Sultan bəyin babası[22][23].
  5. Kamal bəy Paşayev — Azərbaycanın qədim soylarından biri olan Sultanovlar soyunun bir üzvü, Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı[24].
  6. Ələsgər Novruzov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, Xocalı soyqırımı şəhidi.
  7. Xəqani Axundov — Qarabağ müharibəsi iştirakçısı, "İgidliyə görə" medalı ilə təltif edilmiş, Qarabağ müharibəsi şəhidi[25].

Kommunistlərin fitvası ilə kolxozlaşma dövründə aparılan repressiya zamanı Kürdhacı kəndi də bir çox çətinliklərlə üzləşdi. Kənd əhalisi nə qədər fəallıq göstərsədə repressiya dövrü qurbansız ötmədi: 55 yaşlı Şahnəzərov Salman Muradxan oğlu (1883–18.3.1938) günahsız olduğu halda həbs olundu və güllələndi.

İqtisadiyyatı

Heyvandarlığın, əkinçiliyin inkişafi üçün bol suyu, münbit torpağı, zonanın təbii şəraiti, əlverişli iqlimi olduğundan əhalinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq və əkinçilik olmuşdur. Heyvandarlıq çox güclü inkişaf edərək əsas sahələrdən birinə çevrilmişdir. Əkinçilik kəndin iqtisadiyyatında ikinci yeri tutur. Əkinə yararlı sahələrdə buğda, arpa, vələmir, darı və başqa dənli bitkilər, eləcə də çoxillik yem bitkiləri becərilir. Qarapalçıq adlanan sahədə susuz (dəmyə) kartof becərilmişdir. Meşədə bitən cır meyvə və giləmeyvələrdən meyvə qurusu (qax) hazırlanır, müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir.

Bunlardan əlavə toxuculuq, arıçılıq, taxta-şalban istehsalı, dərman bitkilərinin toplanıb təhvil verilməsi də əhalinin məşğuliyyət növlərindəndir.

Şəkilləri

  • Evlərin damı taxta kirəmitdən olmuşdur
    Evlərin damı taxta kirəmitdən olmuşdur
  • Qatar qaya
    Qatar qaya
  • Kürdhacı meşələri
    Kürdhacı meşələri
  • Kənd ərazisinin görnüşü
    Kənd ərazisinin görnüşü
  • Ən uca zirvə: Qarapalçıq
    Ən uca zirvə: Qarapalçıq
  • Kəndin görnüşü
    Kəndin görnüşü

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF) (az.). stat.gov.az. 2019. 2020-04-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-16.
  2. ↑ Azərbaycan toponimlərinin ensklopediyası lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh.422.
  3. ↑ "Laçın yurdu" jurnalı. Bakı: "Bəxtiyar-4" nəşriyyatı, № 3 (6), 2012, səh. 14.
  4. ↑ "Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Laçında dövlət bayrağının asılması barədə video yayıb". BBC Azerbaijani Service (az.). 1 December 2020. 30 August 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 December 2020.
  5. ↑ Milman A. Politiçeskiy stroy Azerbaydjana v XIX-naçale XX vekov (adminstrativnıy apparat I sud, formı I metodıkolonialnoqo upravleniya). Baku. 1966. səh. 44.
  6. ↑ Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368
  7. ↑ Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XLII, ч. 2, ст. 45259
  8. ↑ Əli Umud oğlu Əliyev. Laçın-Qədim Oğuz yurdu. Bakı: Avropa. 2009. səh. 65. ISBN 4702060103.
  9. ↑ "Cümhuriyyət: Tiflisdən Bakıya gedən yol". metbuat.az. Cavid Cabbaroğlu. 11 iyun 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 iyun 2023.
  10. ↑ Из протокола заседания Президиума ЦК АКП (б). 30 июля 1923 г. ПААФ ИМЛ. Ф. 1. On. 74. Д. 133. Л. 3 об.
  11. ↑ "Территориальное и административное деление Союза ССР на 1 января 1926 года" (PDF). istmat.org. Народный Комиссариат Внутренних дел. Статистический отдел. Москва - 1926. стр. 191.
  12. ↑ Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление на 1 января 1977 года (4-е изд.). Баку: Азербайджанское гос. изд-во. 1979. 7.
  13. ↑ "Ənvər Çingizoğlu. Sultan bəyin izi ilə (www.tezadlar.az)". 2021-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-24.
  14. ↑ Əli Umud oğlu Əliyev. Laçın-Qədim Oğuz yurdu. Bakı: Avropa. 2009. səh. 31. ISBN 4702060103.
  15. ↑ Əli Umud oğlu Əliyev. Laçın-Qədim Oğuz yurdu. Bakı: Avropa. 2009. səh. 31. ISBN 4702060103.
  16. ↑ Sultan Hümbətov. "Kürdhacı kəndi". "Laçın yurdu". №3(6) ("Bəxtiyar-4" nəşriyyatı). 28.09.2012: səh. 11. (#accessdate_missing_url)
  17. ↑ "Adları tarixə həkk olunmuş Sultanov qardaşları". 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-13.
  18. ↑ "Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi". 2022-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-13.
  19. ↑ "Qarabağın qalib generalı". 2018-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-13.
  20. ↑ Sultan bəyin anadan olmasının 140-cı ili [ölü keçid]
  21. ↑ "Xalq qəhrəmanı Sultan bəyin 140 illiyi". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-13.
  22. ↑ 1 2 Ənvər Çingizoğlu, Bir şəcərənin şaxı, "Soy" dərgisi, 1 (1), 2003, səh.41–44.
  23. ↑ Əli Əliyev, Laçın — Qədim Oğuz yurdu. Bakı-2009. "Avropa" nəşriyyatı. səh.72–73.
  24. ↑ Əli Əliyev, "Laçın-Qədim Oğuz yurdu". Bakı-2009. "Avropa nəşriyyatı". səh.87.
  25. ↑ "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı". 2011-10-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-13.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Kürdhacı ilə əlaqəli mediafayllar var.
Laçın rayonu  Laçın rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Kənd  Kənd ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kürdhacı&oldid=7093903"