Avan (Ermənistan)

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Avan.

Avan — İrəvan xanlığı, Qırxbulaq mahalı, İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında, indi Əştərək rayonunda kənd.[2]

Avan
40°20′07″ şm. e. 44°10′06″ ş. u.
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 1.680 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 715 nəf. (2011)[1]
Rəsmi dili
Xəritəni göstər/gizlə
Avan xəritədə
Avan
Avan
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon mərkəzindən 15 km şimal-qərbdə, Alagöz (Ələyəz) dağının ətəyində yerləşir. «İrəvan əyalətinin icmal dəftəri»ndə[3] qeyd edilmişdir.

İlk dəfə VI əsrdən məlumdur. Bu kənddə 590-611-ci illərdə Bizans tərəfdarı olan katolikos otururdu. Mənbədə kəndin "İsmayıl vələdi Abdullah" adlı bir şəxsə (mülkədara) məxsus olduğu [4] və orada türklərin yaşadığı qeyd olunur. Lakin 1886-cı ilə aid məlumatda kəndin əhalisinin erməni olduğu yazılmışdır.

XVIII əsrin ortalarına aid ermənicə mənbədə bu kəndin Qatar-Göl monastırına mənsub olması göstərilmişdir.[5]

Toponimiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsrdə Türkiyədə Avanos ("os" yunan dili mənşəli şəkilçidir) qəzası[6], XVIII əsrin ortalarında İrəvan əyalətinin Qarni nahiyəsində Avanik[7], Batum əyalətinin Artvin dairəsində Avana, Tiflis quberniyasının Telavi qəzasında Avanis-Xevi ("Avan dərəsi"), həmin quberniyanın Borçalı qəzasında Ovandərə, Şimali Qafqazda Ter əyalətinin Nazran dairəsində Oban [8], Dağlıq Qarabağda Evan kənd adları ilə sıra təşkil edir. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı VI əsr hadisələri ilə əlaqədar olaraq Dəbil (Dvin) yaxınlığında Avan məntəqəsinin adını çəkir ("Alban tarixi", II kitab, 48-ci fəsil). Mənbədə Çuxur-Saad vilayətində Avanasar (Avan və əsli ərəbcə hasar - "qalaça" sözlərindən idarətdir) kənd adı qeyd olunur <refПапазян А.Д. Персидские документы Матенадарана. I (ХV-ХVI вв.). Ереван, 1956</ref>. Bu kəndin adı ehtimal ki, əhalinin hərəkəti ilə əlaqədar olaraq Şərqi Anadoludan gətirilmişdir. Anadolunun Van əyalətindəki Avan mahalının adı çəkilir [9][10]. Bütün bu toponimlər ehtimalımıza görə, er. əv. VII əsrdə sakların tərkibində qarqarlarla yanaşı gəlmiş Aban tayfasının adını əks etdirir.[11]. [12] Erməni tədqiqatçılarının ümumiyyətlə Avan toponimini erməni mənşəli saymaları düz deyil, ona görə ki, erməni dilində avan (əsli qədim fars dilində avahana - "kənd" sözündəndir) sözü, məsələn, Azərbaycan dilindəki "kənd", fars dilindəki "abad", "deh" (kənd) sözləri kimi, ayrılıqda yaşayış məntəqəsinin adına çevrilə bilməz. Ərəb mənbələrində İranın Şiraz-Kirman yolunda Aban məntəqəsinin adı da məlumdur [13]. Onun Urartu dilindəki ebani - "ölkə" sözündən ibarət olduğunu da demək çətindir, çünki həmin dildə bu söz yalnız mürəkkəb toponimlərin sonlarında işlədilmişdir [14] və F.Cəlilovun doğru olaraq yazdığı kimi [15], Urartu dilindəki ebani sözünün özü qədim türkcə oba (uba) və Urartu dilində "ini" şəkilçisindən ibarətdir.

Azərbaycanın toponimiyasında sonu "van" komponenti ilə bitən çoxlu yaşayış-məntəqə adları vardır: Naxçıvan, Bəcrəvan, Ərkivan və s. Yaşayış məntəqəsi mənasında "van" sözü ilk dəfə Albaniyada VI əsrdə İrandan köçüb gəlmə fars mənşəli Mehranilər (Cavanşirin nəsli) tərəfindən VI əsrdə tikilmiş Mihravan şəhərinin adında öz əksini tapmışdı. Bu toponimlərdə "van" sözü mənşəcə orta fars dilinə aid olmaq etibarilə "ölkə", "yer" mənalarındadır. (Qədim fars dilində van və avan sözləri haqqında bax: Sh. Bartholomae. Altiranisches Werterbuch. Strassburg, 1904, s. 1350, 1353). Erməni dilində vank (və azərbaycanca vəng) "monastır" sözü də mənşəcə qədim fars dilində "van" sözündəndir. Q.Kapansyan erməni diilində avan sözünün hürrit mənşəli olduğunu yazır [16]. Lakin Xristian Bartolomeyə ( göst. lüğəti, c.2353) görə avan sözünün qədim forması məkan bildirən "van" sözüdür.[17]

Toponim urartu dilində «ölkə» mənasında işlənən ebani (ebani) sözü[18][19] əsasında əmələ gəlmişdir. Sadə quruluşlu toponimdir.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

«İrəvan əyalətinin icmal dəftəri»ndə[20] qeyd edilmişdir. 1728-ci ildə tərtib edilmiş həmin dəftərdə göstərilir ki, əhalisi Qaracalar əşirətindəndir[21][22]. Qaraçalar türk tayfalarından biridir.

Kənddə 1831-ci ildə 104 nəfər, 1873 - cü ildə 321 nəfər, 1886-cı ildə 368 nəfər, 1897-ci ildə 465 nəfər, 1908-ci ildə 300 nəfər, 1914 - cü ildə 301 nəfər, 1916-cı ildə 556 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır[23].

1986-cı ildə erməni dilində çap edilmiş «Ermənistan və ətraf vilayətlərin toponimlər lüğəti»ndə 1831-1916-cı illərdə burada ermənilərin yaşadığı göstərilir və azərbaycanlılar ermənilər kimi verilir[24].

1918-ci ildə Kəndin əhalisi erməni təcavüzünə məruz qalaraq deportasiya olunmuşdur. 1916-cı illərdə buraya Türkiyədən köçürülən ermənilər yerləşdirilmişdir.

İl Sayı
1831 104 [25]
1873 321 [25]
1916 556 [25]
İl Sayı
1939 672 [25]
1959 675 [25]
1970 626 [25]
İl Sayı
1979 640 [25]
1989 741 [26]
2001 915 [25]
İl Sayı
2004 866 [25]
2011 715 [1]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքները (erm.).
  2. ↑ İbrahim Bayramov, "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri" Arxivləşdirilib 2015-07-21 at the Wayback Machine, Bakı, "Elm", 2002.
  3. ↑ İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z.Bünyatov və H.Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, «Elm», 1996. s. 89
  4. ↑ Basbakanlik Arsivi. Qapu tahrir defterleri. № 808. 1728-ye tarihi. Revan eyaleti Defteri.
  5. ↑ Симеон Ереванци. Джамбр. Перевод С.С.Малхасянца. М., 1958.
  6. ↑ Гейбуллаев Г.А. Монгольские топонимы в Азербайджане. Известия АН Азерб. ССР. Серия истории, философии и права, 1981, № 3.
  7. ↑ Симеон Ереванци. Джамбр. Перевод С.С.Малхасянца. М., 1958.
  8. ↑ Пагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказа. Тифлис, 1913.
  9. ↑ Аракел Даврижеци. Книга историй. М., 1973.
  10. ↑ Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Спб., 1852.
  11. ↑ Гейбуллаев Г.А. Топонимия Азербайджана. Баку, 1986.
  12. ↑ Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. Том. I. Баку, 1991.
  13. ↑ Велиханлы Н. Ибн Хордадбех Arxivləşdirilib 2023-07-22 at the Wayback Machine. Баку, 1985.
  14. ↑ Дьяконов И.М. История Мидии Л-М, 1956.
  15. ↑ Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası, Bakı, 1988.
  16. ↑ Капанян Г.А. Историко-лингвистические работы. К начальной истории армян. Древняя Малая Азия. Ереван, 1956.
  17. ↑ B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti
  18. ↑ Капанцян Гр. Обшие элементы между урартским ихеттским языкам, Эриван, ГИЗ ССРА, 1936. s. 70
  19. ↑ Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов, М., «Мысль», 1984. s. 37
  20. ↑ İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z.Bünyatov və H.Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, «Elm», 1996. s. 89
  21. ↑ tayfasındandır - İbrahim Bayramov
  22. ↑ İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z.Bünyatov və H.Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, «Elm», 1996. s.89
  23. ↑ Qorqodyan Z. 1831-1931-ci illərdə Sovet Ermənistanının əhalisi, (erməni dilində). İrəvan, «Melkonyan fond», 1932. s.22-23, 106-107
  24. ↑ Hakopyan T.X., MəlikBaxşyan St.T., Barseğyan O.X. Ermənistan və ətraf vilayətlərin toponimlər lüğəti, (erməni dilində) I c., AD, İrəvan, «İrəvan Universiteti», 1986. s.356
  25. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան (erm.). Երևան: 2008. 184 s.
  26. ↑ Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ս., Բարսեղյան Հ. Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (erm.). Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1986. C. 5. S. 561. 4696 s.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]