Antitürkçülük

XXI əsrin əvvəllərində türk xalqlarının yaşadıqları ərazilərin xəritəsi.

Türkofobiya[1] (alm. Türkenphobie‎, ing. Turkophobia, rus. Tюркофобия, türk. Türkofobi; "türk" və q.yun. φόβος – "qorxu" sözlərindən) və ya Anti-türkçülük (alm. Türkenfeindlichkeit‎, ing. Anti-Turkism, rus. Антитюркизм, türk. Türk düşmanlığı; q.yun. ἀντι – "qarşı" və "türk" sözlərindən) — türkdilli xalqlara, onların mədəniyyətinə və tarixi irsinə qarşı düşmənlik, nifrət, ayrı-seçkilik və ya qərəz hisslərini və ifadələrini təsvir etmək üçün istifadə edilən termin, etnofobiyanın istiqaməti.[2][3] Bunun əksi türkpərəstlikdir.

Türkofobiya həmişə türkdilli xalqlara yox,[4][5][6] Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlara, xüsusən də boşnaklar, albanlar, pomaklar və tobeşlərə, eləcə də türk diasporuna istiqamətləndirilir.[7][8][9][10] Həmçinin, indiki dövrdə türkdilli xalqların nümayəndələri Yunanıstan, Almaniya, Belçika, Bolqarıstan, Çin, Polşa, Ermənistan, ABŞ, İsveç, Danimarka, Fransa, Avstriya, İran və Rusiya kimi ölkələrdə irqçi hücumlara məruz qalırlar.[11]

Türkofobiya islamofobiya ilə yaxından əlaqəlidir. Əslində, müasir türkofobiyanın özü islamofobiyaya əsaslanır.[12] İslamofobların türkləri hədəfləməsinin başqa bir səbəbi Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın islamçı siyasətidir.[13] Türkofobların əhəmiyyətli hissəsi xristiandır və xristian milliyətçiliyi fəlsəfəsini təqib edir. Türkofoblar Türkiyəni Avropa ölkəsi hesab etmir,[13] İstanbul şəhərinin (tarixən Konstantinopol; yun. Κωνσταντινούπολις, translit. Konstantinoupolis. lat. Cōnstantīnopolis) "gerçək sahibləri olan xristianlara[a] geri qaytarılması"nı arzulayırlar.[14]

Digər tərəfdən, türkofobiya türk milliyətçilər (türkçülük və ya turançılığın tərəfkeşləri) və apologetlər tərəfindən türkdilli xalqların tənqidinə qarşı propaqanda kimi istifadə edilir.

Erkən tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVI əsrdən əvvəl

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkofobiyanın kökləri Hunların Avropaya gəlməsinə təsadüf edir.[15] Hunların etnik zəmini tarixşünaslar arasında mübahisəli bir mövzu olmasına baxmayaraq, əksəriyyət onların türk mənşəli olduğuna inanır[16] və onların gəlişi avropalılarda böyük qorxuya səbəb olmuşdur. Atilla avropalılar tərəfindən "Tanrının qırmancı" (lat. Flagellum Dei) adlandırılmışdır.[17]

Türkofobiya daha sonrakı əsrlərdə də yaranmışdır. Böyük Səlcuq imperiyasının Anadoluya daxil olması və Bizans imperiyasının tənəzzül vəziyyəti Roma papası II Urbanın bütün xristian dünyasının türklərə qarşı bir müharibəyə qoşulmasına, yəni Birinci səlib yürüşünə səbəb olmuşdur.[18]

XV əsrdə Osmanlı imperiyasının yüksəlişi Avropada təşvişə səbəb olmuşdur. Konstantinopol şəhərinin fəthi və Osmanlının Avropadakı müharibələri türkofobiyanın populyarlaşmasına gətirib çıxarmışdır. XV əsrin ortalarında Avropanın müxtəlif yerlərində Osmanlı imperiyasının məğlub edilməsi sadəcə tanrının köməyi ilə gerçəkləşə biləcəyi ideyasını yaymaq üçün[19][20][21] "Missa contra Turcos" (azərb. Türklərə qarşı kütlələr‎) adlı kütləvi yığınacaqlar təşkil olunurdu.[18][19] Vyana yepiskopu İohann Faber türklər barədəki fikirlərini belə qələmə vermişdir:

" Dünyada yaş və cinsiyyət ayrı-seçkiliyi etmədən uşaq-yaşlı hər kəsi kəsən, hətta ana rəhmindəki bir körpəni belə öldürən türklər qədər qəddar və kobud bir irq yoxdur.[18] "

XVI əsr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bir Osmanlı hərbçisinin uşaqları öldürməsinin təsviri. Macarıstan Milli Muzeyi. təq. XVI əsr.

Osmanlı imperiyası qərbdəki torpaqlarını artırmasıyla Qərbi Avropa dövlətləri türklərlə tez-tez hərbi münaqişələrə yoluxurdular. Venesiya ilə gerçəkləşən Kipr müharibəsinin bir nəticəsi olaraq, Osmanlı imperiyası Kipr adasını fəth etmişdir. Famaqusta şəhərinə daxil olduqdan sonra Osmanlı ordusu şəhərin 20 minlik əhalisinə kütləvi şəkildə bir qırğın törətmişdir.[22] Bu hadisə türklərin Avropadakı ad-sanına çox mənfi bir təsir göstərmişdir.

XVI əsrdə Avropada türklərlə əlaqədar təqribən 2.500-ə yaxın publikasiya[b] nəşr edilmişdir. Bu publikasiyalar "qana susamış türk" imicini yaymağa çalışırdılar. 1480-ci ildən 1610-cu ilə qədər türklərin Avropaya olan təhdidi barədə 5.000-dən çox kitab nəşr edilmişdir.

Bu dövrdə Osmanlı imperiyası Balkan yarımadasına hücum etmiş, Vyana şəhərini mühasirəyə almışdı. Bu hadisə Avropada, xüsusən də Almaniyada kütləvi qorxuya səbəb olmuşdur.[23] Almaniyada xristian reformasiyasının başçısı, Almaniya protestantlığının (lüteranlıq) banisi Martin Lüter bu vəziyyətdən istifadə edərək türklərin "Katolik kilsəsinin ürəyi – Roma şəhərindəki antixristlərlə birlikdə son günlərdə və vəhydə məhv olacaq iblisin nökərləri" olduğunu irəli sürmüşdür.[24] O həmçinin, türklərin "qırmızı yəhudilər" olduğunu iddia etmişdi. Buna əsas olaraq, o, türklərdə və yəhudilərdə edilən kişi sünnəti, eləcə də digər adət-ənənələri göstərmişdir. Qırmızı metaforası türklərin daim müharibədə olan, qana susamış bir millət olması iddiası ilə bağlamışdır.[18] Martin Lüter Osmanlı imperiyasının Avropada əldə etdiyi müvəffəqiyyətin tanrının bir cəzası olduğunu bəyan etmişdir.[25]

1518-ci ildə o, 95 tezisini açıqlayarkən tanrının müharibə, xəstəlik və zəlzələ gətirdiyi kimi türkləri də xristianları cəzalandırmaq üçün göndərdiyini iddia etmişdir. O və onun pərəstişkarları Osmanlı–Habsburq müharibələrini "Məsih və antixrist arasında" və ya "tanrı və iblis" arasındakı müharibə olduğunu hesab edirdilər.[26]

O dövrün bəzi ilahiyyatçılarının dediyinə görə, türk sözü "Torquere" (azərb. İşgəncə‎) sözündən törəmişdir.

Bu neqativ imicin Avropa xalqı arasında yayılmasında "Canavar-türk" hekayələrinin də böyük rolu olmuşdur. Canavar-türkün bir canavarın başına və quyruğuna malik olduğuna, ancaq insanabənzər adamyeyən bir məxluq olduğuna inanılırdı. Türklərin təsvir edilməsində hərbi güc və qəddarlıq amillərindən tez-tez istifadə edilirdi.[18]

XVII–XVIII əsrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi şərqşünasların fikrinə görə, XVII–XVIII əslərin türk adət-ənənələrinə və xalqlarına neqativ yanaşan mənbələri türklərin "qeyri-dəqiq, lakin qəbul edilmiş"[27] bir imicinin yaradaraq "Maarifçilik dövrünün təbiət və hökumət ilə bağlı arqumentlərinə ideoloji bir silah kimi xidmət göstərmişdir".[28] Buna baxmayaraq, bəzi müasir mənbələr Osmanlı imperiyasının özündən asılı saldığı torpaqlarda xristianlara qəddarcasına davrandığını irəli sürür. Bu davranışlar arasında bir xristian ailəsinin ən azı bir uşağının Yeniçərilərə qoşulması məcburiyyəti də var. Digər mənbələr təcavüz, məcburi dini dəyişmə, işgəncə, kütləvi qırğınlar və soyqırımlardan bəhs edir.[29]

İsveçdə türklər xristianlığın əzəli düşmənləri hesab edilirdilər. Şəhər kahini Yönşöpinqli Erland Driselinin yazdığı "Luna Turcica eller Turkeske måne, anwissjandes lika som uti en spegel det mahometiske vanskelige regementet, fördelter uti fyra qvarter eller böcker" (Dörd kvartetə və ya kitaba bölünmüş təhlükəli Məhəmməd hakimiyyətini güzgü kimi göstərən türk ayparası) 1694-cü ildə nəşr olunmuşdur. İsveçli ruhanilər nitqlərində türklərin qəddarlığı və qana susamışlığı, onların fəth etdiyi əraziləri necə qarət və məhv etdiyi barədə moizə edirdilər. 1795-ci ildə İsveçdə nəşr olunan bir məktəbli kitabında İslam dini "fırıldaqçı Məhəmmədin uydurduğu, türklərin bu günə kimi qlobal bir şəkildə inandığı saxta din" kimi təsvir edilmişdir.[18]

Volter və dövrün digər avropalı yazıçıları türkləri Avropanın irsini məhv edən müstəbidlər olaraq təsvir etmişdilər.[30] Eduard Səid müəllifi olduğu "Şərqşünaslıq" kitabında yazmışdır:

" XVII əsrin axırlarına qədər Osmanlı mirvarisi bütün xristian sivilizasiyasına aramsız təhlükəni təmsil etmək üçün işığını Avropa boyunca yayırdı və bir müddət sonra Avropa sivilizasiyası bu mirvarini və onun folklorunu, böyük hadisələrini, xadimlərini, məziyyətlərini və qüsurlarını həyatın bir qumaşını toxuyacaqcasına mənimsədi.[31] "

Osmanlı imperiyasının daxilində belə "türk" sözü Kiçik Asiyada yaşayan bisavad yörük kəndlilərinə xitab etmək üçün istifadə olunurdu. Osmanlı imperiyasına daxil olan ərazilərdə istifadə olunan "Etrak-i bi-idrak" yanıltmacının mənası "cahil türk"dür, və Uqtul əl-Türkə vələvkanə əbak .[32]

Müasir tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1960-cı illərdən əvvəl Türkiyənin emiqrasiya dərəcəsi az idi.[33] Buna baxmayaraq, 1961-ci ildə yeni konstitusiyanın qəbul edilməsindən sonra Türkiyə vətəndaşları xaricə köçməyə başladılar.[34] Tədricən türklər bəzi qərb ölkələrində "əsas etnik azlıq" oldular,[35][36] ancaq əvvəldən onlar ayrı-seçkiliyə məruz qalırdılar. Bəzi vaxtlarda ölkələrdə qəbul edilən immiqrantlara xoş qanunlar sadəcə türkiyəli işçiləri istisna idi.

Bəzi Avropa dillərində "türk" sözü "barbar" və "kafir" sözləriylə bənzər məna əldə edib.[18][37][38][39] Həmçinin, bu söz təhqiredici formada da istifadə edilir.[40] Nəticədə, bu söz ABŞ-də da bəzi neqativ mənalar kəsb edir.[41]

Qafqaz

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ermənistan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri , Ermənistan–Türkiyə münasibətləri, və Qarabağ münaqişəsi
1918-ci ilin mart ayının 30-dan aprel ayının 3-nə qədər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Bakı Soveti və Daşnaksütundan olan erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı qırğın törədmişdir ki, bu da Mart soyqırımı adlanır. Rəsmi mənbələrə əsasən soyqırım nəticəsində 12 mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, on minlərlə insan itkin düşmüşdür.[42][43][44]

Ermənistan və ermənilərin türklərlə olan münasibətlərinin qədim bir tarixi var. XVIII əsrdə ermənilərin İrandan, Türkiyədən və digər ərazilərdən planlı sürətdə Cənubi Qafqaza köçürülməsiylə onlar azərbaycanlılarla qarşılıqlı əlaqəyə girdilər. 1828-ci ildə imzalanan Türkmənçay müqaviləsinin nəticəsi olaraq, 40 minə yaxın erməni Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində məskunlaşdırıldı.[45] 1829-cu ildə bağlanan Ədirnə sülhünün şərtlərinə görə, Osmanlı İmperiyası ərazilərində yaşayan 90 minə yaxın erməni də Azərbaycanda yerləşdirildi.[46]

Hal-hazırda ermənilərin Türkiyə türkləri və Azərbaycan türkləri ilə olan münasibətləri gərgin vəziyyətdədir.[47] Ermənilərin Türkiyə ilə olan münasibətləri Erməni soyqırımı, Azərbaycan ilə olan münasibətləri isə Qarabağ münaqişəsinə görə gərginləşib. Bu mübahisələrin təməli XX əsrin əvvəllərində qoyulub. 2007-ci ildə keçirilən bir sorğuda ermənilərin 78%-i Türkiyəni bir təhdid olaraq gördükləri aşkar olunub.[48]

1905-ci ildə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində türkofob hücumlar, qırğınlar gerçəkləşir. Fevral ayında erməni terror təşkilatları Bakı, İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər yerlərdə azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlara başlayırlar, 50 min nəfərdən artıq azərbaycanlı qətlə yetirilir. Dekabr ayının 26-da Umudlu kəndinin 500 nəfərlik sakini Avram Hampanın dəstəsi tərəfindən qətlə yetirilirlər.[49][50]

1918-ci ildə daha böyükhəcmli hücumlar gerçəkləşir. İrəvan quberniyasının 4 mahalında 199 Azərbaycan kəndi dağıdılır, 135 min nəfər azərbaycanlı evlərindən qovulur. Martın 17-də Urmiya şəhərində erməni terrorçuları 10 min nəfərdən artıq azərbaycanlını qətlə yetirirlər. Həmin tarixdən başlayaraq bir ay ərzində Urmiya, Salmas, Xoy, Maku, Şərəfxan və digər yerlərdə 100 mindən artıq adam öldürülür. Martın 18-də Şamaxı qəzasının 53 kəndində ermənilər 8 min azərbaycanlını qətlə yetirirlər. Həmin ayın sonuna qədər öldürülənlərin sayı 12 min nəfərə çatdırılır. Mart ayından aprelə kimi Bakı şəhərində ermənilər tərəfindən 18 min azərbaycanlı qətlə yetirilir. May ayında Quba qəzasında 122 kənd dağıdılır, 2800 nəfər azərbaycanlı öldürülür. 1918-ci ilin yay və payız aylarında Zəngəzur qəzasında 115 azərbaycanlı kəndi ermənilər tərəfindən dağıdılır, 7729 azərbaycanlı öldürülür.[51]

Birinci Dünya müharibəsi zamanı erməni partiyaları olan Daşnaksütun, Armenakan və Hnçak partiyaları erməni gerilla döyüşçüləri ilə Osmanlı imperiyasında yaşayan türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırım törədmişdir. Əlavə olaraq, onlar Rusiya İmperator Ordusunun ermənilərdən təşkil olunmuş hərbi vahidlərinə dəstək olmuşdular. "The New York Times" qəzetinin 14 noyabr 1922-ci il tarixli buraxılışında, müharibə zamanı 200.000-dən çox erməninin Osmanlı imperiyasına qarşı vuruşduğunu bildirir.[52] Bu dövrdə üsyanlar nəticəsində etnik türklər və ermənilər arasında Şərqi Anadoluda və Qafqazda çıxan qarıdurmalarda 1.200.000-dən çox Azərbaycan və Anadolu türkü məcburi köçkün olmuşdur. Qafqazdan Anadoluya gələn təqribən 1.000.000 azərbaycanlıdan 130.000-i həlak olmuşdur. Erməni quldur dəstələri tərəfindən 2.500.000–3.000.000 türk öldürülmüşdür.[53]

SSRİ-nin Cənubi Qafqazı işğal etməsilə türkofob hadisələr davam edir. 1920-ci ilin dekabr ayının 1-də Zəngəzur mahalının böyük hissəsi Moskva rəhbərliyinin qərarı ilə Ermənistan SSR-ə verilir. 1923-cü ilin iyul ayının 7-də Moskva rəhbərliyinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağa muxtar vilayət statusu verilir.[54] Sentyabr ayında Xankəndi şəhərinin adı türkofob səbəblərə görə azərbaycanlıları kütləvi şəkildə qətlə yetirmiş Stepan Şaumyanın şərəfinə "Stepanakert" olaraq dəyişdirilir.[55]

1920-ci ildən 1922-ci ilə qədər Bahəddin Şakir, Behbud xan Cavanşir, Camal Əzmi, Cəmal paşa, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Səid Həlim Paşa və Tələt Paşa "Nemezis" əməliyyatı çərçivəsində sui-qəsdə uğrayıb.[56]

Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Ermənistan və Qarabağdan 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün olmuşdur.[57] Qaçqın və məcburi köçkün olan azərbaycanlılar Azərbaycan hökuməti və İran tərəfindən qurulan dərmə çatma düşərgələrdə yaşamağa məcbur olmuşdular.[58]

1948-ci ildən 1953-cü ilə qədər Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlıların deportasiyası gerçəkləşmişdir. Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindəki yaşadıqları yaşayış məntəqələrindən köçürülməsi haqqında SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarı ilə yerinə yetirilmişdir. Həmin qərarla Ermənistanın 22 rayonundan 100 min azərbaycanlının köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdusa da, əslində, qərar zorakı üsullarla həyata keçirilmiş, 24 rayondan və İrəvan şəhərindən 150 minə yaxın artıq azərbaycanlı deportasiya edilmişdir.[59]

Azərbaycanlılar ilə ermənilər arasındakı gərgin vəziyyət 1988-ci ildə yenidən güclənməyə başlanmışdı. 1988-ci il 13 fevralında ermənilər Xankəndi şəhərində Vilayət partiya komitəsinin binası qarşısında ilk mitinqi keçirirlər. 400-ə qədər adamın iştirak etdiyi mitinqə "Krunk" terrorçu təşkilatının sədri Arkadi Manuçarov rəhbərlik edirdi. Fevralın 19-da İrəvan şəhərində türkofob xarakterli mitinq keçirilir. Mitinqdə "Ermənistanı türklərdən təmizləməli" və "Ermənistanda ancaq ermənilər yaşamalıdır" tələbləri irəli sürümüşdür.[60] Fevralın 20-də ermənilər Xankəndi şəhərində Vilayət partiya komitəsinin binası qarşısında 3 min nəfərin iştirak etdiyi növbəti mitinqlərini keçirirlər. Fevralın 22-dən başlayaraq Qarabağda yaşayan etnik azərbaycanlılara türkofobiyaya əsaslanan hücumlar törədilir. 22 fevral tarixində Əsgəran qəsəbəsində azərbaycanlıların dinc yürüşü erməni silahlı dəstələri tərəfindən ağır atəşə məruz qalır və 2 nəfər öldürülür, 19 nəfər isə yaralanır. Sentyabr ayında Xankəndi şəhərində azərbaycanlılar yaşayan evlər yandırılır, insanlar döyülür və Şuşa şəhərinə göndərilir. Oktyabrın 4-də Xankəndi və Xocalı şəhərlərində azərbaycanlılara basqınlar edilir, onlar döyülür və köçüb getmələri tələb olunur. Noyabrın 24-də Qubadlı rayonunun bir çox kəndinə basqınlar edilir, Eyvazlı kəndi tamamilə yandırılır. Noyabrın sonunda Vartan kəndində 12 azərbaycanlı diri-diri yandırılır və Ermənistanın Quqark rayonunda 70 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilir.[51]

1988-ci ilin dekabr ayının 8-də Ermənistanda Spitak zəlzələsindən zərər çəkənlərə yardım məqsədilə Azərbaycandan 80 peşəkar xilasedici, mexanikləşdirilmiş dəstə Spitaka yola düşür. Onlar bir neçə gün ərzində 63 nəfəri xilas edirlər. 1988-ci il dekabrın 10-da zəlzələ ilə əlaqədar olaraq Yuqoslaviyadan döndərilən təyyarə Belqrad-Ankara-İrəvan marşurutu ilə Ermənistana uçur. Ankaradan uçduğu üçün ermənilər onu Türkiyə təyyarəsi hesab edərək qəzaya uğradırlar. Təyyarənin 6 nəfərlik şəxsi heyəti həlak olur.[61] Dekabrın 28-də Ermənistandan 250 mindən çox azərbaycanlının deportasiya edilməsi əsasən başa çatdırılır.[62]

Xocalı soyqırımı XX əsrin sonlarında gerçəkləşmiş ən qanlı türkofob mövqeli qırğınlardan biridir. Bu hadisə hər il azərbaycanlılar, eləcə də digər türkdilli xalqlar tərəfindən anılır. Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə 2008-ci il mayın 8-dən başlayan "Xocalıya ədalət" beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində Xocalı soyqırımına həsr olunan təqdimatlar təşkil edilir.[63][64] Kampaniya qlobal səviyyədə fəaliyyət göstərmək üçün müxtəlif kommunikasiya vasitələri və resurslarından fəal şəkildə istifadə edir.[65]

Növbəti il vəziyyət daha da gərginləşməyə başlayır. İyulun 6-da Xankəndi şəhəri yaxınlığındakı azərbaycanlılar yaşayan Kərkicahan qəsəbəsi yandırılır. Sentyabrın 16-da ermənilər Tiflis-Bakı marşrutu ilə gedən avtobusu partladırlar, 5 nəfər ölür, 25 nəfər yaralanır. Sentyabrın 21-də Xankəndi şəhərində yaşayan azərbaycanlılar döyülərək şəhərdən qovulurlar. Oktyabrın 7-də erməni terrorçuları Şuşa şəhərini Ağdam yolu ilə bağlayan Xəlfəliçay üzərindəki körpü partladırlar. Cinayəti törətmiş Artur Amramyan həbs olunmuş və 1992-ci ilin aprel ayının 29-da 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir.[66]

1990-cı ildə Qara Yanvar qırğınının baş verməsi isə vəziyyət son dərəcəyə çatır. Yanvarın 12-də ermənilərdən ibarət 500 nəfərlik silahlı dəstə Quşçu kəndinə gələrək, kəndi dağıdır, onlarla dinc sakini öldürürlər.[67] Yanvarın 18-də Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kərki kəndi işğal edilir.[68][69] Fevralın 18-də erməni terrorçuları Şuşa-Bakı marşrutu ilə irəliləyən avtobusu partladırlar, 13 nəfər yaralanır. İyulun 11-də Tərtərdən Kəlbəcərə gedən maşın karvanına ermənilər silahlı hücum edirlər. Bu hadisə nəticəsində 14 nəfər həlak olur, 35 nəfər yaralanır.[66] Avqustun 20-də erməni hərbi dəstələri Bağanis Ayrım kəndini işğal edirlər və 5 nəfər kənd sakinini öz evlərində diri-diri yandırırlar.[70]

1991-ci ilin noyabr ayının 20-də Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndinin yaxınlığında, Ağdam rayonunun Mərzili kəndi ərazisində erməni hərbi dəstələri Azərbaycan hərbi helikopterini vururlar. Qəza nəticəsində 22 nəfər həlak olmuşdu.[71] Dekabrın 29-u Kərkicahan işğal edilir və 34 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilir.[72]

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərkən, etnik azərbaycanlılara qarşı soyqırım törədmişdir. Xocalı Ermənistan dəstələri tərəfindən zəbt olunduqdan sonra orada qalan mülki əhali deportasiya olundu. Girovların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olmuş, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilmişdir. Xocalı sakinləri qanunsuz olaraq mülkiyyətlərindən məhrum edildi, onların əmlakı Xankəndi şəhərində və ətraf məntəqələrdə məskunlaşan şəxslər tərəfindən mənimsənildi.[73] Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib.[74] Ermənilərin hücumu nəticəsində 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1.275 nəfər əsir götürülüb. Əsir götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.[75]

1988–1994-cü illərdə gerçəkləşən hərbi münaqişədə 30,000 azərbaycanlı hərbçi,[76] 763 azərbaycanlı mülki şəxs[77] həlak olmuşdur.

Gürcüstan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İrqçilik və Dözülməzliyə qarşı Avropa Komissiyasının 2015-ci ildə hazırladığı raporta əsasən, dini azlıqlara dözülməzlik və yüksələn gərginlik, eləcə də mənfur fikirlərin səsləndirilməsi və demoqrafik azlıqlara qarşı zorakılıq Gürcüstanda ciddi bir problemdir. Gürcüstan Konstitusiyasının din azadlığını təmin etməsinə baxmayaraq, ümumi vəziyyət gürcülərin milli və ortodoks identiklikliyi ilə səciyyələndirilir. Dini azlıqlar gürcü cəmiyyəti üçün adətən yad və potensial olaraq təhlükəli hesab edilir. Buna ən böyük dini azlıqların[c] qonşu ölkələrdən[d] olmaları da böyük təsir göstərir. Acarıstanda yaşayan sünni müsəlmanlar daha çox Türkiyə türkləri, Kvemo-Kartlidə yaşayan şiə müsəlmanlar isə Azərbaycan türkləri ilə əlaqələndirilir. Gürcülərin bu dini azlıqların qonşu ölkələrlə əlaqələrinin olmasını güman etməsi, radikal milliyətçi gürcülərin onların Gürcüstan dövlətinə qarşı layəqətsiz olmalarını düşünmələrinə səbəb olur.[78]

Gürcülər Türkiyədə yayılan Yeni Osmanlıçılıq ideologiyasına və türk milliyətçiliyinə, eləcə də Osmanlı imperiyası dövründə Türkiyənin bir parçası olmuş Batumi şəhərində təsirinə şübhə ilə baxır.[79]

2019-cu ilin yanvar ayının 20-də – Qara Yanvar faciəsinin 29-cu ildönümündə Axılkələk şəhərində Qarabağ müharibəsi zamanı Horadiz, Xocalı və Füzuli şəhərlərinə keçirilən basqınlarda iştirak etmiş, Xocalı soyqırımında çoxlu azərbaycanlı mülki şəxsi qətlə yetirmiş erməni müharibə cinayətkarı Mixail Avaqyanın büstü yerləşdirilmişdir.[80]

Balkan yarımadası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bolqarıstan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rusiya İmperator Ordusunun Harmanlıda qırğın törədməsindən sonra Şumen şəhərinə qaçan məcburi köçkün türklər. 1877-ci il.
Bolqar şəhidlər. Konstantin Makovski. 1877-ci il. Aprel üsyanını təsvir edən bir rəsm əsəri. Osmanlı əsgərlərinin üsyan edən bolqarlara qarşı sərt tədbir görməsi Avropada kütləvi etirazlara səbəb olmuşdur.

1878-ci ildən əvvəl türklər Bolqarıstan əhalisinin üçdə birini təşkil edirdi.[81] 1876-cı ildə əldə edilən statistik məlumatlara, əkin ərazilərinin təxminən 70%-nə türklər sahib idi. Bu statistik göstəricilər 1923–1949-cu illərdə geriləmişdir. Bu dövrdə təqribən 200.000-dən çox türk Bolqarıstanı tərk edərək Türkiyəyə köçmüşdür. 1949–1951-ci illərdə Bolqarıstan hökuməti ərazisində yaşayan 155.000 türkü deportasiya etmişdir.[82][83]

1984-cü ildə Bolqarıstan hökuməti ölkədəki türklərin mədəni və etnik təsirini məhdudlaşdırmaq üçün bolqarlaşdırma siyasəti yürütdü. Bu dövrdə təxminən 800.000-ə yaxın türk bolqar adlarını mənimsəməyə vadar edildi. Həmçinin, türklərə müsəlman mərasimlərində iştirak etmək,[84] ictimai yerlərdə türk dilində danışmaq və türk ənənəvi geyimləri geyinmək qadağa edilmişdi.[85] Bu, İkinci Dünya müharibəsindən sonra gerçəkləşmiş ən böyük əhali köçünə səbəb olmuşdur. 1989-cu ilin iyun ayında Bolqarıstan–Türkiyə sərhədinin açılmasından sonra təqribən 350.000-dən çox türk Bolqarıstanı tərk edərək Türkiyəyə köçmüşdür.[86] Todor Jivkovun devrilməsindən sonra 150.000-dən çox türk Bolqarıstana geri qayıtmışdır.[87]

Keçmiş Bolqarıstan Baş Naziri Boyko Borisov türkofob meyilliliyə sahib olmaqla günahlandırılmışdır.[88] 2009-cu ilin dekabr ayında o, milliyətçi Hücum (Атака) partiyası tərəfindən Bolqarıstan Milli Televiziyasında türk dilindəki gündəlik xəbərlərin yayımlanmasının qadağa edilməsi barədə irəli sürülən referendumu dəstəkləmiş, ancaq daha sonra o bu mövqeyindən imtina etmişdir.[89] O vaxtlar Türkiyənin Baş Naziri olan Rəcəb Tayyib Ərdoğan Bolqarıstan Baş Nazirinə "Bolqarıstanda artan antitürk münasibətlərin artmasından narahat olduğunu dilə gətirmişdir".[90] Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi də "Bolqarıstanda artan nifrət ritorikası artmasından narahat olduğunu dilə gətirmişdir".[91] İvan Dikovun hazırladığı bir raporta əsasən, "türk dilindəki xəbər proqramlarına görə sadəcə Hücum partiyası yox, xeyli bolqar hiddətlənib".[89]

2009-cu ildə Borisov türklərə və qaraçılara "pis insan materialları" deyə müraciət etmişdir.[92][93][94][95] Avropa Sosialistləri Partiyasının vitze-prezidenti Yan Marinus Viyersma Borisovun "sağçı populizm ilə extremizm arasındakı gözəgörünməz xətti keçdi"yini bildirib.[96]

Yunanıstan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Konstantinopol şəhərinin fəth edilməsi, Devşirme qanunu, Pont Yunan soyqırımı, İstanbul hadisələri, Kipr Sülh Hərəkatı və Egey mübahisəsi kimi hadisələr Yunanıstanda türkofobiyanın artmasına səbəb olmuşdur.

Osmanlı imperiyasının XV əsrdə regionu işğal etməsindən sonra türklər Yunanıstanın şimal-şərqində yerləşən Qərbi Frakiyaya köçmüş və orada məskunlaşmışdılar. 1922-ci ildə türklər Qərbi Frakiya əhalisinin 84%-ni təşkil edirdi. İndiki dövrdə bu ədəd 20%–40% arasında dəyişir. Buna səbəb Yunanıstan hökumətinin türkofob siyasəti idi.[97][98]

Türkiyə hökuməti tərəfindən irəli sürülən təxminlərə görə Qərbi Frakiyada təxminən 120.000-dən 130.000-ə qədər türk yaşayır.[99][100] Buna baxmayaraq, Yunanıstan hökuməti ərazinin müsəlman əhalisinin müxtəlif etnik və dini zəminə malik olduğunu iddia edir. Yunanıstan hökumətinə görə, Qərbi Frakiyada yaşayan müsəlmanların çoxu pomaklar (slavyan) və qaraçılardır, özünü etnik baxımdan türk olaraq görən sünni müsəlmanlar isə azlığı təşkil edirlər. Beləliklə, Yunanıstan hökuməti Türkiyənin "türk icması" olaraq dəyərləndirdiyi Qərbi Frakiyanın müsəlman əhalisinə "müsəlman yunanlar" olaraq müraciət edir və müəyyən bir türk etnik azlığını rəsmi şəkildə tanımır.[e][99] Yunanıstan məhkəmələri həmin icmanın üzvlərini təsvir edən zaman "türk" sözündən istifadə edilməsini qadağan edib. 1987-ci ildə Yunanıstan Ali Məhkəməsi 1986-cı ildə qəbul edilmiş Qərbi Frakiya Türk Assosiasiyaları İttifaqının ləğv olunması qərarını təsdiqləmişdir. Məhkəmə irəli sürdü ki, "türk" sözü spesifik bir şəkildə Türkiyə vətandaşları ilə əlaqələndirilir və hansısa bir Yunanıstan vətəndaşını təsvir edən zaman istifadə edilməməlidir.[101]

Yuqoslaviya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı imperiyasının XX əsrin əvvəllərində süquta uğramasından sonra regionda yaşayan türklərin çoxu Türkiyəyə köçməli oldular ki, onlara "Mühacir"lər deyilirdi. Türkiyəyə köçməyən türklər regionda qalıb ya yerli əhali ilə evlilik mərasimləri təşkil etdilər, ya da ki, ayrı-seçkilik və etnik təmizləmədən qaçınmaq üçün özlərini yuqoslav və ya alban olaraq qələmə verdilər.[102]

Tarixən — Osmanlı imperiyasının XIX əsrdə hərbi yürüşlər boyunca ərazidə yaşayan və türk olmayan[f] müsəlmanlar türk adlandırılmışdılar. Bu, dövrün ədəbiyyatında, xüsusən də İvan Majuraniç və II Pyotr Petroviçin əsərlərində tez-tez işlədilirdi. Əsası Maykl Sells tərəfindən qoyulan xristoslavyanizm dini ideologiyasına görə, "slavyanlar təbiət cəhətdən xristiandırlar və xristianlıqdan hər hansı başqa bir dinə etiqad slavyan irqinə bir xəyanətdir".[103] Bu ideologiyaya görə, xorvat və serb milliyətçiliyində olduğu kimi cənubi slavyan müsəlmanlar etnik baxımdan slavyan olaraq qiymətləndirilmirlər. İslam dininə etiqadlarından onlara "türk" deyə xitab edirlər.[104]

Almaniya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zolingen şəhərində qəsdən yandırılan türk evi. Neonasistlərin törətdiyi bu vandalizm hadisəsi müasir Almaniyada ksenofobiyaya əsaslanan ən böyük insident idi.

Türklər "müasir Almaniyadakı ən əhəmiyyətli etnik azlıq qrupudur"[105] və onlara qarşı ayrı-seçkilik, eləcə də zorakılığa tez-tez rast gəlinir.[106][107] İctimai mühakimələrdə və populyar zarafatlarda türklər "mətbəx zövqlərində, geyimlərində, adlarında və hətta sağ qalmaq üslublarını təkmilləşdirmək bacarıqları baxımından mənasızcasına fərqli" olaraq təsvir olunurlar.[108]

1990-cı ildən 1992-ci ilə qədər Almaniyadakı ultrasağçı ekstremistlər tərəfindən törədilən zorakı əməllərin sayı kəskin şəkildə artmışdır.[109] 25 noyabr 1992-ci ildə üç türk sakin Möln şəhərində törədilən bir terror aktında həyatını itirmişdir.[110][111] 29 may 1993-cü ildə Zolingen şəhərində yaşayan bir türk ailəsinin evi yandırılmışdır. Bu, Almaniyanın 1945-ci ildən sonrakı tarixində baş vermiş ən böyük ksenofob insident idi. Almaniyada 23 il yaşamış beş türk bu hadisədə həyatını itirmiş,[112] on dörd nəfər isə yaralanmışdı.[113] Hadisə yerinə yaxın yaşayan şəxslər hadisəni törədənlərin "Nasist salamlaşması"nı səsləndirdiklərini bildiriblər.[114] Almaniya əhalisinin əksəriyyəti bu hücum hadisəsini sərt şəkildə tənqid etmiş və qınamışdır.[115]

2016-cı ilin aprel ayında Almaniyanın ikinci dövlət kanalı olan "ZDF" telekanalında yayımlanan "Neo Magazin Royal" verilişində Yan Bömermann türkləri, eləcə də Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan təhqir edilmişdir. Buna görə kəskin mənfi reaksiyalar alan "ZDF" verilişi çox keçmədən dayandırmışdır.[116]

Qreq Nisin fikrinə görə, "türklər həm qəhvəyi dərili, həm də müsəlman olduqlarından əksər mühafizəkar alman onlara vətəndaşlıq verilməsinə qarşıdır".[117]

Türkiyə-Avropa Təhsil və Elmi Tədqiqatlar Vəqfinin (azərb. Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı‎) 2018-ci ilin sentyabr ayında keçirdiyi sorğuya əsasən, Almaniyada yaşayan və əslən Türkiyədən olanların 77%-i türkofobiyadan şikayətlənir. Tədqiqat nəticəsində, Almaniyada yaşayan etnik türklərin əksəriyyəti ölkədə türkofobiyanın islamofobiyanı geridə qoyduğunu və antitürkçülüyün kəskin şəkildə yüksəldiyini bildirib.[118]

Sandallarda öldürülən Kipr türklərinin meyitləri.

Kipr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kipr adası 1960-cı ildə öz dövlət müstəqilliyini elan etmişdir. London–Sürix müqavilələrinə əsasən, dövlət Kipr yunanları və Kipr türkləri tərəfindən ədalətli bir şəkildə idarə olunacaqdı, lakin 1963-cü ilin dekabr ayında "Qanlı milad" adı ilə tanınan hadisələr nəticəsində Kipr türkləri hökumətdə qovulmuş, Kipr yunanları isə türklərə qarşı hərbi kampaniyaya başlamışdır.[119] Bu, 11 il davam edən etnik münaqişəyə səbəb olmuşdur.[120]

Münaqişə nəticəsində Kipr türkləri daha çox itki almışdır və 25.000 Kipr türkü[g] məcburi köçkün olmuşdur. Onlar təqribən on il, 1974-cü ildə gerçəkləşən Kipr Sülh Hərəkatına qədər qaçqın kimi yaşamağa vadar olmuşdular.[121] 1960-cı illərin axırlarında təqribən 60.000 Kipr türkü evlərini tərk etməyə məcbur edilmişdilər.[122] Bu, Kipr türklərinin kütləvi şəkildə əsasən Böyük Britaniyaya, eləcə də Türkiyə, ABŞ, Kanada və Avstraliyaya köçməsinə səbəb olmuşdur.[123]

Niderland

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Niderland türkləri ölkədəki ən böyük ikinci etnik azlıqdır.[124] Niderland hökumətinin türklərə qarşı apardığı siyasət Almaniya kimi digər Avropa ölkələrindən daha tərəqqipərvər olmasına baxmayaraq,[125] "Human Rights Watch" təşkilatı Niderlandın rəsmi qanunvericilik orqanlarını ölkədə yaşayan etnik türklərin hüquqlarını pozduğuna görə qınamışdır. 2008-ci ildə İrqçilik və Dözülməzliyə qarşı Avropa Komissiyasının hazırladığı hesabata əsasən, Niderlanddakı "azlıq qruplarının üzvlərinə qarşı damğalamadan və ayrı-seçkilik"dən xüsusən türk azlığı təsirlənmişdir. Hesabatda yazılanlara görə, "Niderlandda inteqrallama və etnik azlıqlarla əlaqədar olan digər mövzular barədə aparılan siyasi və ictimai müzakirələrin tonu kəskin şəkildə korlanmışdır".[126]

Avropa Komissiyası tərəfindən dəstəklənən və beynəlxalq bir təşkilat olan İrqçiliyə qarşı Avropa Şəbəkəsinin verdiyi məlumata görə, Niderlandda yaşayan bütün türklərin yarısı irqçiliyə əsaslanan ayrı-seçkiliyə məruz qalmışdır.[127] Şəbəkə həmçinin bildirmişdir ki, ölkədə islamofobiya və antisemitizm kəskin şəkildə artmışdır. İrqçilik və Ksenofobiya üzrə Avropa Nəzarət Mərkəzi tərəfindən 2001-ci ildə hazırlanan hesabata əsasən, niderlandlıların çoxu etnik azlıqlara qarşı neqativ düşüncələrə malikdir.[128] Bu hesabatda niderlandlıların "etnik azlıq qrupları tərəfindən mədəni varlanma" yerinə "etnik azlıq qruplarının mədəni assimilyasiyası"nı dəstəklədiyini də bildirilmişdir.

SSRİ və Rusiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Axısqa türklərinin deportasiyası
Birinci Dünya müharibəsi zamanı Rusiyada hazırlanmış, bir rus süvaridən qaçan bir türk əsgərini təsvir edən bir propaqanda afişası.

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (abr. NKVD) və Qızıl Ordu İkinci Dünya müharibəsində türkdilli xalqlara qarşı etnik təmizləmə siyasəti yürütmüşdür.[129] 1945-ci ilin iyun ayında SSRİ Xarici İşlər Naziri Vyaçeslav Molotov erməni milliyətçilərinin irredentist ərazi iddialarına əsaslanaraq Türkiyədən respublikanın üç rayonunu – Qars, Ərdəhan və Artvini SSRİ-yə verməsini tələb etmişdir. Əlavə olaraq, Moskva şəhərində yerləşən mərkəzi rəhbərlik ermənilərin Türkiyənin başqa rayonlarına olan ərazi iddialarını dəstəkləməyə hazırlaşırdı. SSRİ və Türkiyə arasında bir müharibənin gerçəkləşməsi gözlənilirdi. Buna görə də İosif Stalin sovet hökumətinin bu qərarına qarşı çıxacaq etnik türkləri[h] deportasiya etmək qərarını almışdır.[130] Bu kampaniya çox pis şəkildə sənədləşdirilmişdi, ancaq sovet mənbələrinə əsasən, təqribən 115.000 etnik türk Mərkəzi Asiyaya, xüsusən də Özbəkistana deportasiya edilmişdir.[131] Buna baxmayaraq, deportasiya prosesinin ağır şərtlərinə görə deportasiya olanların çoxu yolda həyatını itirmişdir.[132]

1989-cu ildə türklər və özbəklərin arasında gerçəkləşən etnik qarşıdurmalar nəticəsində 103 nəfər həlak olmuş, 1.000-dən çox insan isə yaralanmışdır.[133] Təqribən 700-ə yaxın ev məhv olmuş, 90.000-dən çox Axısqa türkü Özbəkistandan qovulmuşdur.[134] Türklərin çoxu bunu "ikinci deportasiya" hesab edir. Bu hadisələrdən sonra Özbəkistanda qalan Axısqa türkləri etnik ayrı-seçkiliyə məruz qaldıqlarını bildirirlər.[135]

Türklərin bəziləri Axısqaya (indiki Mesxeti) geri qayıtsalar da, onların evlərində məskunlaşmış ermənilər və gürcülər buna qarşıdırlar. Buna əlavə olaraq, bəzi gürcülər Axısqa türklərinin "aid olduqları yerə" – Türkiyəyə qayıtmalı olduğunu bildiriblər.[136]

Müasir dövrdə Rusiyada yaşayan etnik türklər, əsasən də Krasnodar şəhərində yaşayan Axısqa türkləri insan hüquqları pozuntularına məruz qalırlar. Bu insan hüquqları pozuntularına vətəndaşlıqdan məhrumiyyət, eləcə də işə alınma və mülkə sahiblənməyə qoyulan qadağalar daxildir.[137] 2004-cü ildən bəri Rusiyada yaşayan Axısqa türkləri ABŞ-yə qaçqın olaraq köçürlər. Onlar hələ də Gürcüstana tam repatriasiyadan məhrum edilirlər.[138]

Mem

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox qərb ölkəsində olan antitürkçülük hissi internetdə də təzahür olunur. Məsəlüçün, "Remove Kebab" və "Turkroach" terminləri internetdə türklərə, eləcə də türkdilli xalqlara qarşı istiqamətləndirilən təhqiredici sözlərdir.

"Remove Kebab" Yuqoslaviya müharibələri zamanı serb milliyətçiləri tərəfindən hazırlanan bir propaqanda musiqi videosudur. Bu mahnı eyniadlı bir internet-memin yaranmasına səbəb olmuşdur.[139][140][141] Mahnı həmçinin, "Karaciç, serblərinə öndərlik et" (serb. Караџићу, води Србе своје/Karadžiću, vodi Srbe svoje, translit. Karaciçu, vodi Srbe svoye)[142] və "Tanrı serbdir və o, bizi müdafiə edəcək" (serb. Бог је Србин и он ће нас чувати/Bog je Srbin i on će nas čuvati, translit. Boq ye Srbin i on se nas çuvati), eləcə də "Serbiya güclüdür" (ing. Serbia Strong) adlanır.[139][141]

"Turkroach" sözü ingilis dilindəki iki sözün – "Turk" və "Cockroach" (azərb. Tarakan‎) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, Türkiyə vətəndaşlarını tarakanlara bənzədən təhqiredici bir sözdür. Əsasən Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya və Avstraliya kimi ingilisdilli ölkələrdə istifadə olunur.[143][144]

Türkofob deyimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox ölkədə türkdilli xalqlar ilə əlaqədar irqçi ifadə və məsəllər mövcuddur.

  • Avstriyanın sahil ərazilərində uşaqlar "Es ist schon dunkel. Türken kommen. Türken kommen" (azərb. Hava çoxdan qararıb. Türklər gəlir. Türklər gəlir.‎) deyə yanıltmaclar səsləndirirlər.[18]
  • Almaniyada fırıldaqçı mənasını verən "Getürkt" (azərb. Türkləşdirilmiş‎) deyimi var.[18]
  • Azərbaycan — Azərbaycan dili özü də türk dillərindən olsa da, bu dildə müəyyən sözlərin arqo mənaları danışıqda istisna edilərsə, "türkün məsəl/məsəli" və ya "türkün sözü" ifadəsindən istifadə edilir.
  • Ermənistanda türk sözü əksər erməni tərəfindən təhqiredici bir söz kimi istifadə edilir. Məsəlüçün, hansısa bir şəxsin qəddar, düşmən, pis, sözanlamaz insan olduğunu bildirmək istəyəndə "թուրք չե՞ս" (azərb. Sən türksən?‎),[145][146] dağınıq və natəmiz bir evi nəzərdə tutduqda isə "կարծես թուրքի տուն լինի" (azərb. elə bil türk evidir‎) ifadəsindən istifadə edirlər.[147][148] Həmçinin, Ermənistan cəmiyyətində türklərə təhqiredici bir formada "Dacik" deyilir.[149]
  • Fransada "Turc" sözü əvvəllər "C'est un vrai Turc" (azərb. əsl türk‎) kimi ifadələr kobud və qəddar olan insanlara deyilirdi.[150]
  • İranda adətən farslar tərəfindən istifadə edilən "ترک خر" (translit. Türk-i xar, azərb. Eşşək türk‎) sözü İran azərbaycanlılarına qarşı təhqiredici bir sözdür.[151][152]
  • İspaniyada əvvəllər "Turco" sözü təhqiredici bir söz idi.
  • İtaliyada "Bestemmia come un Turco" (azərb. türk kimi söyüş söymək‎) və "Puzza come un Turco" (azərb. türk kimi iy vermək‎) ifadələri tez-tez istifadə olunur. İtalyanlar bəzən bir təhlükənin olduğunu bildirmək üçün "Mamma li Turchi!" (azərb. Anacan, türklər gəlir!‎) deyimindən istifadə olunur.[153] Həmçinin, "Fumare come un Turco" (azərb. Bir türk kimi siqaret çəkmək‎) deyimindən də tez-tez istifadə olunur. Bu deyim alman (alm. Er qualmt wie ein Türke‎) və serb dillərində (serb. On puši k'o Turčin) də mövcuddur.[154]
  • Kipr Respublikasında əsgərlərə addım atmaq təlimi verərkən "Ən yaxşı türk, ölü türkdür" (yun. Ο καλύτερος Τούρκος, είναι ο νεκρός Τούρκος, translit. O kaliteros Turkos, eynay o nekros Turkos) şüarından istifadə edilirdi. Bu şüardan istifadə 2008-ci ildə hökumət tərəfindən qadağan edilmişdir.[155]
  • Norveçdə "Sint som en tyrker" (azərb. Bir türk qədər əsəbi‎) şəklində olan bir deyim mövcuddur.[156]
  • Maltanın yerli əhalisində 1565-ci ildə reallaşan Maltanın böyük mühasirəsindən bəri türkofob deyimlər formalaşıb. Məsəlüçün, yağış zamanı günəş görünən zaman "Tghammed torkis" (azərb. Bir türk xaç suyuna salınıb‎) deyimindən istifadə olunur, çünki bir türkün xristianlığı qəbul etməsi nadir bir hal olmuşdur. Bu hadisə zamanı "Twieled tork" (azərb. Bir türk doğulub‎) deyimindən də istifadə olunur. Bədbəxt bir hadisə nəticəsində "Haqq ghat-torok" (azərb. Türklərə lənət olsun‎) deyimindən də istifadə olunur.[157]
  • Rusiyada "Незваный гость хуже Татарина" (azərb. Çağırılmamış qonaq tatardan pisdir‎) şəklində olan bir deyim mövcuddur.[158]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Xüsusən də yunanlara.
  2. ↑ Onlardan 1.000-i alman dilində nəşr edilmişdi.
  3. ↑ Gürcü sünni müsəlmanlar, Gürcüstan azərbaycanlıları və Gürcüstan erməniləri
  4. ↑ Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə.
  5. ↑ Yunanıstan hökuməti ölkədə müxtəlif müsəlman etnik qruplarının yaşamağına baxmayaraq, 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsində qeyd edildiyi kimi onların hamısını "Müsəlman" adlı qrupda hesab edir.[101]
  6. ↑ Xüsusən də Balkan yarımadasında yaşayan slavyan müsəlmanlar.
  7. ↑ Kipr adasının türk əhalisinin təxminən beşdə biri.
  8. ↑ Xüsusilə də Türkiyə–Gürcüstan sərhədində yaşayan Axısqa (Mesxeti) türklərini.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Laçınər, Sədat. Bir başka açıdan İngiltere (türk). USAK Books. 2001. səh. 9. — ISBN 975-6769-19-X — ISBN 9789756769195
  2. ↑ Libaridiyan, Gerard C. Modern Armenia: people, nation, state (ingilis). Transaction Publishers. 2004. səh. 193. ISBN 978-0-7658-0205-7. 2022-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05. One consequence of the shift from anti-communism to anti-Turkism was that an important segment of the Diaspora lived through moments ...
  3. ↑ Xəlidi, Rəşid. The origins of Arab nationalism (ingilis). Columbia University Press. 1991. səh. 18. ISBN 978-0-231-07435-3. 2022-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05. In the first place, Arabist ideology, including a bitter anti-Turkism, was fully formulated long before the Young Turk revolution
  4. ↑ MakKarti, Castin. The Turk in America (ingilis). 15 avqust 2010. ISBN 978-1-60781-013-1. İstifadə tarixi: 2015-09-06.
  5. ↑ "The Muslim World League Journal" (ingilis). iyun 1995. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  6. ↑ Füller, Qraham E. From Eastern Europe to Western China (ingilis). Rand Corporation. 1 aprel 1993. ISBN 978-0-8330-1374-3. 2022-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05.
  7. ↑ Brah, Avtar. Cartographies of Diaspora (ingilis). 15 sentyabr 2006. ISBN 978-0-203-97491-9. 2016-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-06.
  8. ↑ Oqan, Kristin L. Communication and Identity in the Diaspora (ingilis). 2001. ISBN 978-0-7391-0269-5. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  9. ↑ Sahu, Acaya Kumar; Maharac, Bric. Sociology of diaspora (ingilis). 2007. ISBN 9788131601013. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  10. ↑ MakKarti, Castin. The Turk in America (ingilis). 15 avqust 2010. ISBN 978-1-60781-013-1. İstifadə tarixi: 2015-09-06.
  11. ↑ "Türklere Irkçı Saldırı". www.hurriyet.com.tr (türk). Hürriyet. 17 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  12. ↑ "Christchurch attack inspired by hatred of Turkey – Turkish politicians". ahvalnews.com (ingilis). Ahval News. 15 may 2019. 11 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 may 2019.
  13. ↑ 1 2 Şahin, Ayşə. "Why is Turkey at the heart of the Christchurch terrorist's anger?". trtworld.com (türk). TRT World. 20 mart 2019. 31 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ Harris, Meri. "Turkey's Continued Siege of Constantinople: Insulting Celebration of Greek Bloodshed on May 29". greece.greekreporter.com (ingilis). Greek Reporter. 29 may 2019. 31 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 may 2019.
  15. ↑ Hernandes, David. The Greatest Story Ever Forged: Curse of the Christ Myth – David Hernandez (ingilis). sentyabr 2009. ISBN 978-1-4349-6299-7. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  16. ↑ Kessler, P.L. "The Origins of the Huns". www.historyfiles.co.uk (ingilis). 2017-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  17. ↑ "The Scourge of God: Did Attila the Hun Really Deserve the Nickname". www.ancient-origins.net (ingilis). Ancient Origins. 17 noyabr 2015. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. The Latin statement Ego sum Attila flagellum Dei , which means I am Attila, the scourge of God , is said to have been first expressed in 1387, and is obviously making a reference to Attila the Hun.
  18. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ""Turkey, Sweden and the EU Experiences and Expectations", Report by the Swedish Institute for European Policy Studies" (PDF). www.sieps.se (ingilis). Sieps. aprel 2006. səh. 6. 6 mart 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  19. ↑ 1 2 Yensen, Yanus Möller. Denmark and the Crusades. 2007. ISBN 978-9004155794. 2022-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05.
  20. ↑ Kirkman, Endrü. The Cultural Life of the Early Polyphonic Mass (ingilis). 22 aprel 2010. ISBN 978-0-521-11412-7. 2022-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-06.
  21. ↑ Buşinger, Danyel. La Croisade (ingilis). 1989. ISBN 978-3-87452-740-8. 2016-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-06.
  22. ↑ Hopkins, T. S. F. Confrontation at Lepanto: Christendom Vs. Islam (ingilis). Macmillan. 2007. səh. 82. ISBN 978-0-7653-0539-8. 2022-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05.
  23. ↑ Vengert, Timoti C. Harvesting Martin Luther's Reflections on Theology, Ethics, and the Church – Timothy J. Wengert (ingilis). 2004. ISBN 978-0-8028-2486-8. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  24. ↑ Foli, Şon. "Project MUSE – Muslims and Social Change in the Atlantic Basin". Journal of World History (ingilis). Muse.jhu.edu. 20 (3). 2009: 377–398. doi:10.1353/jwh.0.0064. ISSN 1045-6007.
  25. ↑ Smit, R. O. Luther, the Turks, and Islam. Currents in Theology and Mission (ingilis). 2007. səh. 351-365. 10 July 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2019. "Luther's statement of explanation created yet more contention. Indeed, it was singled out for condemnation in Exsurge Domine, the papal bull of excommunication directed at Luther by Pope Leo X on 15 June 1520. Among the "destructive, pernicious, scandalous, and seductive" errors enumerated in the bull is an essentialized version of Luther's position: "To go to war against the Turks is to resist God who punishes our iniquities through them." (11) But even before Exsurge Domine, Luther tied his struggles with Rome to the war against the Turk. Prior to the beginning of the Leipzig Debate with Johannes Eck in June 1519, Luther wrote to his friend Wencenlaus Linck, "I think I can demonstrate that today Rome is worse than the Turk."
  26. ↑ Vengert, Timoti C. Harvesting Martin Luther's Reflections on Theology, Ethics, and the Church – Timothy J. Wengert (ingilis). 2004. səh. 185. ISBN 978-0-8028-2486-8. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  27. ↑ İsom-Verhaaren, Kristin. "Project MUSE – Royal French Women in the Ottoman Sultans' Harem: The Political Uses of Fabricated Accounts from the Sixteenth to the Twenty-first Century". Journal of World History (ingilis). Muse.jhu.edu. 17 (2). 2006: 159–196. doi:10.1353/jwh.2006.0038.
  28. ↑ Qrosriçard, A. The sultan's court: European fantasies of the East (ingilis). London: Verso. 1998. səh. 125.
  29. ↑ Donçev, Anton. Време разделно. Goodreads (ingilis). 2022-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05.
  30. ↑ Karlsson, İngmar. "The Turk as a threat and Europe's "other"" (PDF) (ingilis). 1 oktyabr 2008 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  31. ↑ Səid, Eduard. Şərqşünaslıq (ingilis). 1978. səh. 59–60.
  32. ↑ C. Riber, Alfred; Miller, Aleksey. Imperial Rule (ingilis). Central European University Press. 2005. səh. 33.
  33. ↑ Şvarts, C. M. "Review of the book Turkish workers in Europe, 1960–1975: A socio-economic reappraisal, by Nermin Abadan-Unat". Contemporary Sociology (ingilis). 6 (5). 1977: 559–560. doi:10.2307/2065344. JSTOR 2065344.
  34. ↑ Unat, N. A. "Turkish migration to Europe". The Cambridge survey of world migration (ingilis). Cambridge University Press. 1995: 279.
  35. ↑ Hübner, E., Rohlfs, H. H. Jahrbuch der Bundesrepublik Deutschland: 1992/93 (ingilis). Münhen: Beck. 1992. OCLC 28132828.
  36. ↑ Mikallef, R. Turkish Americans: Performing identities in a transnational setting. Journal of Muslim Minority Affairs (ingilis). 2004. səh. 233-241. doi:10.1080/1360200042000296636.
  37. ↑ "Turk". www.m-w.com (ingilis). Webster. 6 noyabr 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  38. ↑ Fernando, Suman. "AENJ 1.1: Stigma, racism and power". aen.org.nz (ingilis). aenjournal. 25 may 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  39. ↑ "De Telegraaf-i [] Binnenland – Van Dale vrijuit". krant.telegraaf.nl (holland). De Telegraff Binnenland. 15 noyabr 2001. 19 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  40. ↑ "art 2019". htdig.informatia.ro (rumın). Informatia. 18 avqust 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 m09-03-03&afisez=local.
  41. ↑ MakKarti, Castin. The Turk in America (ingilis). Salt-Leyk Siti: University of Utah Press. 2010. ISBN 978-1-60781-013-1.
  42. ↑ "The New York Times Current History" (ingilis). 11 (2). The New York Times. mart 1920. səh. 492. (#chapter_ignored)
  43. ↑ Smit, Maykl. "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920" (ingilis). 36 (2). Journal of Contemporary History. aprel 2001: 228.
  44. ↑ Smit, Maykl. "Память об утратах и азербайджанское общество". www.sakharov-center.ru (rus). Сахаровский центр. 10 noyabr 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  45. ↑ Burnutyan, Corc. A Brief History of the Aghuank Region (ingilis). «Mazda Publishers». 2009. səh. 9, 15-17, 68. — ISBN 1-56859-171-3 — ISBN 978-1568591711
  46. ↑ F. Baddeli, Con. The Russian conquest of the Caucasus (rus). Nyu-York: Longmans, Green and Co. 1908. səh. 96.
  47. ↑ Falkovski, Matsa. "A symbolic breakthrough in Armenian-Turkish relations". www.osw.waw.pl (ingilis). Şərq Elmləri Mərkəzi. 13 Octooktyabr ber 2009. 13 noyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019. The signature of the documents marks a symbolic breakthrough in the hostile relations between Turkey and Armenia.
  48. ↑ "Armenia National Voter Study October 27 – November 3, 2007" (PDF). www.iri.org (ingilis). IRI, USAID, Baltic Surveys Ltd./The Gallup Organization, ASA. səh. 34. 8 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  49. ↑ "Tarixi xronologiya". garabagh.net (az.). 10 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  50. ↑ ATV. "Ermənilərin törətdiyi "Umudlu faciəsi"ndən 116 il ötür" (az.). Youtube.com. 26.12.2021. 2021-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-26.
  51. ↑ 1 2 Nağı, Akif. Qarabağ müharibəsi. (Qısa tarix) (az.). Bakı: MBM-R. 2009. 112. ISBN 0-7899-5229-0453. (#accessdate_missing_url)
  52. ↑ Gerard, Ceyms. "Armenia and the president; A Letter to Mr. Harding on the Problem of Effective Protection of Christian Minorities Under Turkish Rule". query.nytimes.com (az.). The New York Times. 14 noyabr 1922. 28 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  53. ↑ Hüdavendigar, Onur. Milleti Sadıkadan Hayk’ın Çocuklarına (türk). İstanbul. 1999. səh. 126.
  54. ↑ "Azərbaycan SSR-nin Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayəti". mfa.gov.az (az.). Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. 6 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  55. ↑ "Erməni işğalının qısa xronologiyası". garabagh.net (az.). 7 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  56. ↑ Motta, Cuzeppe. Less than Nations: Central-Eastern European Minorities after WWI, Volume 2 (ingilis). Cambridge Scholars Publishing. 2013. səh. 18. ISBN 978-1-4438-5429-0.
  57. ↑ "The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan". www.cia.gov (ingilis). Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi. 2009-06-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  58. ↑ Sammakiya, Neyla. "Winter Brings Misery to Azerbaijani Refugees". sfgate.com (az.). San Francisco Chronicle. 23 dekabr 1992. 11 avqust 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  59. ↑ Mustafa, Nazim. "1948-1953-cü illər deportasiyasının bəzi məqamları". “Xalq qəzeti” (az.) (01.). 1905.az. 2009. səh. 6-7. 24 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  60. ↑ "Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixi xronologiyası". karabakhrealities.com (az.). Karbakh Realities. 18 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  61. ↑ Mehman, Aygül. "Spitak zəlzələsinə yardıma gedən Rza Hacıyevin hekayəsi: "25 günlük ezamiyyət" adlı 30 il". www.bbc.com (az.). BBC Azərbaycanca. 7 dekabr 2018. 7 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  62. ↑ "1988-1989-cu illər". genocide.preslib.az (az.). Azərbaycan Respublikasının Prezident Kitabxanası. 11 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  63. ↑ ""Xocalıya ədalət" beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində Azərbaycan Dillər Universitetinin tələbələri ilə görüş keçirilib". www.heydar-aliyev-foundation.org (az.). Heydər Əliyev Fondu. 2018-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  64. ↑ "Justice for Khojaly Around Europe". www.visions.az (az.). Visions of Azerbaijan. Archived from the original on 2022-03-31. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  65. ↑ "KAMPANİYA HAQQINDA". www.justiceforkhojaly.org (az.). Xocalıya ədalət. Archived from the original on 2022-01-30. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  66. ↑ 1 2 "Azərbaycanda terror aktları". genocide.preslib.az (az.). Azərbaycan Respublikasının Prezident Kitabxanası. 5 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  67. ↑ "Xocəvənd rayon Qaradağlı kənd sakinlərinin əsir düşdüyü anın video görüntüləri –VİDEO FOTO". dogruxeber.az (az.). 1905.az. 17 fevral 2019. 18 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2019.
  68. ↑ Kərki // Naxçıvan Ensiklopediyası (az.). I cild. Bakı: AMEA. 2005. səh. 294. ISBN 5-8066-1468-9.
  69. ↑ "Kərkinin taleyi". www.serqqapisi.az (az.). Şərq qapısı. 18 yanvar 2014. 1 iyun 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  70. ↑ "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Qazax rayonunda hərbi təcavüzün nəticələri barədə MƏLUMAT". qazax-ih.gov.az (az.). Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti. 15 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  71. ↑ "20 Noyabr, 1991-ci il "Qarakənd faciəsi" kimi əbədi xatirələrdə qaldı". azl.abna24.com (az.). azl.abna24.com. 2022-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  72. ↑ "Kərkicahanın işğalından 23 il keçir". azertag.az (az.). AzərTAc. 28 dekabr 2014. 6 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019. 1991-ci il dekabrın 28-də Kərkicahan qəsəbəsinin işğalı ilə Xankəndi və ətraf ərazilərin işğalı da başa çatdırılıb.
  73. ↑ ""Memorial" İnsan Hüquqları Mərkəzinin 25-26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı yaşayış məntəqəsinin işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması ilə bağlı hesabatı". www.justiceforkhojaly.org (az.). Xocalıya Ədalət. Archived from the original on 2022-03-15. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  74. ↑ "AZERIS MARK THE KHOJALY MASSACRE". foreignpolicynews.org (ingilis). Foreign Policy News. Archived from the original on 2022-03-31. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  75. ↑ Abbasov, Şahin. "Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly". www.eurasianet.org (ingilis). Eurasianet. Archived from the original on 2018-06-12. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  76. ↑ de Vaal, Tomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War (ingilis). Nyu-York: New York University Press. 2003. ISBN 978-0-8147-1945-9.
  77. ↑ Republic of Nagorno-Karabakh – civilians (enaz). Uppsala Conflict Data Program. (#accessdate_missing_url)
  78. ↑ ECRI Report on Georgia (fifth Monitoring Cycle). İrqçilik və Dözülməzliyə qarşı Avropa Komissiyası (ingilis). RefWorld. 8 dekabr 2015. 29 iyun 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 may 2019.
  79. ↑ Kuçera, Coşua. "Georgians Wary of Turkey's Rising Influence in Batumi". eurasianet.org (ingilis). Eurasianet. 9 mart 2017. 6 iyul 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2019.
  80. ↑ "European Diplomats' Association: Pro-Armenian forces in Georgia erect bust to Nazi Avagyan". azernews.az (ingilis). AzerNews. 26 yanvar 2019. 2019-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 yanvar 2019.
  81. ↑ Krempton, 2005. səh. 111
  82. ↑ Minahan, 2002. səh. 1613
  83. ↑ Krempton, 2005. səh. 431–433
  84. ↑ Vaardenburq, Jak. Muslims and others: relations in context (ingilis). Walter de Gruyter. 2003. səh. 266. ISBN 978-3-11-017627-8. 2016-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05. Anti-Islamic campaigns arose in the nationalist anti-Turkish measures implemented in Bulgaria in the 1980s.
  85. ↑ Katsikas, 2010. səh. 65
  86. ↑ Noubürger, 2004. səh. 82
  87. ↑ Eminov, 1997. səh. 97
  88. ↑ B. Doran, Piter. "Bulgarian election raises red flags". The Guardian (ingilis). 18 iyul 2009. 3 mart 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019. Bulgaria's new parliament convenes this week, Boiko Borissov – a flamboyant, populist wrestler-cum-politician with anti-Turkish, anti-Gypsy tendencies – is poised to become the next prime minister of south-east Europe's second-largest country. (#redundant_parameters)
  89. ↑ 1 2 Dikov, İvan. "The Bulgaria 2009 Review: Domestic Politics". Sofia News Agency (ingilis). Novinite Ltd. 30 dekabr 2009. 21 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019. (#redundant_parameters)
  90. ↑ "Erdogan to Borisov: Radical Statements Target Turkish Minority in Bulgaria". Sofia News Agency (ingilis). Novinite Ltd. 18 dekabr 2009. 21 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019. (#redundant_parameters)
  91. ↑ Dikov, İvan. "The Bulgaria 2009 Review: Diplomacy". Sofia News Agency (ingilis). Novinite Ltd. 30 dekabr 2009. 21 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019. (#redundant_parameters)
  92. ↑ "Изказване на Бойко Борисов в Чикаго – емигрантска версия". www.ndt1.com (rus). 5 fevral 2009. 10 iyun 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019.
  93. ↑ "Borisovun nitqi". 6 sentyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019.
  94. ↑ "Mayor of Sofia brands Roma, Turks and retirees 'bad human material'". www.telegraph.co.uk (ingilis). Telegraph. 6 fevral 2009. 25 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019.
  95. ↑ "Sofia Mayor to Bulgarian Expats: We Are Left with Bad Human Material Back Home". Sofia News Agency (ingilis). Novinite Ltd. 5 fevral 2009. 31 dekabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2019. (#redundant_parameters)
  96. ↑ "Challenge to EPP over leader's statement on bad human material". www.socialistgroup.eu publisher=Socialist Group. 6 fevral 2009. 23 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 mart 2019. (#missing_pipe)
  97. ↑ Uaytmen, 1990. səh. 2
  98. ↑ Hirşon, 2003. səh. 106
  99. ↑ 1 2 Uaytmen, 1990. səh. i
  100. ↑ Levinson, 1998. səh. 41
  101. ↑ 1 2 "The Turks of Western Thrace". www.hrw.org (ingilis). Human Rights Watch. 1999. 4 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2019.
  102. ↑ Noulton, 2005. səh. 66
  103. ↑ Ceykobs, Stiven L. Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam (ingilis). Lexington Books. 2009. 82–. ISBN 978-0-7391-3589-1. 24 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2019.
  104. ↑ Phyllis Mack, Omer Bartov. In God's Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century (ingilis). Berghahn Books. 2001. 183–. ISBN 978-1-57181-302-2. 20 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2019.
  105. ↑ Klink, A.; Vaqner, U. "Discrimination against ethnic minorities in Germany: Going back to the field". Journal of Applied Social Psychology (ingilis). 29 (2). 1999: 402–423. doi:10.1111/j.1559-1816.1999.tb01394.x. (#accessdate_missing_url)
  106. ↑ Şohat, M.; Muş, Y. "Online auctions as a research tool: A field experiment on ethnic discrimination". Swiss Journal of Psychology (ingilis). 62 (2). 2003: 139–145. doi:10.1024/1421-0185.62.2.139. (#accessdate_missing_url)
  107. ↑ Cohen, R. Labour migration to western Europe after 1945 // The Cambridge survey of world migration (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1995. səh. 279. İstifadə tarixi: 4 aprel 2019.
  108. ↑ Toelken, B. "Turkenrein" and "Turken, Rausl"—Images of fear and aggression in German Gastarbeitterwitze // Turkish workers in Europe: An interdisciplinary study (ingilis). İndiana: Indiana University Turkish Studies. 1985. səh. 155. (#accessdate_missing_url)
  109. ↑ Ramet, 1999. səh. 72
  110. ↑ Solsten, 1999. səh. 406
  111. ↑ Staab, 1998. səh. 144
  112. ↑ Dummett, 2001. səh. 142
  113. ↑ "Mord aus der Mitte". Die Zeit (alman). 21 may 2008. 28 may 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2019. (#redundant_parameters)
  114. ↑ Li, 1999. səh. 331
  115. ↑ Kornelius, 1994. səh. 213
  116. ↑ "ALMAN DEVLET TELEVİZYONUNDA 'TÜRKOFOBİ'". www.yenisoz.com.tr (türk). Yenisöz. 2 aprel 2016. 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019. Almanya'nın ikinci devlet televizyon kanalı ZDF, "mizah" adı altında, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a ağır hakaretler içeren bir program yayınlandı.
  117. ↑ Nis, 2000. səh. 155
  118. ↑ "Almanyalı Türklerin yüzde 77'si Türkofobi'den şikayetçi". www.hurriyet.com.tr (türk). Hürriyet. 5 oktyabr 2018. 5 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019. TAVAK’ın eylül ayında Almanya’da yaptığı araştırmaya göre, ülkede yaşayan Türkiye kökenli göçmenlerin yüzde 77’si, her geçen gün artan ‘Türkofobi’den şikayetçi.
  119. ↑ Papadakis, 2005. səh. 82
  120. ↑ Dəmirdaş-Coşqun, 2010. səh. 39
  121. ↑ Kliot, 2007. səh. 59
  122. ↑ Toççi, 2004. səh. 53
  123. ↑ Hüseyn, 2007. səh. 18
  124. ↑ Hagendorn, C.; Hraba. "Foreign, different, deviant, seclusive and working class: Anchors to an ethnic hierarchy in the Netherlands". Ethnic and Racial Studies (ingilis) (12). 1989: 441–468. (#accessdate_missing_url)
  125. ↑ Mendes, H. F. Managing the multicultural society: The policy making process. Paper presented at the Conference on Today's Youth and Xenophobia: Breaking the Cycle (ingilis). Vassenar: Netherlands Institute for Advanced Study. 1994. (#accessdate_missing_url)
  126. ↑ "Third report on the Netherlands" (PDF). hudoc.ecri.coe.int (ingilis). The European Commission against Racism and Intolerance. 2008. 14 fevral 2009 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 aprel 2019.
  127. ↑ Vals, G., Dinsbax, V. "ENAR shadow report 2008: Racism in the Netherlands" (PDF). cms.horus.be (ingilis). ENAR Netherlands. 2009. 3 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 aprel 2019.
  128. ↑ Salfinger, B., Oqris, G., Talhammer, E., Zuça, V., Ensenhofer, E. "Attitudes towards minority groups in the European Union: A special analysis of the Eurobarometer 2000 survey on behalf of the European Monitoring Centre on racism and xenophobia" (PDF). www3.northamptonshire.gov.uk (ingilis). EUMC Sora. 2001. 10 noyabr 2007 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 aprel 2019.[ölü keçid]
  129. ↑ Ter, 2001. səh. 4
  130. ↑ Benninqsen-Broksup, 1983. səh. 30
  131. ↑ Kohen, 1998. səh. 263
  132. ↑ "Meskhetian Genocide by Russia". www.topix.com (ingilis). Topix. 15 fevral 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 aprel 2019.
  133. ↑ Klyanz, Frensis. "57 REPORTED DEAD IN UZBEK VIOLENCE". The New York Times (ingilis). 16 iyun 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 aprel 2019. (#redundant_parameters)
  134. ↑ Şnabel, 2004. səh. 63
  135. ↑ Drobijeva, 1998. səh. 296
  136. ↑ Kornell, 2001. səh. 183
  137. ↑ Barton, 2002. səh. 9
  138. ↑ Coşqun, 2009. səh. 5
  139. ↑ 1 2 Kolson, Robert. "Christchurch Attacks: Suspect Took Inspiration From Former Yugoslavia's Ethnically Fueled Wars". www.rferl.org (ingilis). Radio Free Europe/Radio Liberty. 15 mart 2019. 30 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019.
  140. ↑ Qambrell, Con. "Mosque shooter brandished white supremacist iconography". www.washingtonpost.com (ingilis). The Washington Post. 16 mart 2019. 28 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019.
  141. ↑ 1 2 "Mosque shooter brandished material glorifying Serb nationalism". www.aljazeera.com (ingilis). Al Jazeera English. 15 mart 2019. 15 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019.
  142. ↑ Nestoroviç, V. "Željko objasnio kako je zaista nastala njegova pesma uz koju je Tarant počinio pokolj na Novom Zelandu!". www.alo.rs (serb). ALO Novine. 16 mart 2019. 16 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2019.
  143. ↑ "turkroach". urbandictionary.com (ingilis). Urban Dictionary. 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2019.
  144. ↑ "turkroach". eksisozluk.com (türk). Ekşi Sözlük. 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2019.
  145. ↑ "6 ականազերծող շուն՝ հայկական ինժեներական գումարտակին". www.a1plus.am (erməni). A1Plus. 4 may 2016. 30 yanvar 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  146. ↑ "«Հո թուրք չե՞նք: Դատեք, պրծեք»". www.zhamanak.com (erməni). Zhamanak. 24 aprel 2009. 3 dekabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  147. ↑ "ՍՍն մեր հիշողությունն է ցանկանում վաճառել թուրքական յուղի դիմաց՞". www.akumb.am (erməni). Akumb. 5 iyul 2008. 18 yanvar 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  148. ↑ Canıbəkyan, Karen. "ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ՎԱՍՏԱԿԱՎՈՐ ԴԵՐԱՍԱՆԻ ՀԵՏ". www.louysworld.com (erməni). A1Plus. 4 may 2016. 18 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019.
  149. ↑ Onay, Əhməd Talat. "Nasıl Türkçü Oldum-2" (türk) (278). Çankırı: Duygu gazetesi. Bu Hıristiyan çocuklar bize Osmanlı derlerdi. Fakat kızınca Ermeniler (Dacik), Rumlar (Türk) derlerdi. Dacik’in Türk demek olduğunu öğrenmiştik. Türk’e hakaret edilmesine tahammül edemezdik, bu yüzden kavga eksik olmazdı.
  150. ↑ Turc // LE DICTIONNAIRE DE L'ACADÉMIE FRANÇOISE. portail.atilf.fr (fransız) (1ère Edition). 1694. 2018-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. . s. m. Nom de nation. Qui ne se met icy, que parce qu'il s'employe dans quelques manieres de parler proverbiales. On dit, qu'Un homme est fort comme un Turc, pour dire, qu'Il est extremement robuste. Et, que C'est un vray Turc, pour dire, qu'Il est rude, inexorable, qu'il n'a aucune pitié, &c. On dit aussi prov. Traiter quelqu'un de Turc à More, pour dire, Sans quartier, avec toute sorte de rigueur.
  151. ↑ Səfizadə, Fərüdin. "Is There Anyone in Iranian Azerbaijan Who Wants to Get a Passport to Go to Mashad, Qum, Isfahan or Shiraz? - The Dynamics of Ethnicity in Iran" (ingilis). Payvand's Iran News. fevral 2007.
  152. ↑ Şeffer, Brenda. "The Formation of Azerbaijani collective identity in Iran" (ingilis) (28:3). Nationalities Papers. 2000. səh. 463.
  153. ↑ "The View from Bologna: Mama, the Turks! European integration and the burden of history". www.threemonkeysonline.com (ingilis). 3Monkeys. 27 yanvar 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. Then there’s the delightful ‘bestemmiare come un turco‘ (to blaspheme like a Turk)), or ‘parlare turco‘(to talk turkish – when you can’t be understood, akin to ‘it’s all greek to me’). Perhaps the most infamous phrase though, and one much used by headline writers (the Monkeys included), is ‘Mamma li Turchi!’, or ‘Mamma the Turks are coming’, to suggest imminent danger.
  154. ↑ "Пуши као Турчин". www.rtv.rs (serb). RTV. 16 fevral 2008. 10 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. "Пуши ко Турчин" је популарна изрека која се у западним земљама често користи да би се окарактерисали страсни пушачи.
  155. ↑ "Kıbrıs Rum Ordusu'na Made in Turkey damgası". ekonomi.haberturk.com (türk). Habertürk. 16 yanvar 2011. 2012-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. En çok kullanılan yürüyüş eylemlerinden biri ise “En iyi Türk ölü Türk” diye bağrılmasıydı. 2009’da yasak olmasına rağmen eğitimde askerlerine “En iyi Türk ölü Türk” diye bağırmaları emri veren bir subay görevinden alındı.
  156. ↑ "Alle de fine folka". www.dagsavisen.no (norveç). Dagsavisen. 6 iyun 2015. 2019-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2019. «Fri oss fra tyrkerne og det onde», sa Martin Luther. Uttrykket «sint som en tyrker» er blitt brukt i hele Europa. Etter en tolv dagers lang rundtur i Tyrkia med en åtteåring på slep, er munnhellet blitt til «snill som en tyrker». Reisen har vært badet i søte kjeks, kyss, godteri, gratisturer både på hest, i bil, på trikker og museer, spontan guiding og tilslørte og utilslørte smil.
  157. ↑ "Introduction" (PDF). www.thinksite.eu (ingilis). 26 aprel 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 aprel 2019.
  158. ↑ Offord, Derek. Using Russian: A Guide to Contemporary Usage (ingilis). Cambridge University Press. 1996. 2016-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-05. In a few Cases (eg Незваный гость хуже Татарина) the literal meaning makes the sense of saying the obvious.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Türkofobiya ilə əlaqəli mediafayllar var.