Qazax sultanlığı

Qazax sultanlığı — XV əsrin sonlarında Qazax sultanlığı yaradılmışdır. Səfəvilər imperiyası dövründə Qazax sultanlığı Qarabağ bəylərbəyliyinə daxil idi.

Sultanlıq
Qazax sultanlığı
Qazax sultanlığının ərazisi (İrəvan xanlığının şimalında | XV əsr-1801)
→  → 1747 — 1801
Paytaxt	Qazax
Ən böyük şəhər	Tovuz, Ağstafa
Dilləri	Azərbaycan dili
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili
Dövlət dini	İslam (Şiəlik)
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Sülalə	Şıxlinskilər
Sultanlar
• (1747-1760)	Əli ağa Salahlı
• (1760-1801)	Mustafa ağa Arif
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

I Şah Abbasın fərmanı ilə 1605-ci ildə Şəmsəddin sultana xan rütbəsi verilmişdir.

Qazax sultanlığının hakimləri sultan titulu daşıyırdılar və irsi hakimiyyətə malik idilər. Qazax sultanlığına 3 nəsil rəhbərlik etmişdir. 1-ci nəslə "Qazaxlı" və ya "Alqazaxlı" deyilən Şıxlinskilər aiddir.

Qazax sultanlığının hakimləri sultan titulu və irsi hakimiyyətə malik idilər. XVI əsrin 80-ci illərində osmanlı və gürcü ordusunun təzyiqi ilə Səfəvilər Azərbaycanı tərk etdikdə Bayat, Qaçaq, Qaramanlı və başqa tayfalardan fərli olaraq Qazaxlar öz ərazilərini tərk edib İrana getmədilər. Sultanlığın başçısı Nəzər xan türklərin hakimiyyətini qəbul etmiş və bununla da mahalın müstəqilliyini əldə saxlamışdır. İkinci dəfə Azərbaycan, o cümlədən Qazax mahalı yenidən səfəvilərin hakimiyyəti altına keçəndən sonra da Nəzər xan öz hakimiyyətində qalmışdır. Hətta onun xələfi Şəmsəddin xan 1605-ci ildə I Şah Abbasdan xan rütbəsi almışdır. Osmanlılar yenidən hücum edib Qazaxı aldıqdan sonra (XVIII əsrin əvvəlləri) Qazaxda inzibati ərazi bölgüsü aparmışlar. Belə ki, Qazax sancaq elan edilərək 4 nahiyyəyə bölünmüşdür. Bunlar Axtata, İncə, Türk və Cuvar nahiyyələri idi. Qazaxlıların osmanlıların tərəfinə keçməsi ilə əlaqədar Sultan III Əhmədin (1703-1730) Fərmanı ilə Qazax Sancaqbəyisi hələ Səfəvilərin zamanında Qazax hakimi olmuş Mirəlibəy təyin olunmuşdur. 1728-ci ildə Osmanlı hökumətinin tərtib etdiyi "Dəftəri müfəssəli əyaləti Tiflis" dəftəri 1046 səhifədən ibarət olub, hazırda İstanbulda Başkanlıq arxivində saxlanılır. Bu dəftərin 63 səhifəsi Qazax sancaqlığına aiddir. Dəftərə görə Qazax sancaqlığında 205 kənd, 10 qışlaq və 5 köçəri tayfa qeydə alınmışdır.

Osmanlı sultanı III Əhmədin (1703-1730) dövründə qazaxlılar osmanlıların tərəfinə keçdiyinə görə Səfəvilər yenidən Qazaxı geri alarkən "Qazaxlı" tayfasını rəhbərlikdən azad etmiş, onların əvəzinə iranlı Sübhanverdi xan adlı sərkərdəni Qazaxa sultan təyin etmişlər. Bununla da II feodal sülaləsinə Sübhanverdi xan başçılıq etmişdir.

Həmin dövrdə Qazax sultanlığı hələ Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe idi. 1736-cı ildə Nadir şah Muğanda özünü şah elan etdi. Lakin Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyad oğlu onun hakimiyyətinə öz etirazını bildirdi. Bu səbəbdən Nadir şah taxta əyləşdikdən sonra Gəncə xanının nüfuzunu zəiflətmək üçün Qazax, Şəmşədil və Borçalı mahallarını Kaxetiya çarlığına verdi. Bundan sonra Kaxetiya çarı II İraklinin fərmanı ilə 1774-cü ildə Qazax sultanlığına rəhbərliyə Salahlıda bəylik edən Kosa Mirzalı ağanın nəslindən olan Pənah ağa rəhbər təyin edildi. Bununla III feodal sülaləsinin hakimiyyəti başladı.

1752-ci ildə Qazax sultanlığı II İraklini məğlub edən Şəki xanlığına birləşdirildi, Şəki xanı Hacı Çələbinin vəfatından sonra yenidən II İraklinin vassallığına keçdi. 1801-ci ildə Qazax sultanlığı Qərbi Gürcüstanın təkibində Rusiyaya birləşdirildi. 1819-cu ildə sultanlıq ləğv edilərək distansiyaya çevrildi. 1867-ci il dekabrın 9-da Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Qazax qəzasına çevrilmişdir. Qazax qəzası indiki Tovuz, Ağstafa, Qazax rayonlarını və sovet dövründə Ermənistana verilmiş keçmiş Azərbaycan torpaqları olan Dilican dərəsi və Göyçə gölünə qədər əraziləri əhatə edirdi.

Osmanlı dönəmində Tiflis əyalətinə bağlı Qazax sancağın 205 kənd ilə Gəncə-Qarabağ əyalətinin 51 kənd daxil, ümumilikdə 256 kənd Qazax Sultanlığının idarəsinə keçmişdi.^[1]

• Nəzər xan
• Şəmsəddin xan
• Mirəlibəy
• Sübhanverdi xan
• Pənah ağa Salahlı
• Əli ağa Salahlı
• Mustafa ağa Arif

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• [1]
• [2]
• [3]^{[ölü keçid]}

• Şəmşəddil sultanlığı

Vikianbarda Qazax sultanlığı ilə əlaqəli mediafayllar var.

Tarix haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.