1. sif. Enişi, yoxuşu, çuxuru, təpəsi olmayan, hamar (səth haqqında). Düz yer. Düz çöl. Düz meydança. Düz döşəmə. Düz taxta.
2. is. Düzən, çöl, düzəngah, düzənlik. Mil düzü. Cıdır düzü. Düzlərdə yaşayan əhali.
– Cücələrim gəzə-gəzə; Səhər hindən çıxar düzə.
Ağ kəfən geyindi düzlər, yamaclar; Nə bir ot göründü, nə də bir yarpaq.
Yaradan insanlar, quran insanlar; Tutmuş başdan-başa geniş düzləri.
Lökbatan düzü … buradan açıqaydın görünürdü.
3. sif. Əyintisi, əyrisi, döngəsi olmayan, düzgün istiqamətdə gedən, uzanan, duran; müstəqim. Düz xətt. Düz sıra.
– Ayrılıqmı çəkib, boynu əyridir? Heç yerdə görmədim düz bənövşəni.
Xudayar bəyin burnu pis əyridi. Burnunun yuxarı tərəfindən bir sümük dikəlib. Sümük düzdü, amma aşağısının əti, xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana.
Yolun hər iki tərəfində səliqə ilə becərilib qalxmış yamyaşıl pambıq kollarının düz cərgələri uzanıb gedirdi.
4. zərf Dik, əyilmədən, sərrast. Düz durmaq. Düz oturmaq. Düz yerimək.
5. zərf Heç bir yana dönmədən; birbaşa. Düz getmək. Buradan düz getsən, meydana çıxarsan.
// məc. Sakitcə, dinc. Düz dur! Düz oturub-durmur.
– Mən sənə məsləhət görürəm ki, öz yolunla düz keçib gedəsən. “”.
6. zərf Sərrast, dəqiq, kənara sapmadan, dübbədüz. Nişanı düz vurmaq. Düz nişan almaq.
– Xaspolad … düz dəstəbaşının kəlləsini nişan alıb bağırırdı…
7. Əd. mənasında. Özündən sonra gələn sözə dəqiqlik verir.
Mən özüm anadan olmuşam düz otuz il bundan irəli.
Pilləkənlərdən yuxarı dırmaşan adam düz buraya, Səltənətin evinə gəlirdi.
Gözü qızmış buğa meydanın qızlar-gəlinlər yerləşən hissəsindəki alabəzək rəngləri görüb, düz oraya çapırdı.
Məşədi Haşım düz yarım saat danışdı.
8. sif. Doğruçu, namuslu, vicdanlı, hiyləsiz. Sən bilmirsən ki, buraya düz adam gəlməz? “M.N.lətif.”.
Haşım bunları [zəvvar və dərvişi] düz və doğru adam bilib bunlarla tanış oldu.
// İs. mənasında. Doğruluq, düzlük.
Danışma heç bihesablıqdan; Yaxşı olur doğru, düzün axırı.
Bir xəyanət görməyib bizdən; Əgrilik sadir olmayıb düzdən.
9. zərf Düzgün, doğru. Düz danışmaq.
Düz deyirlər ki, … – Əyri oturaq, düz danışaq. ( Ata. sözü ).
Ovçu ovun düz görə; Düz dolana, düz görə; Mən yara neylədim ki; Atdı məni göz görə. ().
Zeynal çaldığı kimi oxuyardı da, iddia edərdi ki, çargahı özü kimi düz və doğru oxuyan yoxdur.
Fərhada elə gəldi ki, döyüşçü düz danışmır.
// sif. Təmiz, vicdanlı, doğru, namuslu, sədaqətli. Düz adam. Düz adama oxşamır.
□ Düz olmaq – doğruçu olmaq, səmimi olmaq, sədaqətli olmaq.
Sevgi gərək ola sevgisilə düz; Otura bir yerdə gecə və gündüz…
[Süleyman:] Adam gərəkdir dostluqda düz ola.
10. Xəbər şəkilçisi ilə: düzdür – bax doğrudur (“doğru1”da).
◊ Düzbağırsaq anat. – bax bağırsaq.
Düz bucaq – bax bucaq 2-ci mənada. Düz getməmək, düz gətirməmək (işi və s.) – müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq, müvəffəq ola bilməmək, bəxti gətirməmək.
Düz gəlmək – müvafiq olmaq, uyğun olmaq.
Düz gəlməmək – uyğunlaşmamaq, razılaşmamaq, yola gəlməmək, aralarında müvafiqət olmamaq. O mənimlə heç düz gəlmir.
Düz mütənasib riyaz. – iki riyazi nisbətin bərabərliyi.
Düz olmaq – müvafiq olmaq, münasib olmaq, uyğun gəlmək.
Jurnalü kitab yüz-yüz olmaz; Bu xərc ticarət düz olmaz.
// bax düz gəlmək.
Səg rəğib nə qədər sağdır, o dilbər; Bilirəm ki, bizim ilə düz olmaz.
Düzdə (düzlərdə) qalmaq – kimsəsiz, yoldaşsız, köməksiz olmaq, həmdərd tapmamaq.
Kor oldum, içmədim abi-kövsəri; Onunçun qalmamış düzlərdə, Zəhra! ().
Düzü əyri görmək – bir şeyi qəsdən səhv izah etmək, yaxşı şeyə pis qiymət vermək.
Görürkən gözün düzü əyri; Bizdən əl çək də, çarə qıl gözünə.
Düzün ortasında qalmaq – bax düzdə qalmaq.
