Azərbaycan etnik və milli kimliyi

Azərbaycan gəncləri milli geyimdə. Əlincə qalası, Naxçıvan Muxtar Respublikası

Azərbaycan etnik və milli kimliyi — azərbaycanlıların ortaq və xarakterik mədəniyyətində, dilində və adət-ənənələrində təcəssüm tapmış etnik və milli mənsubiyyət hissini və vətəndaşlığı ifadə edən termin.

Təqribən 1840-cı ildə Mirzə Kazım bəy Azərbaycan dilini "Azərbaycan türkcəsi" adlandırmışdır. Tiflisdə yaşayan müsəlman ziyalıları 1880-ci illərdə "Azərbaycan türkcəsi" dil adını qəbul etmiş, bu dildə danışanları azərbaycanlı adlandırmışdır.

Azərbaycan mühitində "azərbaycanlılar" və ya "Azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti "Kəşkül" tərəfindən təklif edilmiş, XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdır. XIX əsrin sonlarından etibarən "azərbaycanlı" etnonimi elmi ədəbiyyatda müxtəlif formalarda istifadə edilməyə başlamışdır. Ancaq terminin rəsmi istifadəsi sovet dövründə 1936-cı ildən, dövlət və məhkəmə sənədləri ilə başlamışdır.

1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyasına əsasən, Azərbaycan xalqına, ölkə qanununa tabe olmaq şərti ilə, burada yaşan hər kəs (respublika ərazisində yaşayan azərbaycanlılar, Ermənistan azərbaycanlıları, ölkənin etnik azlıqları) və həmçinin diaspora daxildir.

Tarixi-mədəni arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Türkmən (etnonim), Azərbaycanlıların etnogenezi, və Azərbaycanlılaşma

Cənubi Qafqaz və İran Azərbaycanında türk kimliyinin inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səlcuq, monqol və türkmən dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səlcuq dövrü Marağa hakimi. Oğuz türkü mənşəli Ağsunqurilər

XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Elxanilər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.[1][2] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır.[3]

XII əsrdə Gürcüstan krallığı hökumətinə yaxın ərazilərdə qıpçaqlar idarəçilikdə rol oynamış, Eldənizlər dövlətini idarə edən sülalənin ilk üzvü Atabəy Şəmsəddin Eldəniz də qıpçaq mənşəli olmuşdur. İnzibati aparatın yüksək pillələrinə qalxmağı bacaran qıpçaq əsilli şəxslərə xarakterik bir şəkildə, onlar heç vaxt qıpçaqların maraqlarını dəstəkləmir, sadəcə qıpçaq etnik kökünə malik yerli siyasətçilər və ya idarəçilər (gürcülər, Azərbaycan türkləri və s.) olurdular.[4]

Türk milli kimliyi və mədəniyyəti Elxanilər dövründə (1256–1335-ci illər) və Elxaniləri əvəz edib, ənənələrini yaşadan dövlətlərin dövründə çiçəklənmişdir.[5] Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[6] Hülakü və onun oğlu Abaqa xanın dövrünün siyasəti üçün türk və monqol kütlələrinin dağınıq şəkildə yaylaqlarda yerləşdirilməsi yerinə, Azərbaycan, İraqın şimalı və Anadoluda planlı şəkildə müəyyən məntəqələrə köçürülməsi, Azərbaycan türklüyünün sağlam milli ünsür olaraq təşəkkülünün təmin edilməsi, yerli müsəlman oğuz köçərilərinə xan və hökmdar olaraq təqdim edilmələri xarakterikdir.[7] Səlcuqlar dövründə bölgəyə yerləşmiş oğuz türklərinin monqollar dövründə gələn oğuz türkləri ilə birləşməsi nəticəsində etnik şüur canlanmış və Azərbaycan türk ədəbiyyatının inkişafına təkan verilmişdir.[8]

Cəlairilər dövründə Sultan Əhmədin Azərbaycan dilində əsər yaratması ("Eyləməz" qəzəli) kimlik quruculuğunda simvol, məna və dəyərləri təyin edərək mənəvi xəritə ortaya qoyur, Cəlairi-türk kimlik qaynaşmasında üstün olan türklərin və türk dilinin davamlılığını təmin edirdi. Monqol mənşədən gələn, İraqda yaşayıb türkləşən Cəlairilərin nümayəndəsi olan Sultan Əhmədin türk dilində yazması monqol və türk kimliyinin qaynaşması baxımından yaxşı nümunədir.[9]

Ağqoyunlu hakimi Qara Yuluq Osman bəy öz köçəri köklərinə, Mərkəzi Asiyadakı türk köklərinə güclü bağlılıq nümayiş etdirirdi. Bunun sübutu Osman bəyin öz ardıcıllarını oğuz irsinin gücünə hörmətlə yanaşmağa çağırması, bu zaman yasaqdan (yazılmamış qanunların ənənəvi məcmuəsi) sitat gətirməsidir. Osman bəy ardıcıllarına oturaq həyata keçməməyi tənbehleyirdi. Çünki, onun fikrincə, oturaq həyata keçmək "suverenlik, türklük və azadlığ"ın itirilməsi deməkdir.[10]

Səfəvi dövrü və sonrası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Solda: Azərbaycan türklərinin piri[11] I İsmayıl, Sağda: Qarabağ türklərinin (azərbaycanlıların) mənəvi rəhbəri[12] Molla Pənah Vaqif

XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur.[3][13] Şah I İsmayıl şeirlərinin birində qeyd edirdi: "Xətai da natiq oldu, Türkistanın piri oldu." Vladimir Minorskiyə görə, bunun məntiqi cəhətdən mənası odur ki, Tanrı I İsmayılın şəxsində danışmış, I İsmayıl Azərbaycan türklərinin piri (rəhbəri) olmuşdur.[11] Cənubi Qafqazda Səfəvilərdən başlayaraq şiəliyinin geniş yayılması buranın türk əhalisinin özünü türk olaraq dərk etməsi şüurunu zəiflətmişdir.[14] Azərbaycanlıların Türk dünyasında əsas şiə türk qrupuna çevrilməsi nəticəsində Araz çayının şimal və cənubunun türkləri bir-birinə bağlanmış, digər türk xalqlarından ayrı bir Azərbaycan kimliyi yaranmışdır.[15]

XIV–XV əsrlərdə Qarabağın düzlük hissəsi demək olar ki, tamamilə türkləşmişdi.[16] Yekun olaraq, Qarabağ azərbaycanlılarının kimliyi Qarabağdakı türklük əsasında formalaşmışdır.[17] Ağa Məhəmməd şahın saray xadimi olan Abraham Beknazaryants Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqifi Qarabağ türklərinin (azərbaycanlıların) mənəvi rəhbəri adlandırır.[12]

Əsrlər boyunca azərbaycanlılardan ayrı yaşayan Dağıstan azərbaycanlıları nəinki öz etnolinqvistik kimliklərini saxlayıblar, həmçinin öz qeyri-türk qonşularını (ərəblər, müsəlman-tatlar, tabasaranlılar) assimilyasiya ediblər.[18] Həmçinin Dərbənddə və Dağıstanın digər şəhərlərində yaşayan farsların Azərbaycan dilini mənimsəməsi və sonradan onların kimlik şüurunun dəyişməsi nəticəsində azərbaycanlıların sayı artmışdır.[19]

XVIII əsrdə Əfşar imperiyasının parçalanmasından sonra Azərbaycan xanlıqları dövrü yarıməsrlik Azərbaycan müstəqilliyi dövrü (Əfşar, Zənd və Qacarlardan asılılığın olmaması və ya qismi asılılığın olması) olmuşdur.[20] Bu xanlıqları türk mənşəli sülalələr idarə edirdi[21][22]

Molla Pənah Vaqifin şərəfinə adlandırılmış Vaqif məclisi Azərbaycan dilində şeir yazılması və oxunması ilə məşhur idi. Dünya ədəbiyyatı professoru Anna Oldfild hesab edir ki, bu, "yüksələn Azərbaycan milli şüurunun" göstəricisi idi və Vaqif məclisində iştirak edən Aşıq Pəri də "öz ana dilini və poetik ənənələrini müdafiə edənlər sırasında" idi.[23]

Müasir kimliyin tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Formalaşması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan milli oyanışı və Qafqaz tatarları
Cavan azərbaycanlı zadəgan. Vasili Vereşagin

XX əsrdən əvvəl azərbaycanlılar millət olaraq inkişaf etməmişdi, etnik qrup olaraq inkişaf də zəif idi. Şimal azərbaycanlıları özünü İslam ümmətinin bir hissəsi olaraq müsəlman, Mərkəzi Asiya boyunca yayılmış türkdilli xalqların bir hissəsi olaraq türk və ya iranlı hesab edirdi.[24] Əlifba olaraq ərəb yazısı istifadə edilirdi.[25]

Təqribən 1840-cı ildə Mirzə Kazım bəy Azərbaycan dilini "Azərbaycan türkcəsi" adlandırmışdır. Tiflisdə yaşayan müsəlman ziyalıları 1880-ci illərdə "Azərbaycan türkcəsi" dil adını qəbul etmiş, bu dildə danışanları azərbaycanlı adlandırmışdır. "Azərbaycanlı" adının qəbul edilməsində birinci səbəb istifadə edilən müsəlman kimliyinin düzgün hesab edilməməsi idi. İkinci səbəb bu idi ki, ziyalıların fikrinə görə, azərbaycanlılar Volqa və Krım tatarlarından, Osmanlı türklərindən fərqli bir mədəniyyət, adət-ənənə və dilə malikdir.[26]

Azərbaycan mühitində "azərbaycanlılar" və ya "Azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti "Kəşkül" tərəfindən İran-Rusiya sərhədinin hər iki tərəfində yaşayan xalqı təyin etmək üçün təklif edilmişdir.[27] XIX əsrin sonlarından bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı.[28] Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi ("Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı" məqaləsi).[29] XIX əsrin sonlarından etibarən "azərbaycanlı" etnonimi elmi ədəbiyyatda müxtəlif formalarda istifadə edilməyə başlamışdır.[30][31][32]

XIX əsrin sonlarında, sabit dəyişikliklər dövründə regionda milli kimliklər geniş qəbul edilmiş anlayışlar deyildi. Həm İran Azərbaycanı, həm də şimaldakı Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında yaşayan azərbaycanlıların əks ideologiyaları var idi. Rusiya imperiyası azərbaycanlıları fars adlandırmağın səhv olduğunu qeyd edir, onların dini cəhətdən şiə, dil baxımından türkdilli olduğunu, bir çox cəhətlərə görə isə farslara yaxın olduğunu bildirirdilər. Rusiya imperiyası azərbaycanlıları ölkənin digər yerlərində yaşayan tatarlardan ayırmaq üçün "Qafqaz tatarı", "Azərbaycan tatarı", "fars tatarı" adlandırırdı.[33]

Azərbaycanlılar üçün dini və ya regional kimliyin bir nömrəli kimlik olduğu dövrdə millətin formalaşması üçün çox şey edilməli idi. Bu dövr Azərbaycan kimliyi ilə bağlı qeyri-müəyyənlik və müzakirə dövrü idi.[33] Azərbaycanın tarixən ərəblərdən başlayaraq, müxtəlif mənşəli imperiyalar tərəfindən işğal edilməsi, müasir dövrdə kimlik probleminə səbəb olurdu. Ona görə də bu dövrün ziyalıları Osmanlı, İran, İslam və türkçü istiqamətlər arasında qalmışdı. Çox az bir qism ayrıca, müstəsna Azərbaycan kimliyinə üstünlük verirdi. Bu fikrin ən böyük dəstəkçisi Firudin bəy Köçərli idi. Hümmət hərəkatı isə Bakının neft mədənlərinin etnik cəhətdən müxtəlif olan fəhlə sinfini əhatə edirdi. Hümmətin fikrincə, Azərbaycanın gələcəyi etnik millətçilikdə deyil, bütün Rusiya imperiyasını bürüyəcək, demokratik inqilab bayrağı altında fəaliyyət göstərən, bölgəni vətən adlandıran bütün müxtəlif milli qrupların birləşməsində idi.[34]

1900-cü illərdə bir-birinin ardınca baş verən üç hadisə nəticəsində Azərbaycanda türk milli hissləri artdı: 1905-ci ildə Rusiya İnqilabı və ondan sonra baş verən azərbaycanlı-erməni qırğınları; 1905-ci ildə İran Konstitusiya İnqilabı və onun uğursuzluğu; və 1908-ci ildə türkçüləri Osmanlı İmperiyasında hakimiyyətə gətirən Gənc türklər inqilabı. Şimali Azərbaycanda türkçülər türk mənşələrini vurğulamağa başladılar. Yeni ortaya çıxan bu türklüyü Osmanlı türklərinə istinad edərək izah etməyə cəhdlər edilmişdir. Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən "Füyuzat" (1906) jurnalında Osmanlı İmperiyasının və indiki Azərbaycan ərazisindəki türk əhalisinin mənşəsinin oğuz türklərindən gəldiyi qeyd edilmiş və iki xalq arasındakı fərqlərin az əhəmiyyət kəsb etdiyi bildirilmişdir. Hüseynzadə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərin Osmanlı İmperiyası ilə, hər hansı bir yolla birləşməsinin tərəfdarı idi.[35]

Türk hərəkatı Məmməd Əmin Rəsulzadənin redaktoru olduğu "Açıq söz"ün (1915–1918) daxil olduğu bir sıra nəşrlər tərəfindən də dəstəklənirdi. Bununla belə, azəriçilər (azərbaycançılıq tərəfdarları) və Cəlil Məmmədquluzadə kimi digər mütəfəkkirlər iddia edirdilər ki, Azərbaycan kimliyinin İran dominantlığından "xilas" olduqdan sonra çiçəklənməsi üçün, bu kimlik Osmanlı imperiyasından müstəqil şəkildə inkişaf etməlidir. Türk etnolinqvistik kimliyi o zaman Bakıda da bəzilərinin etirazına səbəb olurdu. Etiraz edənlər Bakıda İran ərazinə əsaslanan kimliyin inkişafına kömək etməsi üçün "Azarbayjan, Joz'e la-yanfakk-e Iran" adlı nəşr buraxdılar. Fars dilində danışmayanlar bu ümumiran kimliyinə bu məqamda asanlıqla uyğunlaşmağı bacara bilərdi, çünki İran kimliyi hələ də sülalə hakimiyyəti (Qacar sülaləsi) ilə müəyyən edilirdi.[35]

İran Azərbaycan milli kimliyinin formalaşması zamanı tənəzzül və inqilab dövrü keçirdi və buna görə də Azərbaycan kimliyi üçün ideal bir nümunə və ya ilham mənbəyi təmin etmirdi. İran uzun müddət Bakıdakı bəzi ziyalılar tərəfindən "şərq despotizmi" və şiə ruhaniliyi keçmişi olan "geri qalmış cəmiyyət" kimi qəbul edilirdi. Son qərara İranın o zaman əlverişsiz vəziyyətdə olması da təsir etdi. Şimali Azərbaycandakı millətçilər 1918-ci ildə İran xarici qüvvələrin nəzarəti altında olduğundan ondan istifadə edə bilmədilər. İranın Qafqazda qüdrət qazanmasına icazə verilə bilməzdi, xüsusən də bolşeviklərə qarşı çıxanlara kömək edən İngiltərə buna icazə verməzdi. İngiltərə İranın Rusiyaya uduzduğu Qafqaz bölgələrini geri almaq tələbi irəli sürəcəyindən narahat idi. 1919-cu ildə İran Paris Sülh Konfransında iştirak edərək itirdiyi Qafqaz bölgələri məsələsini açmaq istəyirdi, lakin İngiltərə İrana hətta konfransa getməyi qadağan etdi.[36] İranla dil fərqləri də azərbaycanlıların milli kimlik qərarında həlledici ünsür oldu və beləliklə, azərbaycanlılar iranpərəstlikdənsə türkçülüyü seçdilər.[36]

Şimalda respublika dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci il mayın 28-də Məmməd Əmin Rəsulzadə və bir qrup azərbaycanlı elitası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığını elan edərək, Rusiyanın bir əsr davam edən müstəmləkəçiliyinə son qoydular. Bununla da Azərbaycanın həm dövlət, həm də millət kimi başlanğıcı qoyuldu (azərbaycanlıların XV əsrin sonlarında etnik qrup olaraq formalaşması ilə qarışdırılmamalıdır[1][2]).[37] Azərbaycanın o dövrkü rəhbərləri "tatar" adından rusların müstəmləkə konsepti kimi göründüyü üçün imtina etdilər. Bunun əvəzində cənub-şərqi Qafqazın türkdilli müsəlman sakinlərini "türk" adlandırdılar. Əhalinin əksəriyyətinin özünü dinə əsasən adlandırmaqda davam etməsinə görə, Azərbaycan rəsmiləri bu qrupa istinad etmək üçün mütəmadi olaraq "müsəlman" ifadəsindən də istifadə edirdilər.[35]

"Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.[38][39][40] Sovet hakimiyyətinin erkən dövrlərində azərbaycanlılar üçün "türk" ifadəsi işlənsə də, 1936–1937-ci illərdə vəziyyət dəyişmiş, dövlət və məhkəmə sənədlərində "türk" ifadəsi "azərbaycanlı" ifadəsi ilə əvəz edilmişdir.[41] 1939-cu il siyahıyaalınmasında Azərbaycan türkləri "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınmışdır.[42] Sovet dövründə çap edilmiş "Dünya xalqları. Etnoqrafik oçerklər" seriyasının "Qafqaz xalqları" kitabında, Zaqafqaziyanın etnik xəritəsində, talışlar (İran qrupu) və xınalıqlılar (Dağıstan qrupu) Azərbaycan xalqının etnoqrafik qrupları kimi göstərilmişdir.[43]

Sovet dövründə Azərbaycan türklərinin farslar tərəfindən müstəmləkəçilik siyasətinə məruz qalması və onlara tabe edilməsi ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Eldar Məmmədovun sözlərinə görə, bu, tarixi reallığa uyğun gəlmir. Çünki əksinə, məhz müxtəlif türk-monqol qrupları İranı bir neçə dəfə işğal etmiş, əsrlər boyu farslara hökmranlıq etmişdir. Əgər hər hansı müstəmləkəçilik, o cümlədən linqvistik dəyişiklik baş veribsə, bu, türklər tərəfindən edilib.[44]

Azərbaycan xalqı Azərbaycan Respublikası ərazisində və ondan kənarda yaşayan, Azərbaycan dövlətinə və onun qanunlarına tabe sayılan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarından ibarətdir; bu isə beynəlxalq hüquqla müəyyənləşdirilmiş normaları istisna etmir.

— Azərbaycan Konstitusiyası

1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyası ölkənin bütün əhalisini azərbaycanlı, danışılan türk dilini isə Azərbaycan dili adlandırır. Beləliklə, "Azərbaycan" anlayışı milli kimlik, vətəndaşlıq və dil üçün rəsmi ad olaraq istifadə edilir. Bu adın seçilməyində əsas səbəb bütün əhalini əhatə etməsi və etnik ayrı-seçkilik yaratmaması idi. Çox uğurlu bir şəkildə milləti dövlət ərazisinə görə təyin edən, azərbaycançılıq ərazi milliyyətçiliyi siyasəti hazırlandı. Bu, etnik konflik risklərinə qarşı reaksiya idi. Heydər Əliyevin hakimiyyətinin son illərində milli kimlik rəmzi kimi dilin qorunması və inkişafında mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir.[45]

Qarabağ münaqişəsi Azərbaycanda həm dövlət, həm də millət quruculuğunu çətinləşdirən ən böyük amil idi. Eyni zamanda bu münaqişə güclü millət və dövlətçilik məqsədilə, birlik və həmrəylik hissini gücləndirmək üçün milli və vətəndaşlıq kimliklərinin yenidən müəyyən edilməsində böyük rol sahibi olmuşdur.[46]

İran azərbaycanlılarının kimliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan Milli Hökuməti və Ayətullah Şəriətmədari hərəkatı
İran azərbaycanlıları xalq qəhrəmanı Səttar xan
İran tarixində, xüsusilə Azərbaycan tarixində ən böyük fəlakət hesab ediləcək bu faciəvi hadisə (Türkmənçay müqaviləsi) ortaq şəkildə vahid dili, dini, mədəniyyəti, tarixi və milliyyəti, daha yaxşısı hər şeyi olan, bu regionun azərilərinin ürəyində ayrışma yarada bilmədi.

— Cavad Heyət [47]

İran Konstitusiya İnqilabı zamanı Cənubi Azərbaycan əyalətinin alimi İranın bütün böyük şəhərlərinə teleqram vuraraq "Milləti Azərbaycan", yəni "Azərbaycan milləti"nin Məhəmmədəli şah Qacarın hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdiyini bildirmişdir. Bu, şimalda və cənubda ilk dəfə azərbaycanlıların özünü millət adlandırması faktıdır.[48] İran azərbaycanlıları arasında milli mənsubiyyət hissinin yaranması və güclənməsi bu dövrə təsadüf edir, ana dilinin və mədəniyyətinin inkişafı uğrunda milli hərəkatla ifadə olunur.[49] 1918-ci ildə türk ordusunun Təbrizə girməsi İran azərbaycanlılarının milli hislərini coşdurdu və Cənubi Qafqaz və İranda yaşayan azərbaycanlıların birləşməsi istəyini artırdı. 1945-ci ildə sovet müdaxiləsi ilə İranda Azərbaycan Milli Hökuməti yaradıldı. Hökumətin süqutundan sonra Pəhləvi hökuməti tərəfindən Azərbaycan dilinin istifadəsinin qarşısı alındı.[50]

İslam inqilabından sonra, İranda Azərbaycan muxtariyyətinin tərəfdarları belə həm Azərbaycan, həm İran kimliyini qəbul edirdilər. Onlar İranda demokratiyanı yaymaq vasitəsilə Azərbaycan muxtariyyətinə sahib ola biləcəklərini düşünürdülər. İslam respublikasının ilkin hakim qrupu arasında azərbaycanlıların olması türklərin həm İslam, həm də İran kimliyini qəbul etməsini göstərir. Bu hakim qrupa daxil olan azərbaycanlılar ictimai yerlərdə çıxış edərkən Azərbaycan dilini istifadə etmiş və bu da dilin qadağan edildiyi Pəhləvi dövründən fərqli olaraq azərbaycanlıların öz dillərini açıq bir şəkildə istifadə etməklərinə təsir etmişdir.[51]

Bu dövrdə çıxmış ilk azərbaycandilli qəzet olan "Ulduz"da etnik haqların tələb edilməsi onun göstərir ki, azərbaycanlılar şah rejiminin bitməsi ilə daha çox mədəni azadlıq əldə edəcəklərini düşünürdülər.[51] Azərbaycandilli "Varlıq" jurnalının redaktorları isə açıq şəkildə öz milli mədəniyyətlərinin, kimliklərinin və dillərinin Azərbaycan olduğunu, dövlət kimliyinin isə İran olduğunu qeyd edirdilər. İranda azərbaycanlılar tərəfindən qurulmuş Müsəlman Xalq Respublikası Partiyası bütün etnik azlıqlara muxtariyyət hüququnun verilməsi tərəfdarı idi.[52] "Əncümən-i Azərbaycan" təşkilatı isə öz manifestosunda Azərbaycan dili və mədəniyyətinin dövlət tərəfindən tanınması, azərbaycan dilində məktəblərə və mətbuata icazə verilməsini tələb edirdi.[53] Ancaq Məhəmməd Kazım Şəriətmədarinin başçılıq etdiyi hərəkatın yatırılmasından sonra azərbaycanlılar yeni rejimin dil və mədəniyyət baxımından Pəhləvilərdən fərqli davranacağı barədə optimistik fikirləşdiklərini başa düşdülər.[54]

1991-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaradılması İran azərbaycanlılarının yeni respublika ilə özlərini əlaqələndirməsələr də öz etnik kimliklərinə yaxınlaşmaqlarına səbəb oldu. 1990-cı illərdən bəri Azərbaycan etnik kimliyinin siyasi cəhətdən ifadə edilməsi İranda artmışdır. Əsas tələb isə İranda mədəni haqların artması olmuşdur. Digər bir trend isə İran azərbaycanlılarının "türk" adı yerinə "azərbaycanlı" və ya "azəri" adlarından istifadəsinin artmasıdır.[55]

Kimliyin adlandırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tayfa və regiona əsaslanan kimlik

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycanlı qadınlar. 1870-ci illər

Yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir.[56] Molla Pənah Vaqif Azərbaycanı yalnızca köçəri tayfa strukturu olan ellərə bölürdü.[56]

Müasir dövrdə Azərbaycanda yaşayan, əslən Ermənistandan olan azərbaycanlılar üçün yeraz (Yerevanlı azərbaycanlı) adlandırılmasından istifadə edilir. Bu adlandırmanın öz mənasına baxmayaraq, təkcə Yerevan (İrəvan) şəhərindən yox, bütün Ermənistandan olan azərbaycanlılar üçün istifadə edilir.[57] Gürcüstan azərbaycanlıları isə qraz (Qruziyalı azərbaycanlı) adlandırılır.[58]

Amerikalı antropoloq Riçard Uiks də qeyd edir ki, müasir dövrdə İran azərbaycanlıları yaşadıqları yerdən asılı olaraq, türk kimliyindən başqa şahseven, əfşar və qacar ​​adlandırmalarından da istifadə edirlər.[59]

Müsəlman kimliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyətini "türək"[60][61] (yaxud "türk"[62]), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi.[56] Sovet-rus tarixçisi və filosofu D. E. Furman da qeyd etmişdir ki, XIX əsr azərbaycanlısı özünü müsəlman, şiə və ya sünni kimi, türk (tatar) dilində danışan, filan yerdən və tayfadan olan bir şəxs kimi təyin edirdi.[63] Mirzə Fətəli Axundov azərbaycanlıları qafqazlılar, müsəlmanlar və tatarlar adlandırırdı.[56]

Azərbaycanlılarda dini özünüdərkin bəzən etnik mənsubiyyəti qabaqlaması bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun məqalələrinin birində millət, dil və dinini müsəlman adlandırması şəklində qarşıya çıxır.[64] Onun müasiri Məmməd Əmin Rəsulzadə də öz növbəsində türk paşası ilə Azərbaycan əsgərinin dialoqunu misal gətirir: "Sən hansı millətdənsən, Məmməd?" — "Allaha şükür, müsəlman".[63]

Nikolay Marr 1920-ci ildə yazırdı ki, qafqaz adərbaycanlılarının mədəni özünüdərki hələ də ancaq dini xarakter, üstəlik, ümumi müsəlman xarakteri daşıyır, böyük mülkədarların hakim sinfi tərəfindən dəstəklənir.[65]

Türk kimliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gürcü, erməni, türk (azərbaycanlı). Sovet poçt markası. 1933-cü il

Rusiyanın Cənubi Qafqazı idarə etdiyi dövrdə azərbaycanlılar arasında milli özünüdərk inkişaf etdi və rusların azərbaycanlıları adlandırmaq üçün istifadə etdiyi tatar adından imtina etdiyi bir sıra hallar baş verdi. Buna qarşı azərbaycanlılar özlərini adlandırma yolunu seçdilər və ümumi "türk" adından istifadə etdilər. L. M. Lazarev 1866-cı ildə azərbaycanlıların özünü "tatar" yox, "türk" adlandırdığını qeyd edir.[66] Nəriman Nərimanov ömrünün axırına qədər özünü "türk" adlandırmışdır.[67]

Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra azərbaycanlılar adı ilə bir yerdə "türklər" adı da istifadə olunmuş, tatarlar və özbəklər də bu addan istifadə etmişdir. "Türk" sözündən qadın cinsində "turçanka" (rus. тюрчанка) adı əmələ gəlmişdir.[68] 1926-cı il əhali siyahıyaalınmasında azərbaycanlılar "türk" adlandırılmışdır.[69]

Müasir dövrdə İran azərbaycanlıları ən çox təmasda olduqları əsas etnik qruplar olan, "kürd (kürddilli) və "fars" (farsdilli) kimliklərindən fərqli olaraq, özlərini "türk" adlandırırlar.[70]

Qafqazlı kimliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVIII əsr aşığı Sayat Nova Qafqaz birliyi ideyası haqqında fikirləşir, azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilərin bir yerdə harmoniya ilə yaşayacağı, II İrakli kimi müdrik hökmdarın idarə etdiyi bir dövlət xəyal edirdi. O, əsərlərinin çoxunu Azərbaycan dilində yazmışdır, çünki Qafqaz birliyi mesajı üçün bu dil ən yaxşı vasitə idi.[71] Sayat Nova yazdığı bir şeirdə Araz çayı üzərində körpü tikdiyini qeyd edirdi. Burada nəzərdə tutulan azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər arasında Sayat Novanın inşa etdiyi mədəni əlaqə ola bilər.[72]

Abbasqulu ağa Bakıxanov Şirvan və Dağıstan tarixi haqqında "Gülüstani-İrəm" əsərini yazmışdır.[73][74] Bu əsər bütün qafqazlıların müxtəlifliklərinə baxmayaraq, dini və tarixi bağları olduğu Osmanlı türkləri və farslar kimi qonşu xalqlardan fərqli bir ortaq tarixə və bir dərəcəyə qədər ortaq kimliyə malik olduğunu göstərir.[75]

Azərbaycan ərazisi Zaqafqaziya Komissarlığı (15 noyabr 1917-ci il — 10 fevral 1918-ci illər), Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası (22 aprel – 28 may 1918), Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (1922–1936) kimi dövlətlərin tərkibində olmuşdur. Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qafqazın müstəqilliyi haqqında belə yazırdı: "Seymdə müsəlmanların bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi. Müstəqil Qafqazın mövcudluğu təkcə Qafqaz müsəlmanlarının deyil, həm də Rusiyanın daimi təhlükəsi qarşısında qalan digər müsəlman ölkələrinin də mənafeyinə uyğun idi".[76]

Bakıda hal-hazırda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi fəaliyyət göstərir.[77] Azərbaycan Ermənistanla sülh prosesinin başlanmasından sonra "Qafqaz evi"nin yaradılmasını təklif etmişdir.[78]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Azərbaycan mədəniyyəti

Quruluş mifləri və tarixi yaddaş

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan mifologiyası#Böyük Daşqın və Nuhun soyundan gələn Türk və Azərbaycan tarixşünaslığı#Miflərə əsaslanan tarix
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

Dastanlar (tez-tez musiqi ilə müşayiət edilən, epik nəsr və poeziya) Azərbaycan kimliyinin, kollektiv yaddaşının, qəhrəmanlıq və mənəviyyat nümunələrinin, gender normaları və cinsi münasibətlərin əsasını təşkil edən şərəf və davranış kodeksinin tərkib hissəsidir. Belə dastanlarda ailə, klan və tayfaya sadiqlik, cəsarət və səmimilik başlıca xüsusiyyətlərdir. Tayfanın və vətənin qorunması, xarici işğalçılardan azad edilməsi dastanların əsas mövzularıdır. Qadınlar və kişilər belə dastanlarda birlikdə mübarizə aparırlar.[79]

XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən "Cəmi ət-Təvarix" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur. Oğuz rəvayətlərinin geniş yayılmasının daha bariz sübutu isə bəzi hekayələri "Oğuznamə" adlandırılan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının Ağqoyunluların türkman mühitində, Azərbaycanda yazılı şəkildə qeydə alınmasıdır.[80]

Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[81] XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılması haqqında sübutlardan biri də oğuz bayat tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun əsəridir. O, Məkkəyə gedərkən Osmanlı şahzadəsi Cem Sultan ilə görüşmüş və ona uyğur yazısı ilə yazılmış Oğuznamənin əlyazmasını göstərmişdir. Həsən ibn Mahmud Şahzadə Cemin istəyi ilə bir həftə ərzində "Oğuznamə"nin məlumatlarına əsaslanaraq, "Cam-i Cəm-ayin" adlı yeni bir əsər yazmışdır. Bu əsərin əlyazmasını ilk dəfə kəşf edən Əli Əmiri Əfəndinin fikrincə, müqəddəs yerlərə uzun bir səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.[82]

Mirzə Kazım bəy Dərbəndnamənin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "Battalnamə", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və qarşı tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.[83]

Azərbaycan mifologiyasına aid "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən əmizdirilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir.[84] Digər bir Azərbaycan mifinə görə, böyük daşqın bitdikdən sonra Nuhun sağ qalan oğullarından biri olan Türk bir qoyun və qoç götürüb adaya düşür.[85] O, qismən suya qərq olmuş ərazidə qoyun sürülərini otarır.[86] Türk burada 450 il vaxt keçirir və onun sürüsü həddindən çox artır.[85] Zaman keçdikcə mal-qaranın yemi azalmağa başlayır və aclıq təhlükəsi yaranır. Bir gün bir qurd sürüyə hücum edir və sonra dağın yarığında gözdən itir. Canavarın ardınca gedən Türk sürüləri üçün qida ilə zəngin gözəl vadilər kəşf edir. Nəticədə "bozqurd" türk xalqlarını və onların totemini təmsil edən simvola çevrilir.[86] Türk nəsli artarkən qeyd edirdi: "Bozqurd bizim xilaskarımızdır. Əgər, o, yol göstəməsə idi, nə mən olardım, nə də siz… ona görə də, Bozqurda həmişə inanmalısınız."[87] XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətin böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir.[88]

Rəmzlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəmzləri
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 9 may 2010-cu ildə Moskva şəhərində keçirilən hərbi nümayiş zamanı.

Azərbaycanın üçrəngli bayrağı 9 noyabr 1918-ci ildə və 5 fevral 1991-ci ildə qəbul edilmişdir.[89][90] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Rəyasət Heyətinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1918-ci ildə Azərbaycan parlamentinin yığıncağında demişdi: "Bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin, müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur".[91] Bəzi iddialara görə, 8 oğuz tayfasının birləşməsi (azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqilər və türkmənlər) bayraqdakı ulduzun 8 guşəsində əks edilib.[92] Üzeyir Hacıbəyov milli bayrağın ifadə etdiyi məna və funksiyadan danışaraq yazırdı: "Azərbaycan Respublikası o zaman bütün Şərqdə (və Avropada) ən demokratik parlament modelinə malik idi və sağlam bir milliyyət fikri və türklük şüuru üzərində qurulmuşdu…[90]"

Azərbaycan gerbi 19 yanvar 1993-cü ildə qəbul edilmişdir. Qəbul edilən model AXC dövründə abxaz knyazı Aleksandr Şervaşidze tərəfindən hazırlanmış gerbin bir az dəyişiklik edilmiş formasıdır. Dövlət gerbinin qalxan üzərində göstərilməsi Azərbaycanın Şərq dövləti olduğunu, millətin Şərq sivilizasiyasına mənsubluğunu, xalqın şərqliliyini bildirir. Qalxanın ortasında yerləşən səkkizguşəli ulduz günəşin rəmzidir. Günəşin mərkəzindəki alov təsviri "Odlar Yurdu"nu (Azərbaycan dövlətinin ləqəbi) ifadə edir Bu simvolda Azərbaycanda tarixən mövcud olmuş zərdüştçülük (atəşpərəstlik), eləcə də oda sitayişlə bağlı milli (Novruz bayramında od inancı) ənənələr də nəzərə alınmışdır.[93][94]

Azərbaycan himni 1920-ci il və 1992-ci ildə qəbul edilmişdir. Sözləri Əhməd Cavadın, musiqisi Üzeyir Hacıbəyovundur. Himnin AXC dövründə hərbi məktəblərdə dərslərdən əvvəl oxunduğu haqqında məlumat vardır.[95] Perestroyka dövrünün gətirdiyi dəyişikliklər nəticəsində Aydın Əzimov simfoniya və xorla birlikdə mahnının yenidən ifasını qeydə almış, marş yaradıldıqdan 70 il sonra Azərbaycan radio və televiziyalarında efirə verilmişdir.[96]

Qarabağ azərbaycanlıların tarixi suverenliyinin, milli şüurunun və dirçəlişinin simvoludur.[97] Səfəvi İmperiyası (1501–1736) Azərbaycan kimliyinin və gücünün vacib simvoludur.[15] Xarıbülbül İkinci Qarabağ müharibəsində şəhid olan Azərbaycan əsgərlərin xatirəsinin və Azərbaycan ordusunun qələbəsinin rəmzidir.[98]

Azərbaycanlılar muğamı milli kimliyin əsasında duran mühüm mədəni dəyərlərdən biri kimi qəbul edirlər.[99] Tar ifaçılığı və hazırlanması ənənəsi ilə bağlı bacarıqlar azərbaycanlıların mədəni kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Tar Azərbaycanın musiqi simvolu hesab olunur.[100][101] Aşura mərasimi Dərbənd şəhərinin azərbaycanlı şiə əhalisinin kimliyinin göstəricisi hesab edilir.[102] Azərbaycanın şimal-qərbində isə Mövlid mərasimləri get-gedə dini xarakterdən daha çox, milli və mədəni şəxsiyyətə bürünmüşdür.[103]

Bayramlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri
28 may 1920-ci ildə Paris şəhərində Cümhuriyyət tələbələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Müstəqillik gününü qeyd edirlər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi günü (28 may 1918) azərbaycanlı mühacirlər tərəfindən, Azərbaycandan kənarda qeyd edilmişdir. Bu baxımdan, Əlimərdan bəy Topçubaşovun "Qafqazlılar arasında" məqaləsində, Parisdə 1926-cı ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin elan olunmasının 8-ci ildönümünün qeydi təsvir olunur.[104] 1990-cı ildən Azərbaycanda Respublika günü dövlət bayramı kimi qeyd edilir.[105] 15 oktyabr 2021-ci il tarixindən bu gün Müstəqillik günü adlandırılmağa başlandı.[106]

Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü 31 dekabr tarixində qeyd edilir, dünya azərbaycanlılarının birliyini qeyd edilməsi bayramıdır. 1989-cu ilin bu tarixində Naxçıvan MR azərbaycanlıları Sovet-İran sərhəd dirəklərini dağıdıb, Araz çayını keçərək İran azərbaycanlıları ilə görüşüblər.[107][108] Həmçinin bu gündə İstanbulda Dünya Azərbaycanlıları Konqresi yaradılıb. Bu iki tarixlə əlaqəli olaraq Həmrəylik günü keçirilir.[109]

Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranma tarixi (26 iyun 1918) kimi qeyd edilən rəsmi bayramdır. Azərbaycanda ordunun şərəfinə ilk parad 9 oktyabr 1992-ci ildə keçirilmişdir.[110][111] Azərbaycan ordusunun yaranma tarixi parad şəklində ilk dəfə, 90 illiyi münasibətilə qeyd edilmişdir.[112][113][114][115] Ordunun 93 illiyi münasibilə 2011-ci ildə, 95 illiyi münasibətilə 2013-cü ildə, 100 iliyi münasibətilə 2018-ci ildə parad keçirilmişdir. 2018-ci il paradında türk ordusu da iştirak etmişdir.[116][117][118][119][120][121][122]

Qeyd edilən digər bayramlar Faşizm üzərinə qələbə günü (9 may), İkinci Qarabağ müharibəsinin bitişi və Şuşanın alınması (8 noyabr 2020) ilə əlaqədar Zəfər Günü, AXC-in Azərbaycan bayrağını qəbul etməsi (9 noyabr 1918) ilə bağlı Dövlət Bayrağı Günüdür.[123]

Kimlik araşdırmaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi məskunlaşma əraziləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Azərbaycanlıların tarixi məskunlaşma əraziləri

1970-ci illərdə N. G. Volkovanın Gürcüstan azərbaycanlıları arasında apardığı sahə tədqiqatları göstərirdi ki, yaşlı nəsil arasında etnik kimlik "biz müsəlmanıq" şəklindədir.[124] Gürcüstan azərbaycanlıları arasında keçirilən sorğuya görə, insanların çoxu vətəndaşlığını "gürcüstanlı", milliyətini "azərbaycanlı" və ya "azəri" olaraq göstərmiş, sadəcə az bir qism milliyyət olaraq da gürcüstanlı olduğunu bildirmişdir. Sorğuda verilən digər cavablar "Gürcüstan azərisi" və ya "azərbaycanlısı", "Azərbaycan" və ya "azəri türkü", "Borçalı türkü", "borçalılı", "qafqazlı", "müsəlman" və ya sadəcə "türk" olmuşdur. Sorğuda iştirak edənlərin çoxu dilini "Azərbaycan" və ya "azəri dili" olaraq qeyd etmişdir. Sorğu iştirakçıları "Vətənin haradır?" sualına "Gürcüstan" olaraq cavab veriblər. Gürcüstan azərbaycanlıları ilə Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar arasında fərqlər məsələsində ən çox verilən cavablar "həyat tərzi", "davranış/şəxsiyyət xüsusiyyətləri", "mentalitet/dünyagörüşü", "dil", "adətlər/ənənələr", "geyinmə tərzi" və "təhsil səviyyəsi" olmuşdur.[58]

Diaspor

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Azərbaycan diasporu

Türkiyə azərbaycanlıları arasında keçirilən sorğuya görə kimlik olaraq daha çox "Azərbaycan türkü" adlandırması qəbul edilir. Bu sovet dövründə yaxşı kök salmış azərbaycançılığa baxmayaraq, azərbaycanlıların türklük şüurunun türkdilli ölkədə (Türkiyədə) ortaya çıxmasıdır. "Azərbaycan türkü" adlandırmasında həm türklük, həm də mənşə (Azərbaycan) mövcuddur. Ancaq buna baxmayaraq, özünü sırf "azərbaycanlı" adlandıranların da sayı kifayət qədərdir. Xüsusilə, gənclərdə özünü Azərbaycan türkü, yox azərbaycanlı adlandırmaq qoca nəsilə görə daha çox müşahidə edilir. Bunun səbəbləri gənclərin Türkiyədə hələ çox vaxt keçirməməsi, onların Azərbaycanda sırf Azərbaycan vətəndaşlığını təbliğ edən müxtəlif kanallara, o cümlədən ictimai müzakirələrə, fəallığa, o cümlədən mədəniyyətin təbliğinə və maarifləndirməyə məruz qalması, Qarabağ münaqişəsinin azərbaycançılığa töhfəsi ola bilər.[125]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  2. ↑ 1 2 Field Listing :: Ethnic groups Arxivləşdirilib 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  3. ↑ 1 2 Encyclopædia Iranica: Iran V. Peoples Of Iran. A General Survey Arxivləşdirilib 2011-08-10 at the Wayback Machine

    The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty.
  4. ↑ Pubblici, Lorenzo (2022). Mongol Caucasia: Invasions, Conquest, and Government of a Frontier Region in Thirteenth-Century Eurasia (1204–1295). Brill. page 71
  5. ↑ Mustafayev, 2018. səh. 156
  6. ↑ Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.
  7. ↑ Togan, 1981. səh. 225-227
  8. ↑ Gasimova, 2014. səh. 7
  9. ↑ Ayşe ATICI A. "Sultan Ahmed Celâyir, Türkçe'ye Verdiği Önem ve Kimlik Üzerine". Disiplinler Arası Dil ve Edebiyat Çalışmaları 2. Aybil yayınları. 2021: 2–9. (#vancouver)
  10. ↑ Dale, Stephen Frederic. Turks, Turks and türk Turks: Anatolia, Iran and India in Comparative Perspective // Peacock, A.C.S.; McClary, Richard Piran (redaktorlar ). Turkish History and Culture in India: Identity, Art and Transregional Connections. Brill. 2020. səh. 72-73.
  11. ↑ 1 2 Vladimir Minorsky. "The Poetry of Shah Ismail", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10. No. 4, 1942, p. 1006a.
  12. ↑ 1 2 Дадашзаде, 1968. səh. 36
  13. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  14. ↑ Imranli-Lowe, K. (2020). The polities of the Caucasus and the regional powers in the medieval and early modern period. Caucasus Survey, 8(3), 258–277. https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1080/23761199.2020.1775388. (page 271)
  15. ↑ 1 2 Shaffer, 2002. səh. 20
  16. ↑ Закавказье в XI–XV вв. // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: Восточная литература РАН, 1997.
  17. ↑ Laurence Broers. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of Rivalry. — Edinburgh University Press, 2019. — С. 86. — ISBN 978 1 4744 5054 6.
  18. ↑ Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290–291, 293.
  19. ↑ Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — ISBN 5-02-008808-0. səh 510.
  20. ↑ Swietochowski, Tadeusz (2004), "Azerbaijani khanates and the conquest by Russia", Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 0521522455
  21. ↑ Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
  22. ↑ Mostashari, 2006. səh. 13
  23. ↑ Oldfield, Anna C. "Don't Get in my Face Like Ashiq Peri" // Jussawalla, Feroza; Omran, Doaa (redaktorlar ). Memory, Voice, and Identity: Muslim Women's Writing from across the Middle East. New York: Routledge. 2021. ISBN 9781003100164. (page 49)
  24. ↑ Fowkes, 2002. səh. 14
  25. ↑ Bournoutian, 2018. səh. 35 (note 25)
  26. ↑ SHIONOZAKI, Shinya. (2015). The Transition from Tatar to Azerbaijani. Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan. 57. 41–62. 10.5356/jorient.57.2_41. page 41.
  27. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-10-11.
  28. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  29. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 281. ISBN 5-8066-0177-3.
  30. ↑ Персы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  31. ↑ Тюрки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  32. ↑ Тюрко-татары // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  33. ↑ 1 2 Yilmaz, 2013. səh. 513
  34. ↑ Fowkes, 2002. səh. 68
  35. ↑ 1 2 3 Yilmaz, 2013. səh. 514
  36. ↑ 1 2 Mamedov, 2017. səh. 29-30
  37. ↑ Ahmadoghlu, 2020. səh. 549
  38. ↑ Алекперов, 1960. səh. 71
  39. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, "Зеркало", 8 Август, 2009, Баку
  40. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  41. ↑ Altay Goyushov. "The Language of Azerbaijan: Turkish or Azerbaijani?". Baku Research Institute. 06 September 2021. 2023-04-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-14.
  42. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1939 года". 2011-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-29.
  43. ↑ Этническая карта Закавказья // Народы Кавказа / С. П. Толстов; под ред. Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая.. — М.: Институт этнографии АН СССР им. Миклухо-Маклая, 1962. — Т. 2. — С. 16–17.
  44. ↑ Mamedov, 2017. səh. 30
  45. ↑ Ergun, 2022. səh. 9-10
  46. ↑ Nation-Building in 21st Century Azerbaijan: Discourse and Narratives, 2023. səh. 4
  47. ↑ Shaffer, 2002. səh. 106-107
  48. ↑ Реза Годс М. Иран в XX веке: политическая история. — М.: Наука, 1994. — С. 58. — ISBN 5-02-017697-4.
  49. ↑ Алиев С. М. К национальному вопросу в современном Иране // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 77. — М.: Наука, 1964. — С. 49.
  50. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  51. ↑ 1 2 Shaffer, 2000. səh. 451-452
  52. ↑ Shaffer, 2000. səh. 453-454
  53. ↑ Shaffer, 2000. səh. 455
  54. ↑ Shaffer, 2000. səh. 458
  55. ↑ Shaffer, 2000. səh. 460
  56. ↑ 1 2 3 4 Алекперов, 1960. səh. 72—73
  57. ↑ Political glossary Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine, Conciliation Resources, Accessed January 14, 2011.
  58. ↑ 1 2 Storm, K. J. T. (2020). A People In-Between: Examining Indicators of Collective Identity among Georgian Azeri-Turks. Ethnopolitics, 19(5), 501–523. https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1080/17449057.2019.1608075
  59. ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. — Greenwood Press, 1978 — p. 56 — ISBN 978-0-8371-9880-4
  60. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. Hop-hopnamə (PDF). Şərq-Qərb. 2004. səh. 37 (PDF-də).
  61. ↑ Alxan BAYRAMOĞLU. MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR // AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı. № 1. 2008.
  62. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#cite_web_url)
  63. ↑ 1 2 Фурман Д. Е. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988–1993 годы) // Дружба народов. — 1994. — № 4. — С. 150.
  64. ↑ Балаев А. Азербайджанское национальное движение в 1917–1918 гг. — "Элм", 1998. — С. 31. — ISBN 5-8066-0891-93 (ошибоч.).
  65. ↑ Марр Н. Я. Племенной состав населения Кавказа. Классификация народов Кавказа (Рабочий проспект) // Труды комиссии по изучению племенного состава населения России. — Петроград: Изд-во Московского университета, 1920. — С. 38–39, прим. 2.
  66. ↑ Благова, 1972. səh. 125
  67. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34–35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  68. ↑ Благова, 1972. səh. 128-130
  69. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР". Демоскоп Weekly. 2011-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-13.
  70. ↑ R. Tapper. AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Cultur // ENCYCLOPÆDIA IRANICA. — 1988. — С. 234–238
  71. ↑ Dowsett, 1997, с. 434.
  72. ↑ Dowsett, 1997, с. 75.
  73. ↑ "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 2012-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-25.
  74. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 88
  75. ↑ Hasan Javadi. "BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA" (ingilis). Encyclopaedia Iranica. 2024-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-05.
  76. ↑ Агамалиева, Худиев, 1994, с. 6.
  77. ↑ Azərbaycan və İslam bu gün Arxivləşdirilib 2021-11-27 at the Wayback Machine. ahlibeyt.az (az.)
  78. ↑ Azərbaycanın regional müttəfiqlik təklifi — Cənubi Qafqaz Evi — ŞƏRH. report.az. 30 oktyabr 2023.
  79. ↑ Tohidi, 2000. səh. 268
  80. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 87
  81. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 89
  82. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 88
  83. ↑ Yükselen Peler, 2016. səh. 99
  84. ↑ Әфәндијев, 1992. səh. 151
  85. ↑ 1 2 İsmayıl, 2008. səh. 121-122
  86. ↑ 1 2 Abbasova, 2023. səh. 156
  87. ↑ Beydili, 2003. səh. 110
  88. ↑ Оразаев Г. М.-Р. Исторические сочинения Дагестана: на тюркских языках: тексты, комментарии. — Махачкала: Эпоха, 2003. — С. 87. — 332 с.
  89. ↑ "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - Bayraq". Preslib (az.). 2017-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 iyul 2016. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın yeni üçrəngli - mavi, qırmızı, yaşıl zolaqlardan ibarət və üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan milli bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir.
  90. ↑ 1 2 Bayraq. preslib.az. http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/remz_bayraq.pdf. (#accessdate_missing_url)
  91. ↑ "ÜÇRƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN MƏNASI". musavat.com. 5 May 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 November 2015.
  92. ↑ Encyclopædia Britannica Online, s. v. "flag of Azerbaijan", accessed April 23, 2016, http://www.britannica.com/topic/flag-of-Azerbaijan Arxivləşdirilib 2016-10-11 at the Wayback Machine.
  93. ↑ "Архивированная копия" (PDF). 2018-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-02-08.
  94. ↑ "Архивированная копия" (PDF). 2017-12-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-02-08.
  95. ↑ Üzeyir bəy Hacıbəyov ensiklopediyası [The Encyclopedia of Uzeyir Hajibeyov] (az.). Baku. 1996. səh. 21.
  96. ↑ "History of creation of the National Anthem of the Republic of Azerbaijan". azerbaijans.com. 25 October 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2014.
  97. ↑ Gilson, 2016. səh. 35
  98. ↑ "Səsin gəlir, XARI BÜLBÜL ! — «Ordumuzun zəfər simvoludur»". 2021-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-12.
  99. ↑ Алиева С. Об азербайджанском мугаме всему миру // Зеркало. — 2010. — 26 января. — С. 8.
  100. ↑ "Craftsmanship and performance art of the Tar, a long-necked string musical instrument" (ingilis). Официальный сайт ЮНЕСКО. 2012. 2013-01-17 tarixində arxivləşdirilib.
  101. ↑ "Выдающиеся музыкальные деятели". Официальный сайт Министерства культуры и туризма Азербайджана. 2013-01-17 tarixində arxivləşdirilib.
  102. ↑ Капустина Е. Л., Солоненко М. Шахсей-вахсей в Дербенте: традиция Ашуры в начале XXI в. // Лавровский сборник: Материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований. Этнология, история, археология, культурология, 2006–2007. — СПб.: МАЭ РАН, 2007. — С. 108–109.
  103. ↑ Erol, 2021. səh. 81
  104. ↑ "Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики. Статья 105. Праздничные дни". Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики. 2014-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-31.
  105. ↑ "The Labor Code of the Republic of Azerbaijan". president.az. president.az. 28 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 January 2016.
  106. ↑ "Respublika Gününün adının dəyişdirilməsi haqda qanun qəbul edildi". 2023-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-18.
  107. ↑ Том де Ваал. "Глава 6. 1988-1990 гг. Азербайджанская трагедия" (rus). Русская служба Би-би-си. 2005-07-08. 2021-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-30.
  108. ↑ "Пространство и время в мировой политике и международных отношениях" (PDF) (rus). МГИМО-Университет. 2005-07-08. 2011-08-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-12-30.
  109. ↑ Тенгиз Гудава. "Азербайджанцы и мир" (rus). Радио Свободы. 2010-12-29. 2013-06-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-30.
  110. ↑ "On October 9, 1992, there was the first military parade in the history of independent Azerbaijan". September 22, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 21, 2017.
  111. ↑ "В Баку состоялся военный парад по случаю 90-летия Вооруженных сил - ОБНОВЛЕНО". 26 June 2008. 2 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 October 2023.
  112. ↑ "The second parade was held on June 26, 2008 on the occasion of the 90th anniversary of the national army on Azadlig Square. "It was attended by 4,510 troops, dozens of different types of military equipment". September 22, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 21, 2017.
  113. ↑ "Azerbaijan Threatens War at Military Parade, Signals Arms Buildup | Asbarez.com". asbarez.com (ingilis). 2017-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-21.
  114. ↑ Shaffer, Brenda; Ziyadov, Taleh. Beyond the Resource Curse. 2011-12-30. ISBN 978-0812206173.
  115. ↑ "Azerbaijan Shows off Military Might | Voice of America - English". 2022-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-17.
  116. ↑ "Official web-site of President of Azerbaijan Republic - NEWS » Events Ilham Aliyev attended the grand military parade on the occasion of the 93rd anniversary of the Armed Forces". en.president.az. 2017-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-21.
  117. ↑ "Azerbaijan holds big military parade to celebrate Armed Forces Day - World News - SINA English". english.sina.com. 2017-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-21.
  118. ↑ "Ilham Aliyev attended the grand military parade on the occasion of the 93rd anniversary of the Armed Forces". Official web-site of President of Azerbaijan Republic (ingilis). 2018-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-16.
  119. ↑ "Military parade dedicated to Armed Forces Day of Azerbaijan held in Baku" (ingilis). 2013-06-29. 2017-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-21.
  120. ↑ "Weaponry involved in Baku military parade announced". AzerNews.az (ingilis). 2013-06-25. 2018-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-16.
  121. ↑ "В Баку для участия в параде прибыла рота турецких военных" (rus). 2018-06-20. 2018-06-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-21.
  122. ↑ "News.Az - Column of Turkish soldiers take part in military parade in Baku". 2018-06-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-26.
  123. ↑ AnydayGuide. "State Flag Day in Azerbaijan / November 9, 2017". AnydayGuide (ingilis). 2019-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-24.
  124. ↑ Н. Г. Волкова. Азербайджанцы Грузии (По материалам полевых исследований 1973–1976 гг.) // Полевые исследования Института этнографии, 1976. — М.: Наука, 1978. — С. 119.
  125. ↑ Garibova, 2022. səh. 781-782

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 71.
  • Ahmadi, Hamid. The Clash of Nationalisms: Iranian Response to Baku's Irredentism // Kamrava, Mehran (redaktor). The Great Game in West Asia: Iran, Turkey and the South Caucasus. Oxford University Press. 2016. 102–140. ISBN 978-0190673604.
  • Ahmadoghlu, Ramin. "Secular nationalist revolution and the construction of the Azerbaijani identity, nation and state". Nations and Nationalism. Wiley. 27. 2020: 548–565. doi:10.1111/nana.12682.
  • Благова Г. Ф. Вариантные заимствования турок ~ тюрк и их лексическое обособление в русском языке (К становлению обобщающего имени тюркоязычных народов) // Тюркологический сборник 1972. — М.: Наука, 1973.
  • Behrooz, Maziar. Iran at War: Interactions with the Modern World and the Struggle with Imperial Russia. I.B. Tauris. 2023. ISBN 978-0-7556-3737-9. 2023-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-14.
  • Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN 978-1-351-06260-2. OCLC 1037283914.
  • Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. — Cambridge: Belfer Center for Science and International Affairs. Studies in International Security, 2002. — P. 255. — ISBN 978–0262692779.
  • Дадашзаде А. Певец жизни (Раздумья о Вагифе). Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1968.
  • Ergun, A. (2022). Citizenship, National Identity, and Nation-Building in Azerbaijan: Between the Legacy of the Past and the Spirit of Independence. Nationalities Papers, 50(4), 813–830. doi:10.1017/nps.2020.81
  • Ergun, Ayça; Mahmudlu, Ceyhun; Samadov, Bahruz; Panahova, Lamiya. "Nation-Building in 21st Century Azerbaijan: Discourse and Narratives". Caucasus Analytical Digest. May, 2023. (#accessdate_missing_url)
  • Fowkes, B. Ethnicity and Ethnic Conflict in the Post-Communist World. Springer. 2002. ISBN 978-0-333-79256-8. 2023-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-14.
  • Garibova J. The Azerbaijani Diaspora in Turkey: Integration, Reintegration, and the Production of Identity. Nationalities Papers. 2022;50(4):770–793. doi:10.1017/nps.2021.49
  • Gilson, Brian. Ethno-symbolism and Government Discourse in Azerbaijan. 2016. səh. 105.[ölü keçid]
  • Hunter, Shireen T. Introduction // Hunter, Shireen T. (redaktor). The New Geopolitics of the South Caucasus: Prospects for Regional Cooperation and Conflict Resolution. Lexington Books. 2017. ix–xxvii. ISBN 978-1498564960. 2023-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-14.
  • Mamedov, Eldar. Azerbaijan Twenty-Five Years after Independence: Accomplishments and Shortcomings // Hunter, Shireen T. (redaktor). The New Geopolitics of the South Caucasus: Prospects for Regional Cooperation and Conflict Resolution. Lexington Books. 2017. 27–64. ISBN 978-1498564960. 2023-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-14.
  • Morozova, Irina. "Contemporary Azerbaijani Historiography on the Problem of "Southern Azerbaijan" after World War II". Iran and the Caucasus. 9 (1). 2005: 85–120. doi:10.1163/1573384054068114.
  • Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
  • Mustafayev, S. (2018). Outlines of the Mongolian supremacy in Azerbaijan and the South Caucasus. Khazar Journal Of Humanities and Social Sciences, Special Issue. https://doi.org/10.5782/.kjhss.2018.145.168
  • Shaffer B. The Formation of Azerbaijani Collective Identity in Iran. Nationalities Papers. 2000;28(3):449–477. doi:10.1080/713687484
  • Suvari, Çakir Ceyhan. "Turkey and Azerbaijan: On the Myth of Sharing the same Origin and Culture". Iran and the Caucasus. 16 (2). 2012: 247–256. doi:10.1163/1573384X-20120011.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
  • Yilmaz, Harun. "The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s". Iranian Studies. 46 (4). 2013: 511–533. doi:10.1080/00210862.2013.784521.
  • Әфәндијев П.[азерб.]. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев[азерб.]. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
  • Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Elm, 2008, 208 s.
  • Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (türk). Yurt Yayınevi. 2003.
  • Kyzylgul Abbasova. "The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths". ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY. 2023. 2024-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  • Mustafayev, Shahin. GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES. НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1. 2021. səh. 82-96. 2024-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-25.
  • YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.
  • Gasimova, Aida. "If All the Trees on Earth Were Pens: A Survey of the Qur’anic Symbolism of the Pen in Medieval Azeri Turkic Sufi Poetry" (Əgər bütün ağaclar qələm olsaydı: Orta əsrlər azəri türk sufi poeziyasında qələmin Quran simvolizminə bir baxış). Journal of Turkish Literature, Bilkənt Universiteti, Türkiyə, (say11, 2014), səh. 7–33.
  • Агамалиева Н., Худиев Р. Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918–1920 гг. / Под ред. Е. А. Токаржевского. — Б.: Сабах, 1994. — 112 с. — ISBN 5-86106-037-1.
  • Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
  • Dowsett Ch. J. F. Sayat'-Nova: An 18th-century troubadour. A biographical and literary study. — Leuven: Peeters Publishers, 1997. — 505 p. — ISBN 978-9-068-31795-4.
  • Erol, İbrahim. "Hâlidî Tasavvuf Tefekkürünün Azerbaycan Sosyokültürü Üzerindeki Etkisi". Usul İslam Araştırmaları 36/36 (Kasım 2021), 71–95.
  • Nayereh Tohidi. "Gender and National Identity in Post-Soviet Azerbaijan: A Regional Perspective in Gender and Identity Construction" (ingilis). Brill. 01 Jan 2000. (#accessdate_missing_url)

Əlavə oxu

[redaktə | mənbəni redaktə et]