Türkmən (etnonim)

Türkmən və ya türkman[a] — orta əsrlərdə oğuz türk mənşəli xalq üçün geniş istifadə olunan termin. Oğuz türkləri VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada, Aral və Xəzər dənizləri arasında yerləşən ərazidə tayfa konfederasiyası yaradan və türk dil ailəsinin oğuz qolunda danışan qərbi türk xalqı idi.

Türkmənlər
İrəvan (indiki Ermənistan) yaxınlığında türkmən qülləsi
Özünüadlandırma
türk. Türkmenler, fars. تراکمه‎
Yaşadığı ərazilər
Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz, Orta Şərq
Dili

Oğuz türkcəsi
(Azərbaycan türkcəsi  • Türkməncə  • Anadolu türkcəsi)

Dini

Əsasən islam
(Sünni  • Ələvi  • Bəktaşi  • On iki imam şiəliyi)

Qohum xalqlar

digər türk xalqları

Qədim və tanış olan "türk" adı, həmçinin "Bayat", "Bayandur", "Əfşar", "Qayı" kimi tayfa adları ilə yanaşı, əslən eksonim olan "türkmən" sözü son orta əsrlərə aiddir. X əsrdə islam mənbələri oğuz türklərini şamanist və ya buddist türklərdən fərqli olaraq müsəlman türkmənlər adlandırırdılar. Bu, oğuz türklərinin əksəriyyəti müsəlman olduqları üçün XII əsrdə Bizans vasitəsilə Qərb dünyasının istifadəsinə daxil olmuşdur. Sonralar "oğuz" termini oğuz türklərinin özləri arasında tədricən "türkmən" ilə əvəz edilmiş və beləliklə, eksonim endonimə çevrilmiş və bu proses XIII əsrin əvvəllərində tamamlanmışdır. Bu termin Yaxın Şərqdə tarixi perspektivdə Mərkəzi Asiya türkmənlərinə (Türkmənistan türkmənlərinə) yox, Anadolu, Azərbaycan və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqin oğuz köçərilərinə aid edilir.

Anadoluda son orta əsrlərdən etibarən "türkmən" sözünün yerini Osmanlı imperiyası və onun hakim sülaləsinin adından gələn "Osmanlı" termini almışdır. Bu, Azərbaycan xalqının subetnik qrupu olan tərəkəmə yarımköçəri tayfalarının endonimi kimi qalır.

Bu gün Azərbaycan, Qaqauziya, Türkiyə və Türkmənistan sakinlərinin əhəmiyyətli qismi oğuz türklərinin törəmələridir və danışdıqları dillər türk dil ailəsinin oğuz qrupuna aiddir. XXI əsrin əvvəllərində bu etnonim Türkmənistanın əsas əhalisi, İran, Əfqanıstan və Rusiyada böyük icmaları olan Mərkəzi Asiya türkmənləri,[1] həmçinin oğuz türklərinin digər törəmələri olan İraq və Suriya türkmanları tərəfindən istifadə olunur.

Etimologiya və tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Türkmən" və ya "türkman" etnoniminin etimologiyası ilə bağlı hazırkı əksəriyyət rəyi ondan ibarətdir ki, bu, "Türk" sözündən və türk dillərində vurğulayıcı "-mən" şəkilçisindən əmələ gəlmiş, "türklər arasından ən türkü" və ya "saf qanlı türklər" mənasını verir.[2] Orta əsrlərə aid olan, Əbu Reyhan Məhəmməd ibn Əhməd Biruni və Kaşğarlı Mahmudun yazılarında rast gəlinən xalq etimologiyasına görə, bu söz "-mən" yox, farsca "-manind" şəkilçisindən formalaşmışdır və nəticədə "türk kimi" deməkdir. Əvvəllər müasir elmdə dominant etimologiya olsa da, bu qarışıq türk-fars variant indiki dövrdə yanlış hesab olunur.[3]

Alman xəritəsində göstərildiyi kimi, Osmanlı imperiyasında "Turcomania".

"Türkmən" və ya "türkman" termininin məlum olan ilk qeydinə islam ədəbiyyatında X əsrin sonlarına yaxın ərəb coğrafiyaşünası Şəmsəddin Əbu Abdullah Müqəddəsi "İqlimlərin öyrənilməsi üçün mükəmməl təsnifat" əsərində rast gəlinir. Müqəddəsi 987-ci ildə tamamladığı əsərində türkmənlər haqqında iki dəfə məlumat yazaraq regionu Mərkəzi Asiyadakı müsəlman torpaqlarının hüdudu kimi göstərmişdir.[4] Mübahisəli yanaşmaya görə, VIII əsr soqdca məktubda qeyd edilən "soqd trwkkmˀn" sözü, həmçinin çincə Soqdiananın başqa adı olan, "Tundian"da qeyd edilən "Tecumen" (çin. ənən. 特拘夢, pinyin: Тō-kü-mǒng/Tejumeng) sözü "türkmən" etnoniminin ilk məlum qeydi ola bilər.[5][6][7] Hər halda, bu söz "türkmən" olaraq başa düşülsə belə, onlar qarluqlara aid edilmiş ola bilər.[8][9]

Orta əsr islam müəllifləri Biruni və Mərvazinin məlumatına görə, türkmən termini islamı qəbul etmiş oğuz türklərini nəzərdə tuturdu.[10] Bununla belə, qarluqlar kimi oğuz olmayan türklərin də "türkmən" və ya "türkman" adlandırıldığına dair dəlillər var.[11] Daha sonra, orta əsrlərdə bu termin oğuz türkləri – VIII əsrdə Oğuz Yabqu adlı böyük bir tayfa konfederasiyası quran qərbi türklər üçün geniş şəkildə istifadə edilmişdir. Sakinləri oğuz türkcəsində danışan bu dövlət Mərkəzi Asiyada Aral və Xəzər dənizləri arasında yerləşən ərazini əhatə edirdi.[12][13][14][15] Əslən eksonim olan "türkmən" sözü daha qədim və tanış olan "türk" adı ilə birlikdə istifadə edilirdi. Bundan başqa, "Bayat", "Bayandur", "Əfşar", "Qayı" kimi tayfa adları da istifadə olunurdu,. X əsrdə islam mənbələri oğuz türklərini şamanist və ya buddist türklərdən fərqli olaraq müsəlman türkmənlər adlandırırdılar.[10]

Orta əsr Qaraqoyunlu türkmən ordusuna məxsus dəbilqə.

XI əsr Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərqdə səlcuqi işğalları dövrü idi.[16] O dövrdə ümumi mənzərədə türkmənlər kimi tanınan müsəlman oğuzlar[17] gələcək səlcuqi tayfa birliyinin və XI əsrdə yaradacaqları dövlətin əsasını təşkil edən qınıq tayfasının ətrafında birləşmişdilər.[18] Bu səlcuqi türkmənlər 1020-ci illərdə öz vətənləri Mavəraünnəhrdən Qaraqum səhrasından keçərək Qəznəvi Xorasanının kənarlarına köçmüşdülər. Sonralar böyük türkmən dəstələri naxır və sürüləri ilə qərbə – Rey və Cibala, 1030-cu ilə qədər isə qərbə Azərbaycana qədər köçmüşdülər. Qəznəvilərin cəza xarakterli əks-hücumları bu türkmənlərin bir hissəsini geri çəkilməsinə səbəb olmuşdu, lakin digər dəstələr artıq bütün Şimali Xorasanın şəhərlərini qarət edərək karvan hərəkətinə və ticarət həyatına ciddi maneələr törətmiş, həmçinin qoyunlarını və atlarını otararaq vahələri məhv etmişdilər. Səlcuqilərin 1040-cı ildə Dəndənəkan döyüşündə Qəznəvi ordusu üzərində qəti qələbəsi Səlcuqi sülaləsinə İranda və onun hüdudlarından kənarda öz hakimiyyətini qurmağa imkan yaratmışdır.[17]

Səlcuqilər dövründən bəri sülalənin sultanları öz güclərini gücləndirmək üçün Yaxın və Orta Şərqin bəzi yerlərində hərbi məskənlər yaratmışdılar. Suriya, İraq və Şərqi Anadoluda böyük türkmən məskənləri yaradılmışdır. Malazgird döyüşündən sonra oğuzlar Anadolu və Azərbaycanda geniş şəkildə məskunlaşdılar. Artıq XI əsrdə türkmənlər Arranda sıx məskunlaşmışdılar. XII əsr İran yazıçısı Mərvazi qeyd etmişdir:[19]

" Türkmənlər islam ölkələrində məskunlaşaraq böyük xarakter nümayiş etdirdilər. O qədər ki, onlar bu torpaqların çoxunu idarə edir, padşah və sultan olurlar .... Səhralarda və çöllərdə yaşayan, yay-qış köçəri həyat tərzi sürənlər insanların ən güclüsü, döyüşdə və müharibədə ən israrlı olanlarıdır. "

Məhz həmin illərdə oğuz türklərinin əksəriyyəti müsəlman olduğu üçün XII əsrdə Bizans vasitəsilə "türkman" sözü Qərb dünyasının istifadəsinə daxil olmuşdur.[20] Sonralar "oğuz" termini oğuz türklərinin özləri arasında ardıcıl olaraq "türkmən" termini ilə əvəz olunmuş, bununla da endonimə çevrilmişdir. Bu proses XIII əsrin əvvəllərində tamamlanmışdır.[21] Bu termin Yaxın Şərqdə tarixi perspektivdə Mərkəzi Asiya türkmənlərinə (Türkmənistan türkmənlərinə) yox, Anadolu, Azərbaycan və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqin oğuz köçərilərinə aid edilir.[22][23][24]

Son orta əsrlərə doğru Anadolunun şərq hissəsi Avropa mətnlərində "Turkomaniya", Osmanlı mənbələrində isə "Türkməneli" kimi tanınmağa başlamışdır.[25][26] Müasir İraq ərazisindəki türkmən icmasının mərkəzi Kərkük olmuşdur.[27][28][29][30] Türkmənlərin tərkibinə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin hakim tayfaları olmuş Yıva və Bayandur tayfaları da daxil idi. Ağqoyunlunun süqutundan sonra əfşarlar, hacılılar, pörnəklər, döyərlər və mosullular kimi bəziləri öz adları altında olmaqla sonra türkmən tayfaları türkmən qızılbaş tayfa konfederasiyasında birləşmişdilər.[31] Bu türkmən tayfalarına Ustaclı, Rumlu, Şamlı, Dülqədir, Qacar və Təkəli tayfaları da aid idi.[32][33]

Müasir dövrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yörük qızları ənənəvi geyimdə. Balıkəsir, Türkiyə.

Son orta əsrlərdə Anadoluda "türkmən" termini tədricən "Osmanlı" termini ilə əvəz olunmuşdur. Osmanlı imperiyasının hakim təbəqəsi XIX əsrə qədər özlərini Osmanlı kimi tanımışdılar.[34] XIX əsrin sonlarında onlar Avropada yaranmış milliyətçilik ideyalarını mənimsəmiş, "türkmən" əvəzinə daha ümumi "türk" termininin istifadəsinə qayıtmağa üstünlük vermişdilər, baxmayaraq ki, əvvəllər "türk" sözü yalnız Anadolu kəndlilərinə aid edilirdi.[35]

İran Azərbaycanında yaşayan türklər üçün etnonim kimi "türkmən" sözündən istifadə XVII–XVIII əsrlərdən sonra ümumi olaraq yoxa çıxmışdır. Bu, XX əsrin əvvəllərində "türk", "tatar" və "Əcəm" də daxil olmaqla regionun türk xalqları üçün digər etnotarixi terminlərlə əvəzedici mənada istifadə olunmağa davam etmişdir.[36][37][38][39] XXI əsrin əvvəllərində "türkmən" Azərbaycan xalqının subetnik qrupu olan yarımköçəri Tərəkəmə tayfalarının öz adı olaraq qalır.[40]

XXI əsrin əvvəllərində İran,[41][42] Əfqanıstan,[43] Rusiya,[44] Özbəkistan,[45] Tacikistan[46] və Pakistanda[47] böyük icmaları olan Türkmənistan türkmənləri,[48] eləcə də oğuz türklərinin digər törəmələri olan, daha çox Anadolu türk irsinə və kimliyinə bağlı qalmış İraq və Suriya türkmanları[49] hələ də "türkman" və "türkmən" etnonimlərindən istifadə edirlər. İraq və Suriya türkmanlarının əksəriyyəti Osmanlı imperiyası dövründə Anadoludan İraqa gətirilən Osmanlı əsgərlərinin, tacirlərinin və məmurlarının nəslindəndir. İsrail[50] və Livan türklərinə,[51] Anadolu türklərinin subetnik qrupu yörüklərə[52][53] və azərbaycanlıların subetnik qrupu qarapapaqlara[54] da "türkmən" deyilir.[55][56]

"Türkmən" və "türkman" sözləri tarixən və indiki dövrdə də bir-birini əvəz edə bilirlər.[57][58][59][60]

Mədəniyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Türkmən üslubu
Ənənəvi geyimdə olan səlcuqi kişi və qadını təsvir edən mum işi. Yaqutiyyə mədrəsəsi, Ərzurum, Türkiyə.

Orta əsr türkmən mədəniyyəti daha çox köçəri ünsürlərin mühüm rol oynadığı oğuz mədəniyyətinin davamı idi. İslamı qəbul etdikdən sonra türkmənlər oğuz mədəniyyətində adi hala gəlmiş şərab içmək kimi bir sıra ənənəvi adətlərini dəyişməli olmuşdular. Buna baxmayaraq, islamla birlikdə çoxarvadlılıq türkmənlərin həyat tərzinə daxil olmuşdur, baxmayaraq ki, əvvəllər oğuzlarda təkkəbinlilik üstünlük təşkil edirdi və oğuz qadınları ailə işlərində fəal rol oynayırdılar.[61]

Dini

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkmənlər Kiçik Asiyada məskunlaşanda onların islama bağlılığı istənilən milli şüuru əvəz etmiş və ənənəvi dəyərlərini dəyişmişdir. İslam dini türkmənlərin kimliyində və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bundan başqa, oğuz türkləri Mərkəzi Asiyada Samanilər dövründə böyük əksəriyyəti islamı qəbul etdikdən sonra türkmənlər kimi tanınmağa başlamışdılar. Türkmənlər Asiya çöllərindən İran dünyasına ilk dəfə daxil olan vaxtlarda onların böyük əksəriyyəti müsəlman olsa da, hələ də animist, totemist, şamanist və zərdüşti inanclarına sahib idilər. Bu türkmənlər yeni din olan islamı qəbul edərkən öz inanc və ayinlərini qoruyub saxlamışdılar.[62]

İsfahanda yerləşən Cümə Məscidi XII əsrdə, Səlcuq imperiyası dövründə tikilmişdir.

X əsrə qədər türkmənlər əsasən müsəlman idilər, tək bir din və məqsədə bağlı qalmışdılar. Onlar daha sonra islamın sünni və şiə məzhəblərinə bölünmüşdülər.[63] Bununla belə, onlar hələ də oturaq dövlətlərinin pik illərində köçəri mədəniyyətinin elementlərini qoruyub saxlaya bilmişdilər. Çöl mədəniyyətinin təsirləri türkmən nikahlarında da özünü büruzə verirdi. Böyük Səlcuq sultanı Toğrul köhnə oğuz adətinə uyğun olaraq mərhum qardaşı Çağrı bəyin dul qalmış həyat yoldaşı ilə evlənmişdir ki, bu da islamda nifrət edilən bir adətdir.[64]

Orta əsr türkmənləri əvvəllər xristian olan torpaqlarının, xüsusilə Bizans Anadolusu və Qafqazın böyük bir qismini zəbt etməklə islamın genişlənməsinə mühüm töhfə vermişdilər.[62]

Dili

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İndiki dövrdə oğuz dillərinin danışıldığı əraziləri göstərən xəritə.

Türkmənlər ilk növbədə türk dillərinin oğuz qoluna aid olan və ya mənsub olan dillərdə danışırdılar ki, bunlara səlcuqi, Qədim Anadolu türkcəsi və Osmanlı türkcəsi kimi dil və dialektlər daxildir.[65] Oğuz türklərinin epik hekayələrindən ibarət "Kitabi-Dədə Qorqud" orta əsr türkmənlərinin danışdıqları dilin önəmli nümunəsidir. Bu, qarışıq xarakter daşıyır və qədim oğuz türkcəsindən İran Azərbaycanında danışılan erkən müasir türkcəyə keçid dövrünün canlı xüsusiyyətlərini əks etdirir. Uyğur dilində olan orfoqrafik, leksik və qrammatik strukturlara ilkin olaraq Mərkəzi Asiyanın bəzi yerlərində yaşayan oğuz türklərinin danışıqlarında rast gəlinirdi.[66]

"Oğuz-türkmən" kimi tanınan ilk dil materialı orta əsr türk alimi Mahmud Kaşğari tərəfindən XI əsrdə yazdığı "Divanü Lüğat-it-Türk" (Türk dilləri lüğəti) adlı əsərində verilmişdir. Kaşğari ilk növbədə "türkmən" termini ilə bağlı öz anlayışını təqdim etməyə çalışmışdır: "Türkmənlər. Onlar Oğuzlardır", "Oğuzlar. Türklərin bir tayfası; Türkmənlərdir". Müəllif oğuz türkmənlərinin dilinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərini də misal çəkmiş, onları "oğuz", "oğuz-türkmən", "türkmən-oğuz" və ya sadəcə olaraq "türkmən" terminləri altında təqdim etmişdir.[67] Kaşğari həmçinin, oğuz-türkmən dilində bir neçə dialekt müəyyən etmiş və müəyyən dialekt fərqlərini ortaya çıxaran bir neçə nümunə göstərmişdir.[68]

Qədim Aanadolu türkcəsi XI əsrdə regiona köçən səlcuqi türkmənləri tərəfindən Anadoluda formalaşmışdır[69][70] və XV əsrə qədər ərazidə yaşayan türkmənlərin əsas danışıq dili olmuşdur.[71] Bu, Osmanlı dili ilə yanaşı türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olan məlum qədim dillərdən biridir.[72] Bu, türk və ya Azərbaycan dilləri kimi qərbi oğuz dillərinə yox, müasir türkmən və Xorasan türkcəsi kimi şərqi oğuz dillərinə xas olan müəyyən xüsusiyyətlər nümayiş etdirir. "Bol-" şəkilçisi kimi Qədim Anadolu türkcəsinə xas xüsusiyyətlər müasir türkmən dilində[73] və Xorasan türkcəsində[74] də mövcuddur, lakin bu, müasir türkcədə "ol-" formasındadır.[75]

Ədəbiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Kitabi-Dədə Qorqud"un Günbəd əlyazmasının üz qabığı.

"Kitabi-Dədə Qorqud" oğuz türklərinin şahəsəri hesab olunur.[76][77] Son orta əsrlərdə yaranan digər görkəmli ədəbiyyat nümunələri arasında azərbaycanlıların, Anadolu türklərinin və Türkmənistan türkmənlərinim ədəbiyyat tarixinə daxil olan "Oğuznamə", "Battalnamə", "Danişməndnamə" və "Koroğlu" dastanları da vardır.[78]

"Kitabi-Dədə Qorqud" oğuz türklərinin dilini, həyat tərzini, dinlərini, adət-ənənələrini, sosial normalarını özündə əks etdirən dastan və hekayələr toplusudur.[79] Dövrün digər diqqətəlayiq ədəbi əsərlərinə Yazıcıoğlu Əlinin "Təvarixi Ali Səlcuq" (Səlcuqilər xanədanının tarixi), Füzulinin "Şikayətnamə" və "Dastan-ı Leyli vü Məcnun", Yunus Əmrənin "Risalətun-Nushiyyə", İbrahim Haqqı Ərzuruminin "Marifətnamə" əsərləri daxildir.[80]

Bəzi türkmən sülalələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ ortatürk: تُركْمانْ; osman. تركمن, transliterasiya: Türkmân; türk. Türkmen; türkm. Türkmen; fars.: təkdə ترکمن, transliterasiya: Türkəmən və cəmdə تراکمه, transliterasiya: Tərakimə; lat. Turcomannus

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Qadirov, Sh; Abubakirova-Glazunova, N. "Turkmens". Big Russian Encyclopedia (Russian). 2019-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.
  2. ↑ Clark, Larry. Turkmen Reference Grammar. Harrassowitz. 1996. səh. 4. ISBN 9783447040198. 2022-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04., Annanepesov, M. The Turkmens // Dani, Ahmad Hasan (redaktor). History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. 1999. səh. 127. ISBN 9789231038761. 2022-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04., Golden, Peter. An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state-formation in the medieval and early modern Eurasia and the Middle East. Harrassowitz. 1992. 213–214..
  3. ↑ Clark, Larry. Turkmen Reference Grammar. Harrassowitz. 1996. 4–5. ISBN 9783447040198. 2022-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.,Annanepesov, M. The Turkmens // Dani, Ahmad Hasan (redaktor). History of civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass. 1999. səh. 127. ISBN 9789231038761. 2022-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.,Golden, Peter. An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state-formation in the medieval and early modern Eurasia and the Middle East. Harrassowitz. 1992. 213–214..
  4. ↑ Al-Marwazī, Sharaf Al-Zämān Tāhir Marvazī on China, the Turks and India, Arabic text (circa A. D. 1120) (English translation and commentary by V. Minorsky) (London: The Royal Asiatic Society, 1942), p. 94
  5. ↑ Golden, Peter B. (1992) An Introduction to the History of the Turkic Peoples. p. 212–3
  6. ↑ Du You, Tongdian vol. 193 Arxivləşdirilib 2023-02-04 at the Wayback Machine "粟弋，後魏通焉。在蔥嶺西，大國。一名粟特，一名特拘夢。" Tr. "Suyi communicated [with] Latter Wei. It is a large country to the west of Onion Ridges. Another name is Sute; another name is Tejumeng"
  7. ↑ Agadzhanov, Sergey. Essays on the history of the Oghuz and Turkmens of Central Asia of the 9th-13th centuries. Ylym. 1969. 8–9. As mentioned earlier, part of the Oghuz and other Turks, mingling with the descendants of the ancient Indo-European population of Central Asia, were called Turkmens. (In the Chinese sources of the VIII — beginning of the IX centuries, the Tö-kü-möng country, which was probably located in the Zhetisu area, is mentioned; the name of this country is probably associated with the name Turkmen). The name Turkmen appears mainly in the area of resettlement of the Oghuz who converted to Islam.
  8. ↑ Kafesoğlu, İbrahim. (1958) "Türkmen Adı, Manası ve Mahiyeti," in Jean Deny Armağanı: Mélanges Jean Deny, eds., János Eckmann, Agâh Sırrı Levend and Mecdut Mansuroğlu (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi) p. 131
  9. ↑ Kafesoğlu, İbrahim. (1958) "Türkmen Adı, Manası ve Mahiyeti," in Jean Deny Armağanı in Eckmann et al. (eds.), p. 121–133. cited in Golden, Peter B. (1992) An Introduction to the History of the Turkic Peoples. p 347–348
  10. ↑ 1 2 Abu al-Ghazi Bahadur, "Genealogy of the Turkmens Arxivləşdirilib 2020-03-09 at the Wayback Machine" Commentary 132 Arxivləşdirilib 2014-01-16 at the Wayback Machine: Then the name "Turkmen" was assigned to one of the most powerful tribal associations — to the Oghuz people.
  11. ↑ Clark, Larry. Turkmen Reference Grammar. Harrassowitz Verlag. 1998. səh. 14. ISBN 3-447-04019-X. One of those dialects appears to have been spoken by the Karluk Turkmen, who were identified by Kashgari as "A tribe of the Turks. They are nomads, not Oghuz, but they are also Turkmen."
  12. ↑ Karamustafa, A. "Who were the Türkmen of Ottoman and Safavid lands? An overlooked early modern identity". Der Islam. 97 (2). 2020: 477. doi:10.1515/islam-2020-0030.
  13. ↑ Barthold, V.V. Sochineniya (Russian). Moscow: Nauka. 1966. səh. 558. Whatever the former significance of the Oghuz people in the Eastern Asia, after the events of the 8th and 9th centuries, it focuses more and more on the West, on the border of the Pre-Asian cultural world, which was destined to be invaded by the Oghuz people in the 11th century, or, as they were called only in the west, by the Turkmen.
  14. ↑ Yeremeyev, Dmitriy. "Ethnogenesis of the Turks". Google Books (rus). Moscow: Nauka. 1971. 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04. At the end of the XI century, the Byzantine Chronicles mention for the first time Turkmens, who penetrated into Asia Minor. Anna Komnina calls them Turkomans.)
  15. ↑ Doerfer, Gerhard. "Turks in Iran (Turkish translation)". 1987: 431. It is very strange that the word "Turkmen" still leads to confusion; in Leningrad, I saw that Iraqi Oghuz literature was cataloged under the name "Turkmen"; in fact, the word Turkman simply means an Oghuz nomad.
  16. ↑ Zeidan, Ada. "Seljuq". Encyclopedia Britannica. 2021-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.
  17. ↑ 1 2 "Gozz". Encyclopedia Iranica. 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.
  18. ↑ Golden, Peter. Ronald Suny (redaktor). The Turkic peoples and Caucasia, Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and Georgia. Michigan. 1996. 45–67.
  19. ↑ Golden, 1996. səh. 45-67
  20. ↑ Zachariadou, Elizabeth. Alexander Kazhdan (redaktor). "Turkomans". Oxford University Press. 1991. 10–32.
  21. ↑ Lewis, Geoffrey. The Book of Dede Korkut. Penguin Books. 1974. 10.
  22. ↑ Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156.
  23. ↑ Ildiko Beller-Hann. The Oghuz split: the emergence of Turc Ajämi as a written idiom // Materiala Turcica. — 1993. — Т. 16. p. 115–116: "In the Islamic world the terms türki, türk dili, türkçe dili were often used to describe any Turkic languages as opposed to Persian and Arabic. Thus these terms were also used to describe · the Chagatay language (Eckmann 1966:4). Speakers of modern Azeri today describe their own language as türki or türk dili which is in accordance with the term used by the translator of the TKh (Ligeti 1957:111). Another term denoting the same language was used by Navä'l, the most prominent representative of the Chagatay literary language and its literature. He noted that the fourteenth century poet Näsimi wrote poems both in Turkmäni and Rumi, the former meaning the forerunner of modern Azeri, the latter referring to Ottoman (Köprülü 1943:1301). Minorsky also refers to Azeri texts as Turcoman (Minorsky 1943:188; 1954:283). It has been noted that the term kizilbaş was also used to describe the texts with Azeri features, which is a curious example of how a language can be renamed according to the religious-political convictions of its speakers (Gandjel 1986b:124).".
  24. ↑ Flemming, 2018, p. 127: "And then there was a further possibility of multilingualism for Turkish poets in the time period we are speaking about. To make oneself understood to a public who lived spread out across immense regions from Central Asia to the near East and whose dialects had drifted apart, three dialects that served as literary languages were available: 'Old Anatolian-Turkish or Ottoman (called türk, türkī and in the Mamlūk state türkmenī); East-Turkish (called türkī and later çagatāyī); and thirdly, Āzerī which lay between the other two and was designated as türkī or türkmenī.".
  25. ↑ Anderson, Liam; Stansfield, Gareth. Crisis in Kirkuk: The Ethnopolitics of Conflict and Compromise. University of Pennsylvania Press. 2011. 56–58.
  26. ↑ Arel, Ayda. Historical problems in the Ottoman housing tradition (Turkish). Aegean university. 1982. səh. 10.
  27. ↑ Anderson, Liam; Stansfield, Gareth. Crisis in Kirkuk: The Ethnopolitics of Conflict and Compromise. University of Pennsylvania Press. 2009. 56–58. ISBN 978-0812206043.
  28. ↑ Oguzlu, Tarik. "Endangered community:The Turkoman identity in Iraq". Journal of Muslim Minority Affairs. Routledge. 24 (2). 2004: 313. doi:10.1080/1360200042000296681. hdl:11693/49129.
  29. ↑ "Kirkuk, a major centre of Iraqi Turkmen culture". The Arab Weekly. 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.
  30. ↑ Osman, Khalil, Sectarianism in Iraq: The Making of State and Nation Since 1920, Routledge, 2015, səh. 243, ISBN 978-1317674870
  31. ↑ Encyclopaedia Iranika "AQ QOYUNLŪ" Arxivləşdirilib 2019-07-16 at the Wayback Machine: "The surviving Āq Qoyunlū tribes and groups were absorbed, in some cases years later, into the Qizilbāš tribes; in this process, the Afšār retained their tribal identity while others, such as the Ḥāǰǰīlū, Döḡer, Mawṣellū, and Pornāk, were merged into a new tribe called Turkman".
  32. ↑ David Blow. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. p. 165. "The primary court language remained Turkish. But it was not the Turkish of Istanbul. It was a Turkish dialect, the dialect of the Qizilbash Turkomans…"
  33. ↑ Grigor'ev S. E. East: History and Culture, On the Shias of Afghanistan. Institute of Oriental Studies (Russian Academy of Sciences). St. Petersburg. The Qizilbash, originally consisting of representatives of seven Asia Minor Turkic tribes of Rumlu, Shamlu, Ustajlu, Afshar, Qajar, Tekkel, and Dulkadir…
  34. ↑ Kushner, David S.. "Self-Perception and Identity in Contemporary Turkey." Journal of Contemporary History 32 (1997): p. 219
  35. ↑ Kushner, David S.. "Self-Perception and Identity in Contemporary Turkey." Journal of Contemporary History 32 (1997): pp. 2020–221
  36. ↑ Kemp, Geoffrey; Stein, Janice Gross. Powder Keg in the Middle East. Rowman & Littlefield. 1995. səh. 214. ISBN 978-0-8476-8075-7.
  37. ↑ Тюрки. Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (rus). 1890–1907. 13 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 January 2012.
  38. ↑ Tsutsiev, Arthur. "18. 1886–1890: An Ethnolinguistic Map of the Caucasus". Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus, New Haven: Yale University Press, 2014, pp. 48–50. "Tatars" (or in rarer cases, "Azerbaijani Tatars") to denote Turkic-speaking Transcaucasian populations that would later be called "Azerbaijanis"
  39. ↑ Yilmaz, Harun. "The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s". Iranian Studies. 46 (4). 2013: 513. doi:10.1080/00210862.2013.784521. The official records of the Russian Empire and various published sources from the pre-1917 period also called them "Tatar" or "Caucasian Tatars," "Azerbaijani Tatars" and even "Persian Tatars" in order to differentiate them from the other "Tatars" of the empire and the Persian speakers of Iran.
  40. ↑ Hajiyeva, Sakinat. Terekemes of Daghestan (Russian). Nauka (Science). 1990. 3–7. ISBN 5-02-016761-4.
  41. ↑ "Ethnologue". 4 September 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2018.
  42. ↑ "CIA World Factbook Iran". Central Intelligence Agency. 26 yan 2023. 2021-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04 – CIA.gov vasitəsilə.
  43. ↑ "US Library of Congress Country Studies-Afghanistan: Turkmen". 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.
  44. ↑ 2002-ci il Rusiya əhalisinin siyahıyaalınması
  45. ↑ Alisher Ilhamov (2002). Ethnic Atlas of Uzbekistan. Open Society Institute: Tashkent.
  46. ↑ 2010-cu il Rusiya əhalisinin siyahıyaalınması
  47. ↑ "Afghans in Quetta: Settlements, Livelihoods, Support Net works and Cross-Border Linkages". 2012-10-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-15.
  48. ↑ https://bigenc.ru/ethnology/text/4211260 Arxivləşdirilib 2019-07-07 at the Wayback Machine "Big Russian Encyclopedia"
  49. ↑ Triana, María, Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective, Taylor & Francis, 2017, səh. 168, ISBN 978-1-317-42368-3, Turkmen, Iraqi citizens of Turkish origin, are the third largest ethnic group in Iraq after Arabs and Kurds and they are said to number about 3 million of Iraq's 34.7 million citizens according to the Iraqi Ministry of Planning.
  50. ↑ Suwaed, Muhammad, Turkmen, Israeli // Historical Dictionary of the Bedouins, Rowman & Littlefield, 2015, səh. 237, ISBN 978-1442254510
  51. ↑ Orhan, Oytun, The Forgotten Turks: Turkmens of Lebanon (PDF), ORSAM, 2010, 2016-03-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib
  52. ↑ Solak, İbrahim. XVI. Yüzyılda Maraş ve Çevresinde Dulkadirli Türkmenleri.
  53. ↑ Yusuf Durul: Flat-woven rugs made by "Yürüks" Arxivləşdirilib 2023-02-04 at the Wayback Machine. Ak Yayınları, 1977, page 60.
  54. ↑ Article "Terekimes" Arxiv surəti 9 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2018-01-09 at the Wayback Machine: "The term 'Terekem' is usually associated with the ethnonym 'Turkmen' ".
  55. ↑ İbrahim Aksu, "An Onomastic Study of Turkish Family Names, Their Origins, and Related Matters." 2005 , page 50.
  56. ↑ Insight Guides Turkey Arxivləşdirilib 2023-02-04 at the Wayback Machine — Apa Publications (UK) Limited, 2015.
  57. ↑ Barkey, Henri. Turkey and Iraq: The Perils (and Prospects) of Proximity. Purdue University. 2005. səh. 7.
  58. ↑ Merriam-Webster's Collegiate Encyclopedia. Merriam-Webster, Inc. 2000. səh. 1655. ISBN 0-87779-017-5.
  59. ↑ van Donzel, E.J. Islamic Desk Reference: Compiled from The Encyclopaedia of Islam. 462: BRILL. 2022.
  60. ↑ Skutsch, Carl. Encyclopedia of the World's Minorities. Routledge. 2013. səh. 1223.
  61. ↑ Moss, Joyce. Middle Eastern literatures and their times. Thomson Gale. 2004. 49–53. ISBN 0787637319.
  62. ↑ 1 2 Zarcone, Thierry; Hobart, Angela, redaktorlar Shamanism and Islam. I.B.Tauris & Co Ltd. 2013. 98–101. ISBN 978-1-84885-602-8.
  63. ↑ Ward, Steven. Immortal, A Military History of Iran and Its Armed Forces. Washington, DC: Georgetown University Press. 2014. səh. 44. ISBN 978-1-62616-032-3. Selim was a devout Sunni who hated the Shia as much as Ismail despised the Sunni. He saw the Shia Turkman of Anatolia as a potential "fifth column"...
  64. ↑ Peacock, Andrew. The Great Seljuk Empire. Edinburgh University Press Ltd. 2015b. 6–8.
  65. ↑ Robbeets, Martine. The Oxford Guide to the Transeurasian Languages. Oxford University Press. 2020. 393–394.
  66. ↑ Atsiz, Mahsun. "A Syntactic Analysis on Gonbad Manuscript of the Book of Dede Korkut". Korkut Ata Studies in Turcology. Istanbul University. 2020: 189. Another linguistic stratum, though restricted, can be determined as the orthographical, lexical and grammatical structures peculiar to Eastern Turkish. These Eastern Turkish features along with dialectal features evidently related to Turkish dialects of İran and Azerbaijan, distinguish Gonbad manuscript from Dresden and Vatikan manuscipts.
  67. ↑ Clark, 1998. səh. 13
  68. ↑ Clark, 1998. səh. 14
  69. ↑ Schiewer, Gesine Lenore. Language and Emotion. Volume 1. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. 2022. səh. 284.
  70. ↑ Koprulu, Mehmed Fuad. Early Mystics in Turkish Literature. Routledge. 2006. səh. 207.
  71. ↑ Lars Johanson, Christiane Bulut, Otto Harrassowitz Verlag. Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects. 2006. səh. 5.
  72. ↑ Robbeets, 2020. səh. 393
  73. ↑ Clark, 1998. səh. 513
  74. ↑ Ziyayeva, Zemine. "Khorasan languages". Journal of Caucasian University. Baku. 18. 2006: 91–97.
  75. ↑ Backus, Ad. Colloquial Turkish. Routledge. 2014. səh. 266.
  76. ↑ Weber, Harry B. The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet Literature, Vol.2. University of Michigan. 1978. 13–15.
  77. ↑ "Intangible Heritage: Nine elements inscribed on Representative List". UNESCO (ingilis). 28 November 2018. 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-29.
  78. ↑ Istoriya Vostoka (History of the East), Vol.2 (Russian). Vostochnaya Literatura. 2002. ISBN 5-02-017711-3.
  79. ↑ The Book of Dede Korkut. Lewis, Geoffrey tərəfindən tərcümə olunub. London: Penguin. 1974. səh. 7. ISBN 0140442987.
  80. ↑ "Turkish Language and Literature". Turkish Cultural Foundation. 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-04.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]