Zaqatala

Bu məqalə Zaqatala şəhəri haqqındadır. Zaqatala rayonu üçün Zaqatala rayonu səhifəsinə baxın.

Zaqatala — Azərbaycan Respublikasının Zaqatala rayonunun inzibati mərkəzi. 1840-cı ildə şəhər statusu almışdır.[2]

Şəhər
Zaqatala
41°38′01″ şm. e. 46°38′36″ ş. u.HGYO
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 518 ± 1 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi 32 171[1] nəfər
Milli tərkibi azərbaycanlılar, axısqa türkləri, avarlar (qafqazdilli), saxurlar, ləzgilər.
Zaqatala xəritədə
Zaqatala
Zaqatala
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zaqatala rayonu Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacları Qanıx-Əyriçay vadisində yerləşir. Cənubdan Gürcüstan Respublikası, şimaldan Dağıstan Respublikası, qərbdən və şərqdən Azərbaycan Respublikasının Balakən və Qax rayonları ilə həmsərhəddir. Mərkəzi Zaqatala şəhəridir. Şəhər dəniz səviyyəsindən 535 metr hündürlükdə Azərbaycan Respublikasının paytaxtı olan Bakı şəhərindən 445 km aralıda, Tala çayının sahilində, Yevlax-Balakən şossesi yolunun üzərində nəhəng İpək yolunun üstündə vaxtı ilə Şərqin ən böyük ticarət mərkəzlərindən (bazarlarından) olan "Əskibazarın" (yer adı tamamilə öyrənilməmişdir) 25–30 km-də Böyük Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyində yerləşir. Zaqatala inzibati rayonu 1830-cu ildə təşkil edilmişdir. Zaqatala rayonunun ümumi sahəsi 1348 km-dir. Ərazisi dağlıq və aran hissədən ibarətdir. Rayonun ərazisindən 7 çay axır: Qanıx çay (Alazan), Tala çay, Katex çay, Muxax çay, Bəkməz çay və s. Zaqatala 1840-cı ildən şəhər adlandırılmışdır. 1803-cü ildə Zaqatala qəzası Rusiyanın tərkibinə daxil olmuşdur. Zaqatala sözünün yaranmasına dair (etimologiyaya görə) bir neçə rəvayət vardır. Müasir Zaqatala adı Sakatala (Sak düzü) adını dəyişilmiş formasını təşkil edir. E.ə. VII (7-ci) əsrin əvvəlində Kimmer — Skit dalğaları ilə Ön Asiyaya düşmüş sak tayfaları Albaniyanın ərazisində də məskən salmışlar və bu ərazi kür çayının sağ sahilindən (Kür-Araz qovşağı daxil olmaqla) Qafqaz dağ ətəklərinə qədərki ərazini tuturdu. Zaqatala rayonu da qədim Qafqaz Albaniyasının ayrılmaz hissəsi olmaqla onun qərbində yerləşirdi

Zaqatala qalası

Mədəniyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon ərazisində 252 mədəniyyət obyekti (mədəniyyət evi, klub‚ kitabxana, muzey, Tarix Mədəniyyət Qoruğu. Tarixi abidə və s.) var. "Aygün" müstəqil televiziya şirkəti 1993-cü ildən fəaliyyətə başlayıb. Hal-hazırda televiziyada 6 nəfər çalışır. "Aygün" televiziyası təkcə Zaqatala rayonunda deyil, o cümlədən Şəki, Qax və Balakən rayonlarında da yayımlanır.

"Aygün" televiziyasında yayımlanan verilişlərdə vətənpərvərlik, dövlətçilik, milli adət-ənənələrimiz, rayonda, eləcə də bölgədə aparılan tikinti-abadlıq və quruculuq səliqə-sahman işləri, sosial problemlərin həlli istiqamətində görülən işlər üstünlük təşkil edir.

Zaqatala" qəzeti redaksiyası 1923-cü ilin mart ayından fəaliyyətə başlamışdır. İlk əvvəllər "Zaqatala kəndlisi" adlanan qəzet sonralar "Kolxozun səsi", "Bolşevik kolxozu uğrunda", "Qırmızı bayraq" və s. başlıqlarla fəaliyyət göstərmişdir. 1991-ci ilin oktyabr ayından isə "Zaqatala" adı ilə fəaliyyətini davam etdirir. Hal-hazırda "Zaqatala" qəzeti redaksiyasında 5 nəfər çalışır.

"Zaqatala" qəzeti müntəzəm olaraq rayonun ictimai-siyasi həyatında baş verən hadisələri, aparılan abadlıq-təmizlik, yenidənqurma işlərini oxuculara çatdırmağa səy göstərir.

Memarlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşən Zaqatala ərazisində feodal münasibətləri XVIII əsrin sonlarına kimi saxlanılsa da, o, burada özünü nəsil mənsubiyyətinə əsaslanan xüsusi camaatlıq formasında göstərmişdir. Bununla görə də, sosial-siyasi və məişət şərtləri, həmçinin sərt təbiət şərtləri şəhərin memarlıq xüsusiyyətlərində öz izlərini buraxmışdır.[3] İnşaat materiallarının xüsusiyyətləri də həmçinin Zaqatala şəhərinin memarlıq simasının formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir.

Zaqatala şəhəri və kəndlərində yaşayış binaları bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlıqda yerləşməklə əksər hallarda müşahidə qüllələri və ya qala divarları ilə əhatə olunurdu.[3] Bu cür evlər evlər qapalı həyətə malik olmamaqla məişət tikililərindən də məhrum olur, həmçinin, təhlükə yaranacağı halda ev sakinlərinin sığınması üçün müdafiə qülləsinin düz yanında yerləşirdi.[3]

Zaqatalanın yaşayış evlərinin ağır monumentallığa meyilli, inşaatda iri kobud daşlar, çaydaşları və kərpiclərin orqanik şəkildə əlaqələndirilməsi ilə xarakterik olan memarlığı ətraf dağların peyzajı ilə orqanik şəkildə uyğunluq təşkil edir.[3] Böyük kölgəli ərazi yarada açıq verandaların arkadaları, xarici pilləkənlərin həcmləri, kərpic hörgülərinin özünəməxsus dekor elementləri, yaşımtıl-boz çaydaşı və qırmızı kərpic hörgünün kirəmit dam örtüyü ilə tamamlanması ətrafdakı yaşıllıqlar fonunda qeyri-adi rəngarəng memarlıq mühiti yaradır.[4]

Zaqatalanın bir və iki mərtəbəli yaşayış evləri üçün xarakterik olan əsas memarlıq elementi, əsas fasadda yerləşən, geniş bir və ya iki yaruslu arkada və ya ikinci mərtəbədə taxta kollonada ilə səhədlənən açıq verandalardır.[5] Yaşayış binalarının inşası zamanı sərt şəkildə cənub və y cənub-şərq istiqamətinin gözlənildiyi digər Azərbaycan rayonlarından fərqli olaraq, Zaqatalada evlər müxtəlif istiqamətə baxır.[4]

Zaqatala evlərinin interyerlərinin həllində rəflərin ümumiyyətlə olmaması, nişlərin (camaxudan) isə nadir hallarda rast gəlinməsi diqqət çəkir.[5] Evlərin interyerində geni və böyük buxarı mühüm yer tutur. Buxarı qazan asılması üçün daha enli hazırlanırdı.[6]

Coğrafiyası və iqlimi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ay Yanvar Fevral Mart Aprel May İyun İyul Avqust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr İl
Orta temperatur (°C) 1 3 6 12 17 20 23 24 18 13 7 3 12
Orta yağıntı (mm) 20 30 70 120 100 110 60 40 100 80 50 20 850
Mənbə: www.weatherbase.com

Azərbaycanın şimal-qərbində, Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşir. Mülayim-isti iqlimə sahibdir.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2009-cu il 15–22 aprel tarixlərində aparılmış rəsmi Ümumazərbaycan əhali siyahıyaalmasına əsasən şəhərdə 19.772[7] nəfər (9.339[7] nəfər kişi, 10.433[7] nəfər qadın) əhali yaşayır.

Etnik tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zaqatala şəhərinin milli tərkibi
Etnik qruplar 1926[8] sa. 1939[9] sa. 1959[10] sa. 1970[11] sa. 1979[12] sa.
cəmi əhali 3 304 8 594 10 250 13 377 15 195
azərbaycanlı 1 284 2 577 5 362 7 877 9 678
rus 290 2 986 1 876 1 261[q 1] 951[q 2]
saxur 213 232[q 3] 71 831 1 330
ləzgi 117 222 824 478 351
gürcü 96 144 137 307 91
ukraynalı 41 169 … [q 4] [q 5]
avar 10 480 299 1 133 1 446
fars 7 … … … …
alman … 47 … … …
yəhudi … 16 20 13 5
tatar … … … 50 43
udin … … … 2 3
kürd … … … 1 5
digər 65 307 446 442 456
İl Sayı
1897 3.009 [13]
1926 3.269 [14]
İl Sayı
1939 8.594 [15]
1959 10.250 [16]
İl Sayı
1970 13.377 [17]
1979 16.143 [18]
İl Sayı
1989 18.198 [19]
2010 31.300

İqtisadiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Rayonda taxılçılıq, tütünçülük, meyvəçilik, gülçülük, çayçılıq, bostan və tərəvəz bitkiçiliyi, heyvandarlıq sahələri inkişaf etmişdir. Rayon ərazisinin 55,7 faizinin və ya 75,2 min hektarını kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar təşkil edir.

Rayonda sənaye sektoru, o cümlədən emal sənayesi də kifayət qədər inkişaf etmişdir. 27 sənaye müəssisəsinin 78,1 faizi emal sənayesi ilə məşğul olur. Sənayedə istehsal olunan məhsulun 81,0 faizi qida sənayesinin payına düşür.

Zaqatala rayonu zəngin təbii ehtiyatlara malikdir. Rayon turizmin, mebel sənayesinin, tikinti sənayesinin, ovçuluğun, dərman bitkiləri tədarükü və emalı sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün kifayət qədər potensial imkanlara malikdir.

Ümumi ərazinin 37,8 faizdən çoxunu və 51,0 min hektardan artığını meşə ilə örtülü sahələr təşkil edir. Meşələrdə 4,5–6 milyon kub metr oduncaq ehtiyatı vardır. Mövcud meşələrin 85 faizi dağlıq ərazidə yerləşir, su, torpaqqoruyucu, hava təmizləyici və estetik gözəllik mənbəyi kimi müstəsna əhəmiyyətə malikdir.

Zaqatala meşələrində qiymətli ağac növlərindən şabalıd, qoz, eldar şamı, ağ şam, palıd, fıstıq, vələs, cökə, dəmirağacı, qarağac və s. ağac növləri vardır ki, bunlardan mebel sənayesində istifadə edilə bilər.

Tikinti materialları sənayesini inkişaf etdirmək üçün rayonda əhəng daşı, qum, gil, çay daşı və s. ehtiyatlara malikdir ki, bu da rayonda asfalt, sement, silikat kərpic, dəmir beton məmulatlarının istehsalını inkişaf etdirməyə imkan verir.

Ərazinin zəngin təbii landşaftı və toxunulmamış meşə sahələri turizmin inkişafı üçün əlverişli perspektivlər aça bilər. Ərazidə həm respublika vətəndaşlarının, həm də xarici vətəndaşların maraqlı istirahət mənbəyi ola biləcək əvəzsiz təbiət guşələri (Qəbizdərə, Honzoqor dağı, Xalaxı gölü, Moorcay, Malarasa aşırımı və s.) mövcuddur. Zaqafqaziyada təşkil edilmiş ilk qoruq sayılan (1929-cu il) və çox zəngin flora və faunaya malik olan Zaqatala Dövlət Qoruğu (ərazisi 47.4 min ha.) ekoturizmin inkişafı üçün əvəzsizdir.

Rayonun ərazisi mürəkkəb coğrafi relyefə malikdir. Alazan vadisindən başlayaraq 40–50 kilometr məsafədə hündürlük 350 metrdən 3000 metrə qədər yüksəlir. Bu da ərazidə yaşayan heyvanların növ müxtəlifliyinə və onların artıb çoxalmasına əlverişli şərait yaradır. Odur ki, respublikada mövcud olan 340 quş növündən 104-ü, 92 növ məməlidən 42-i rayon ərazisində mövcud arsallar üzrə yayılmışdır. Rayonun bioekoloji xüsusiyyətləri, o cümlədən Zaqatala meşə təsərrüfatının Car, Tala və Muxax meşəçiliklərinin orta və yuxarı meşə qurşaqları, eləcə də yay otlaqlarının bir hissəsi daxil olmaqla 30 min hektar ərazidə özəl ovçuluq təsərrüfatı yaradıla bilər. Bu təsərrüfat həmçinin həmin ərazilərdə geniş yayılmış dərman bitkilərinin tədarükü və emalı ilə də məşğul ola bilər. Dərman bitkilərinin tədarükü və emalı sənayesinin inkişafı üçün rayonun ərazisində 1000-ə qədər bitki növü, o cümlədən 50-ə qədər dərman bitkiləri mövcuddur.

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ruslar və ukraynalılar birlikdə
  2. ↑ Ruslar və ukraynalılar birlikdə
  3. ↑ Saxurlar və digər Dağıstan xalqları birlikdə
  4. ↑ Ruslar və ukraynalılar birlikdə
  5. ↑ Ruslar və ukraynalılar birlikdə

İnternet resursları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Zaqatala rayon icra hakimiyyəti". 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
  2. ↑ Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8
  3. ↑ 1 2 3 4 Саламзаде, 1964. səh. 160
  4. ↑ 1 2 Саламзаде, 1964. səh. 162
  5. ↑ 1 2 С. Датиев, Д. Мотис. Жилье XVIII и XIX вв. Закатальского района (Памятники архитектуры Азербайджана, т.II). Баку. 1950.
  6. ↑ Саламзаде, 1964. səh. 163
  7. ↑ 1 2 3 Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi: Zaqatala rayonu Arxivləşdirilib 2009-11-14 at the Wayback Machine
  8. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Закатальский уезд (перепись 1926 года) Arxivləşdirilib 2015-10-18 at Archive.today
  9. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Закатальский район (перепись 1939 года) Arxivləşdirilib 2012-05-09 at the Wayback Machine
  10. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Закатальский район (перепись 1959 года) Arxivləşdirilib 2012-05-09 at the Wayback Machine
  11. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Закатальский район (перепись 1970 года) Arxivləşdirilib 2012-05-27 at the Wayback Machine
  12. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Закатальский район (перепись 1979 года) Arxivləşdirilib 2012-05-23 at the Wayback Machine
  13. ↑ Rusiya imperiyası əhalisinin siyahıya alınması (1897).
  14. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
  15. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
  16. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).
  17. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
  18. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
  19. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964.