Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustad

Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. Lütfən, mənbələri uyğun şəkildə mətnin daxilində yerləşdirərək məqalənin təkmilləşdirilməsinə kömək edin.

Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustad — XII əsr Azərbaycan yazıçısı, şair, alim və pedaqoq

Əbubəkr ibn Xosrov XII əsrin birinci yarısında anadan olmuşdur. Parlaq istedadlı, mükəmməl təhsili, ensiklopedik bilikləri sayəsində hələ gənc ikən bir ədib və müəllim kimi şöhrət tapmışdır. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə o, hələ Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldənizin dövründə (1136–1175) saraya dəvət olunmuş, gənc şahzadələrin müəllimi təyin edilmiş və otuz ildən artıq bir müddətdə bu sahədə fəaliyyət göstərmişdir. Yazıçının "əl-Ustad" təxəllüsü də, şübhəsiz, onun pedaqoji fəaliyyəti ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin Əbubəkr ibn Xosrov sarayda yalnız müəllimlik etməklə kifayətlənməmiş, geniş bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, nəzm və nəsrlə bir sıra iri həcmli əsərlər yazmışdır.

Əbubəkr ibn Xosrovun həyatı Atabəylər dövlətinin mərkəzi şəhərlərində, ilk növbədə, Naxçıvanda, Həmədanda, Gəncədə, Təbrizdə keçmişdir. Yazıçı bu baxımdan dövrümüzə qədər gəlib çatmış yeganə əsəri olan "Munisnamə"də yalnız bir faktı xatırlayır: 1181-ci ildə Zəncanda olduğunu və şeyx Cəmaləddin Əbül-Məhasin Zəncani ilə görüşdüyünü qeyd edir.

Əl-Ustad istər əvvəlki əsrlərdə, istərsə də öz dövründə yaradılmış ədəbi, fəlsəfi, dini, elmi irsə dərindən bələd olmuşdur. "Munisnamə"nin təkcə giriş hissəsində o, Əscədi, Firdovsi, Sənai, Rəşidəddin Vətvat kimi görkəmli klassiklərin şeirlərindən misallar vermişdir.

"Munisnamə"nin giriş hissəsində Əbubəkr ibn Xosrov özünün aşağıdakı əsərlərini qeyd etmişdir:

1. "Mənsur və Mərcan" poeması – görünür, müəllifin ilk iri həcmli poetik əsəri olmuş, atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana (1175–1186) ithaf edilmişdir.

2. "Sənəm və Əcəm" poeması – atabəy Qızıl Arslana (1186–1191) həsr olunmuşdur.

3. "Mehr və Müştəri" poeması — "Munisnamə"ni yazmağa başlarkən (yəni, XII əsrin sonlarında) bu əsər bitmiş, lakin hələ heç kəsə ithaf olunmamışdı. Bu ad altında XIV əsr Azərbaycan şairi Əssar Təbrizi də poema yazmışdır.

4. "Nəqizeyi-kitabi-Əlfiyə və Şəlfiyə" ("Əlfiyə və Şəlfiyə" kitabına tənqid") – XI əsrin tanınmış fars şairi Əzrəqi Herəvinin pornoqrafik məzmunlu əsərinə tənqid kimi yazılmış, Qızıl Arslana ithaf edilmişdir.

5. "Rahət ər-Ruh" ("Ruhun rahatlığı") – müxtəlif hekayə və novellalardan ibarət mənzum əsərdir. Atabəy Nüsrətəddin Əbubəkrə (1191–1210) ithaf olunmuşdur.

6. "Nüzhət əl-Məcalis" ("Məclislərin ləzzəti") – Şərqdə geniş yayılmış münazirə formasında (gənc oğlan və qız arasında dialoq şəklində) nəsrlə yazılmış və Nüsrətəddin Əbubəkrə ithaf olunmuşdur.

Beləliklə, yenə Atabəy Nüsrətəddin Əbubəkrə ithaf etdiyi "Munisnamə" də daxil olmaqla, əl-Ustadın qələmindən ən azı yeddi əsər (beş mənzum və iki mənsur) çıxmışdır. Təəssüf ki, "Munisnamə" istisna edilməklə, sənətkarın qalan əsərlərinin taleyi haqqında hələlik bir şey məlum deyil.

Əsas məqalə: Munisnamə

"Munisnamə" əsərinin əlyazma nüsxəsinin üzərindəki qeyddən aydın olur ki, o, 1920-ci ilin aprelində Ter-Avetisyan familiyalı bir nəfərdən "Min bir gecə kitabı" adı ilə satın alınmışdır. Düz yarım əsr "Munisnamə" bu ad altında Britaniya muzeyində saxlanmışdır.

Nəhayət, əlyazma ingilis şərqşünası Q. M. Meredit-Ouensin diqqətini cəlb etmiş və o, müəyyənləşdirilmişdir ki, həmin əlyazma "Min bir gecə" deyil, Azərbaycan Atabəyləri dövründə yaşamış Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustad adlı müəllifin qələminə mənsub "Munisnamə"nin unikal nüsxəsidir. Tədqiqatçı əlyazmanın qısa təsvirini hazırlamış və əsərin müəllifi haqqında onun giriş hissəsindən əldə etdiyi məlumatlarla birgə 1971-ci ildə Edinburqda "İran və islam" məcmuəsində çap etdirmişdir.

Q. M. Meredit-Ouensin bu məlumatı həmin dövrdə Atabəylər dövlətinin tarixini tədqiq etməklə məşğul olan akademik Ziya Bünyadovun diqqətindən yayınmamış və o, özünün "Azərbaycan Atabəyləri dövləti" adlı monoqrafiyasında Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustaddan bəhs etmişdir.

"Munisnamə"nin öyrənilməsi və geniş istifadə dairəsinə çıxarılması sahəsində ən mühüm xidmət professor Rüstəm Əliyevə məxsusdur. O, akademik Ziya Bünyadovun səyləri nəticəsində "Munisnamə"nin Bakıya gətirilmiş əlyazmasının mətnini rus dilinə tərcümə etməyə başlamış və 1991-ci ildə "Yazıçı" nəşriyyatında çap etdirmişdir. Həmin tərcümədə "Munisnamə"nin bəzi fəsilləri ixtisar olunmuşdur.

• Мунис-наме. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. Баку, "Язычы", 1991.
• Əbu Bəkr ibn Xosrov əl-Ustad, Munisnamə. Tərcümə və ön söz: Hacı Səbuhi İbrahimov. Naxçıvan. 2008
• Rəna Rzayeva. Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın "Munisnamə" əsəri: mənbələr və paralellər. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2015

• "Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın "Munisnamə" əsəri" kitabı çapdan çıxıb