Alabuqat tatarları
Alabuqat tatarları[2] və yaxud Utar noqayları (həmçinin alabuqat noqayları, utarlar, tatar. alabuqat tatarları[3][4], noqayca utar noqayları, kalm. manqad) — Həştərxan tatarları daxilində etnik qrup.[5][1][6]. Əksər Həştərxan tatarları kimi onlar da özlərini xüsusi etnik icma kimi fərqləndirmirlər və əsasən tatarlar kimi təsnif edirlər və 2010-cu il siyahıyaalınması zamanı 7 nəfər Alabuqat tatarlarına mənsub olduqlarını göstərib. Dağınıq məskunlaşma və Qazan tatarlarına mədəni və dil yaxınlığı ilə səciyyələnirlər.[7]
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Dili | |||||||||
| İrqi | |||||||||
| avropoid, turan irqi tipi | |||||||||
| Dini | |||||||||
| Daxildir | |||||||||
| Türk xalqları[1] | |||||||||
| Mənşəyi | |||||||||
| tatarlar, noqaylar | |||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||
|
Həştərxan tatarları, yurt tatarları, və digər türk xalqları |
Etnonim
[redaktə | mənbəni redaktə et]Utar etnonimi ut-ar sözündən yaranıb, burada əsas söz ut sözüdür - ot və ya oddur. Beləliklə, Utar "ot" totemi olan insanlar və ya odla məşğul olan insanlar deməkdir.[5]. Alabuqat etnonimi Alabuqa stansiyasının adından gəlir. Bu isə köçəri dayanacağıdır.
Etnogenez
[redaktə | mənbəni redaktə et]XVIII əsrin sonlarında kalmıklaşmış qazax-tomutların, türkmənlərin və Zenzeli kəndi tatarlarının bir hissəsi olan köçəri yurd tatarlarının (Cemboylıq və Beşuqil qəbilələri) 100 çadırdan ibarət bir qrupunun inzibati birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Onlar öz növbəsində yurt noqaylarının Qazan tatarları və mişərlərin[7] qarışması nəticəsində meydana gəliblər. Sonradan 25 köçəri “Buxara saray tatarları” ailəsi də onlara qoşulmuşdur.[8] Ümumiyyətlə bu kiçik etnik qrupun etnogenezində noqaylar böyük rol oynayıblar.[9]
XIX əsrin ikinci yarısında Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Alabuqat və Talaqay-Ternovskaya poçt stansiyalarının ətrafında köçəri həyat keçirirdilər. XX əsrdə onlar məskunlaşaraq iki kənd təşkil etdilər. 1930-cu ildən 1962-ci ilə qədər məktəbdə tatar dilində tədrislə əlaqədar olaraq tatarların etnik-mədəni təsirini yaşamış, qismən tatar dilinə keçmişlər. L. Ş.Arslanov 1980-ci ildə qeyd edirdi ki, Alabuqat tatarlarının etnik inkişafında tatar milləti ilə yaxınlaşma (konsolidasiya meyli) yoxdur. Bu qrup öz dilini, etnoqrafik və məişət xüsusiyyətlərini, etnik kimliyini və öz adını qoruyub saxlamaqla onun müstəqil dilə malik müstəqil etnik qrup hesab edilməsinə imkan verir.[9] Bu günə qədər Alabuqatların sayı az olduğuna görə məktəblərdə noqay dilinin tədrisi məsələsi qaldırılmayıb, uşaqlar rus məktəblərində oxuyur, kalmık dilini öyrənirlər. Bununla belə, “noqay” utarlarının özünü dərk etmə şüuru qorunurdu.[10] Lakin 2002-ci il Ümumrusiya əhalinin siyahıyaalınmasının hazırlanması zamanı utarların Həştərxan tatarlarının tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar qəbul edilib.[1]
Yayılma ərazisi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Onlar Kalmıkiya Respublikasında Laqan şəhərində, Ulan-Xol və Severnoye kəndlərində, Həştərxan vilayətinin Zenzeli və Yanqo-Əskər kəndlərində yaşayırlar. Alabuqat-tatar dilində danışırlar. 1979-cu ildə sayları 383 nəfər, 1989-cu ildə 422 nəfər, 2002-ci il siyahıyaalınmasına görə cəmi 5 nəfər özlərini Alabuqat tatarları adlandırıbdır. 2010-cu il siyahıyaalınmasına görə, 1144 nəfər Alabuqat tatarlarının dilində danışdıqlarını bildirmişdir.[11]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 3 Managing Ethnic Diversity in Russia / Ed. Oleh Protsyk, Benedikt Harzl Arxivləşdirilib 2016-12-02 at the Wayback Machine — Oxon, 2013 — P. 180
- ↑ Коряков Ю. Б. "База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России»". 2018-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-09.
- ↑ Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. II том (М—Я). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. — 567 б.
- ↑ Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. I том (А—Л). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. — 543 б
- ↑ 1 2 Жакиев М. Ж. Происхождение тюрков и татар. — М.:Инсан, 2003 — С. 60.
- ↑ Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник) Arxivləşdirilib 2021-01-21 at the Wayback Machine — СПб.: Litres, 2008
- ↑ 1 2 "Кулькатов Ж. Б. Астраханские татары – «ногаи»: к проблеме происхождения этнонима, особенностей этногенеза и традиционной культуры". 2021-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-18.
- ↑ Сызранов А. В. Ислам в Астраханском крае. — Астрахань, 2007—180 с. — С. 34
- ↑ 1 2 Арсланов Л. Ш. Формирование и развитие островных языков и диалектов. (На материале тюркских языков и диалектов Волгоградской, Астраханской областей, Ставропольского края и Калмыцкой АССР) // Диссертация на соискание учёной степени доктора филологических наук. — Елабуга, 1980.
- ↑ Арсланов Л. Ш. Роль этнического самосознания при определении этнической группы и её языка. Arxivləşdirilib 2014-02-02 at the Wayback Machine// VI Конгресс этнографов и антропологов России. — СПб, 2005 — С. 457
- ↑ "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". 2021-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-09.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Арсланов Л. Ш. Формирование этнических групп алабугатских татар // VII Конгресс этнографов и антропологов России:
- Арсланов Л. Ш. О калмыцких заимствованиях в языке алабугатских татар Каспийского р-на Калм. АССР // Советская тюркология. — Баку, 1979, № 6
- Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник) — СПб.: Litres, 2008
