[ yun. ] İnsanı bilavasitə istehsal prosesində iştirakdan azad etmək üçün tətbiq edilən texniki vasitələrin və üsulların məcmusu. Elm kimi avtomatika avtomatik tənzimləmə nəzəriyyəsi əsasında yaranmışdır.
Avtomatika i telemexanika
"Avtomatika i telemexanika" (rus. Автоматика и телемеханика, ing. Automation and Remote Control; mənası – "Avtomatlaşdırma və telemexanika") — Rusiya Elmlər Akademiyasının Maşınqayırma, Mexanika və İdarəetmə Prosesləri Bölməsi, Rusiya Elmlər Akademiyasının Trapeznikov adına İdarəetmə Problemləri İnstitutu və Rusiya Elmlər Akademiyası İnformasiya Ötürmə Problemləri İnstitutu ilə birlikdə təsis edilmiş Rusiya jurnalı. Jurnal avtomatik idarəetmənin nəzəriyyəsi və texnologiyası sahəsində tədqiqat və inkişafları əks etdirir. Xüsusilə idarəetmə nəzəriyyəsinə həsr olunmuş dünyanın ilk elmi jurnalı plaraq tanınır. Jurnal "Nauka" nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunur .
Baş redaktoru Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Andrey Qalyayevdir.
== Tarixi ==
1934-cü ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti akademik Aleksandr Çernışevin rəhbərliyi ilə könüllülük əsasında işləyən Avtomatika və Telemexanika Komissiyası təşkil etmişdir. Onun səyləri ilə 1935-ci ildə Avtomatlaşdırma, Telemexanika və Dispetçerlik üzrə Ümumittifaq Konfransı keçirilmişdir.
1936-cı ilin aprelində yeni jurnalın ilk nömrəsi çap üçün imzalanmışdır.
Avtomatika və telemexanika qurğuları
Avtomatik fəaliyyət göstərən qurğu və sistemləri öyrənən elm və texnika sahəsi avtomatika adlanır. Əgər obyektlərin idarəsi və onların iş fəaliyyətinə nəzarət müəyyən məsafədən yerinə yetirilirsə, bu halda telemexaniki qurğular adlanan xüsusi vasitələrdən istifadə edilir.
Telemexanika – rabitə kanalının səmərəli istifadəsində siqnalları xüsusi qayda ilə çevirməklə, obyektlərin müəyyən məsafədən idarəsi və nəzarəti üçün nəzəri və texniki vasitələri öyrənən elm və texnika sahəsidir
== Dəmir yolunda istifadə oluunan avtomatik və telemexanik qurğular ==
Azərbaycan dəmir yolu müasir avtomatik, telemexaniki idarəetmə sistem və qurğuları ilə təchiz edilmişdir. Bu nəqliyyatda böyük bir təsərrüfat sahələri idarə olunur. Buraya müxtəlif istehsal sahələrinin, təsərrüfatlarının, su nəqliyyatı məntəqələrinin, vaqon və lokomotiv təmiri müəssisələrinin, hərəkət tərkibinin və s. mikroprosessorlu avtomatik idarəetmə sistemləri daxildir.
Bu gün dəmir yolu kompüter texnikası, teleidarə, telenəzarət, teleölçmə sistemləri, sərnişinlərə avtomatlaşdırılmış xidmət sahələri ilə təmin olunmuşdur.
Dəmiryol avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi bir neçə altisistemləri özündə birləşdirir ki, buraya da çeşidləyici stansiya, daşımanın operativ idarə olunması, elektrik təchizatı və s. aiddir.
Bu fəsildə qatarların hərəkətinin tənzimlənməsi, onların stansiya və mənzillərdə təhlükəsizliyini təmin edən avtomatika-telemexanika qurğuları haqqında ümumi məlumat veriləcəkdir.
Azərbaycanın suvarma sistemində avtomatika-telemexanika (film, 1960)
Azərbaycanın suvarma sistemində avtomatika-telemexanika qısametrajlı sənədli filmi rejissor Vladimir Konyagin tərəfindən 1960-cı ildə çəkilmişdir. "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında istehsal edilmişdir. Kinolentdə Azərbaycanın suvarma sistemində avtomatika-telemexanikadan istifadə qaydalarından və ümumiyyətlə texnikanın kənd təsərrüfatının inkişafında əhəmiyyətli rolundan söhbət açılır.
== Məzmun ==
Kinolentdə Azərbaycanın suvarma sistemində avtomatika-telemexanikadan istifadə qaydalarından və ümumiyyətlə texnikanın kənd təsərrüfatının inkişafında əhəmiyyətli rolundan söhbət açılır.
== Filmin üzərində işləyənlər ==
Ssenari müəllifi: A. Yusifov, Nazim Sadıqov
Rejissor: Vladimir Konyagin
Operator: Vladimir Konyagin
== İstinadlar ==
== Mənbə ==
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh.
Dayanıqlığın pozulmasının ləğvi avtomatikası
Enerji sistemində dayanıqlığın pozulmasının ləğvi avtomatikası (DPLA) qəza zamanı dinamik dayanıqlığın pozulmasının qarşısının alınması və baxılan rayonun (şəbəkə) verilmiş hissəsi üçün statik dayanıqlığın qəzadan sonrakı şərtlərini təmin etmək məqsədilə nəzərdə tutulmuş ƏQA qurğularının cəmidir.
DPLA əks-qəza avtomatikası sisteminin enerjisistemin dayanıqlığını təmin edən birinci hissəsidir. Dayanıqlığın pozulması halında ARAL-ın yarımsistemi yenidən sinxronlaşdırma və ya elektrik şəbəkəsini ayırmaqla asinxron rejimin qarşısının alınmasını təmin edir.
DPLA sistemi mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş sistemlərə bölünür. Əksər hallarda DPLA mərkəzləşdirilməmiş təsir edən qurğuların köməyi ilə yerinə yetirilir. Lakin, ƏQA-nın inkişafı ilə mərkəzləşmiş komplekslər yaradılır və inkişaf etdirilir.
== Avtomatikanın növləri ==
DPLA yarımsistemi aşağıdakı avtomatika növlərini əhatə edir:
XAYA, DXAYA — bir və ya iki elektrik veriliş xəttinin açılması zamanı yükaçma avtomatikası
SİYA — EVX-nin statik ifrat yüklənməsi zamanı yükaçma avtomatikası
DİYA — EVX-nin dinamik ifrat yüklənməsi zamanı yükaçma avtomatikası
QQYA — yaxın və ya uzaq qısaqapanma zamanı yükaçma avtomatiaksı
GAYA — generatorların açılması zamanı yükaçma avtomatikası
TAD — təsirlərin avtomatik dozalaşdırılması
== İdarəedici təsirlər ==
DPLA-nın yarımsistemi tdemək olar ki, ƏQA-nın bütün mümkün idarəetmə təsirlərini yerinə yetirir:
GA — generatorların açılması
TQY, TUY — turbinin qısamüddətli (impuls) və uzunmüddətli yüksüzləşdirilməsi
YA — yüklərin açılması
TQ — hidroeneratorların tezliyə görə işə salınması və onların sinxron kompensator rejimindən aktiv rejimə keçirilməsi
GY — hidro və turbogeneratorların yüklənməsi
ET — aktiv müqavimətlərin qoşulması ilə aqreqatların elektriki tormozlanması
Effektivliyin az olması səbəbindən dayanıqlığın sərhədlərini yüksəltmək üçün əlavə aşağıdakı idarəedici təsirlər var:
RA — şuntlayıcı reaktorlarının açılması
KF — uzununa və eninə kompensasiya qurğularının forsirovkası
TF — təsirlənmənin forsirovkası
GQD — gərginliyə görə TAT-ın qoyuluş qiymətlərinin dəyişdirilməsi dəyişdirilməsi
== Ədəbiyyat ==
Окин А. А. Противоаварийная автоматика энергосистем. — М.: Издательство МЭИ, 1995. — 212 с.
Глускин И.З., Иофьев Б.И. Противоаварийная автоматика в энергосистемах.
Yük açmanın xüsusi avtomatikası
YAXA (Yük açmanın xüsusi avtomatikası) — yük açmanın xüsusi avtomatikası.
İki enerji sistemi və enerji sistemin hissələrini əlaqələndirən xətlərdən birinin qəza açılması zamanı yerdə qalan xətlərdə aktiv gücün yolverilməz artımı baş verə bilər. Enerji sistemi bölmədən və generasiya olunan gücü açmadan dayanıqlığı qorumaq üçün enerji sistemin qəbuledici hissəsində yüklərin qısamüddətli avtomatik açılması effektiv vasitələrdən biridir. Bu funksiyanı YAXA yerinə yetirir.
YAXA-nın işəsalıcı faktoru onun quraşdırıldığı 110–220 kV-luq obyeklərin şinlərində gərginliyin aşağı düşməsidir. Əlavə faktorlar kimi, bir və ya bir neçə xəttin açılması nəzərdə tutula bilər (əvvəlki gücə nəzarət etməklə və ya etmədən).
Əlavə işəsalıcı faktorların seçilməsində çətinlik olduğu istisna hallarda, YAXA-nın işi qısaqapanma səbəbindən gərginliyin azalması zamanı bloklanmaqla yerinə yetirilir (qısaqapanma zamanı təsir etmir).
Qaydalara görə, YAXA-nın təsirindən daha çox güc tələb edən, lakin texnoloji prosesin xarakterinə və dərəcəsinə görə az əhəmiyyətli yüklər açılır.
YAXA işləyən zaman ATQ-yə qadağa qoyulmalıdır. Qidalanmanın sonrakı bərpası operativ personal tərəfindən həyata keçirilir.
Əks-qəza avtomatikası
Əks-qəza avtomatikası (ƏQA) — enerji sistemin elektroenergetika rejiminin parametrlərinin ölçülməsini və emal edilməsini, məlumatların ötürülməsi və idarəetmə əmrlərinin verilməsini və nəzarət tədbirlərinin müəyyən edilmiş alqoritm və parametrlərə uyğun həyata keçirilməsini təmin edən, enerji sistemdə olan qəza rejimlərinin inkişafının qarşısını alan və ləğv edən qurğuların cəmidir.
ƏQA qurğusu — qəzaların qeyd edilməsini həyata keçirən, enerji sistemin elektroenergetika rejiminin parametrlərini emal edən, idarəetmə təsirlərini seçən, qəza siqnalları və idarəetmə əmrlərini ötürən və ya nəzarət təsirlərini həyata keçirən və bütövlükdə (operativ və texniki) xidmət göstərən texniki qurğudur (aparat, terminal).