Erməni Soyqırımı

Bu məqalənin neytrallığı şübhə doğurur. Məqalədə tərəf tutma və ya pisləmək məqsədi daşıyan və doğruluğu sübut edilməyən fikirlərin olduğu iddia edilir. Xahiş olunur, bu məsələ ilə əlaqədar müzakirələrdə iştirak edəsiniz. (iyul 2023)

Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın. (iyul 2023)

Erməni soyqırımı^{[Qeyd 2][Qeyd 3]} (erm. Հայոց ցեղասպանություն^{[Qeyd 4]}, translit. Hayots tseğaspanutyun; türk. Ermeni Soykırımı), Ermənilərin köçürülməsi (türk. Ermeni tehciri) və ya ermənilər arasında adətən Mets Yeğern (erm. Մեծ Եղեռն, "Böyük cinayət")^[20] — Osmanlı hökuməti tərəfindən əksərən Osmanlı imperiyası vətəndaşı olan^{[Qeyd 1]} etnik erməni əhalinin qətli barədə saxta iddialar. Hadisələrin başlanğıcı olaraq, Osmanlı hökumətinin Konstantinopol (indiki İstanbul) və Anqorda (indiki Ankara) yekun nəticədə əksəri qətlə yetirilmiş 235–270 arası erməni intellektualı və icma rəhbərlərini toplaması, həbs və deportasiya etməsi tarixi olan 24 aprel 1915-ci il hesab edilir.İddialara görə, Birinci dünya müharibəsi zamanı və sonrası baş vermiş soyqırım iki mərhələrdə həyata keçirilmişdir: birinci mərhələdə əmək qabiliyyətli kişi əhali qətlə yetirilmiş, yetkinlik yaşına çatmışlar isə hərbi xidmətə aparılmış və ya məcburi əməyə sövq edilmiş, ikinci mərhələdə isə qadınlar, uşaqlar və yaşlılar Suriya səhrasına köçürülmə qərarı ilə ölüm yürüşünə çıxarılmışdır.İddiaların daha cəzbedici görünməsi məqsədilə irəli sürülən fikirlərə görə, hərbi qüvvələr tərəfindən müşahidə olunan deportasiya edilən əhali, müntəzəm olaraq soyğunçuluq, cinsi təcavüz və qırğınlara məruz qalmışdır.^[21] Həmin dövrə Osmanlı imperiyası ərazisində yaşayan assuriyalılar və yunanlar da qırğınlara məruz qalmışlar ki, bəzi tarixçilər bu qırğınları da eyni soyqırım siyasətinin tərkib hissəsi hesab edirlər.^[22][23] Dünyanın bir çox hissələrdində Erməni diasporu birbaşa bu soyqırım siyasətinin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir.^[24]

Erməni soyqırımı
Birinci Dünya müharibəsinin Qafqaz cəbhəsi
Osmanlı əsgərlərinin müşayəti ilə Harputdan (Xarpert) yaxınlıqdakı Məzirə həbsxanasına (müasir Elazığ) aparılan erməni mənşəli mülki əhali. Aprel, 1915-ci il
Hücum yeri	Osmanlı imperiyası
Hücum hədəfi	ermənilər
Vaxt	1914–1923
Hücum üsulu	Deportasiya, Soyqırım, Qətliam
Həlak olanlar	1.5 milyon (mübahisəli)[Qeyd 1]
Təşkilatçılar	Osmanlı imperiyası İttihad və Tərəqqi cəmiyyəti
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etnik erməni əhalisinin sistematik şəkildə və bilərəkdən məhv edilməsindən təsirlənən Rafael Lemkin, bu hadisələri ifadə etmək üçün 1943-cü ildə soyqırım ifadəsi (ing. genocide) və anlayışını ixtira etmişdir.^[25] Erməni soyqırımı ən erkən müasir soyqırımlardan biri kimi qəbul edilmişdir.^[26][27][28] O, Holokostdan sonra ikinci ən çox öyrənilmiş və tədqiq edilmiş soyqırımı iddiasıdır.^[29]

Türkiyə hökuməti baş vermiş hadisələri ifadə etmək üçün "soyqırım" ifadəsini düzgün hesab etmir, lakin, son illərdə ölkə daxilində hadisələri bu adla qəbul etməyə daha çox çağırışlar səslənməkdədir.^[30] 2019-cu ildə Amerika Birləşmiş Ştatları, Braziliya, Kanada, Fransa, Almaniya, İtaliya və Rusiya da daxil olmaqla ümumilikdə 30 ölkə və ABŞ-nin 50 ştatından 49-u^{[Qeyd 5]} iddiaları dövlət və parlament səviyyəsində soyqırım hadisəsi olaraq qəbul etmişdir.^[31]

Əsas məqalə: Soyqırım

Erməni soyqırımı hadisəsi "soyqırım" terminin kəşf olunmasından əvvəl baş vermişdir. Bu hadisəni xarakterizə etmək üçün müasir ingilisdilli hesabatlarda "kütləvi qırğın", "vəhşilik", "annihilyasiya", "holokost", "millətin qətli", "irqin məhv edilməsi" və "insanlığa qarşı cinayət" ifadələrindən istifadə olunur.^[32] Erməni soyqırımı hadisələrindən təsirlənən Rafael Lemkin "soyqırım" terminini 1943-cü ildə kəşf etmişdir; sonradan o fikirlərini izah edərək deyirdi "bu o qədər çox baş verib…Ermənilərin başına gəlib, bundan sonra isə Hitler hərəkətə keçib."^[33]

Soyqırımından sonra sağ qalmış ermənilər, bu hadisələri ifadə etmək üçün erməni dilində müxtəlif terminlərdən istifadə edirdilər. Xaçik Muradyan yazır ki, "Yeğern" (Cinayət/Faciə) və ya onun "Medz Yeğern" (Böyük Cinayət) və "Abrillian Yeğern" (Aprel Cinayəti) variantları daha çox istifadə edilirdi.^[34] Qriqor Bələdiyan isə qeyd edir ki, Erməni ədəbiyyatında bu hadisələri ifadə etmək üçün, adətən "faciə" kimi tərcümə edilən "ağed" sözündən istifadə edilir.^[35] Soyqırım anlamını ifadə edən "genosid" (genocide) sözünün kəşf edilməsindən sonra isə Erməni soyqırımını ifadə etmək üçün həm də "armenosid" termini istifadə edilmişdir.^[36]

Erməni soyqırımını təkzib edən mənbələrdə bu adın qarşısına adətən "qondarma", "uydurma" və ya "mübahisəli" kimi təyinedici sözlər də artırılır, Erməni soyqırımı hadisələri "Erməni iddiaları"^[37], "Erməni yalanları" adlandırılır və ya "soyqırım" terminin istifadəsindən qaçmaq üçün evfimizmlər istifadə edilərək hadisələr "hər iki tərəf üçün faciə" və ya "1915-ci il hadisələri" adlandırılır.^[38] ABŞ Prezidenti Barak Obama tərəfindən "Medz Yeghern" ifadəsinin istifadə olunması isə "soyqırım sözündən qaçmaq vasitəsi" kimi izah edilir.^[39]

Hadisələri tədqiq edən bir neçə beynəlxalq təşkilat, "soyqırım" termininin "1915–1916-cı illərdə Osmanlı imperiyasında ermənilərə qarşı törədilmiş qırğınları" düzgün ifadə etdiyi qərarına gəlmişdir.^[40] Bu qərara tərəfdar olan təşkilatlar Beynəlxalq Keçid dövrü Ədliyyəsi Mərkəzi^[40], Beynəlxalq Soyqırım Araşdırmaçıları Assosasiyası^[41] və BMT-nin İnsan Haqqlarının Qorunması və Genişləndirilməsi Alt Komissiyasıdır.^[42]

Beynəlxalq Soyqırım Araşdırmaçıları Assosasiyası 2005-ci ildə "Osmanlı imperiyasının Gənc türklər hökumətinin sistematik şəkildə silahsız xristian kütlələrdən ibarət olan erməni vətəndaşlarına qarşı soyqırım aktı həyata keçirdiyini"^[43] təsdiq etmiş və "bu hadisələr zamanı bir milyondan çox erməninin birbaşa, aclıqdan və ya məcburi ölüm yürüşü zamanı öldürüldüyü"nü qeyd etmişdir. BSAA həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin Erməni soyqırımını təkzib etmək cəhdlərini tənqid etmişdir. 2007-ci ildə Eli Vizel adına İnsanlıq Fondu tərəfindən hazırlanmış^[44] və 53 Nobel mükafatı laureatı tərəfindən imzalanmış məktubda soyqırım tədqiqatçıları 1915-ci ildə ermənilərə qarşı törədilmiş qırğınların soyqırım xarakteri daşıdığını təsdiq edirlər.^[45]

Tədqiqatçı Bat Yeor "Erməni soyqırımının cihad xarakterli qırğın olması"nı ehtimal edir.^[46] Erməniilərin köçürülməsinin şahidi olmuş bədəvi Faiz əl-Heseyn isə 1918-ci ildə yazılmış traktatında bu ehtimalı təkzib edərək bildirir ki, "…bu onların milli fanatizmi və ermənilərə paxıllığı ilə bağlı olmaqla və ancaq onlara aid idi; İslam inancının bu işlərə aidiyyatı yox idi."^[47] Arnold Toynbi yazır ki, "Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün Gənc türklər Pan-İslamizm və Türk millətçiliyini birlikdə işləməyə məcbur etsələr də, sonların siyasəti inkişaf etdikcə İslam elementi geri qalmağa, milliyətçilik isə daha da yerini möhkəmləndirməyə başlamışdır."^[48] Toynbi və başqa tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, türk qızı ilə ailə qurmuş və İslamı qəbul etmiş bir çox ermənilər ölümdən xilas ola bilmişdilər. Qərb ölkələrinin "ermənilərin qırılması"nı İslam tarixində qara ləkə kimi qəbul etməsindən çəkinən əl-Hüseyn də qeyd edir ki, bir çox yeni dinini dəyişmiş ermənilər də edam edilmişdir.^[47] Əl-Hüseyn qeyd edir ki, İslam lideri dinini dəyişmiş ermənilərin əfv edilməsi üçün müraciət etdikdə ona, "siyasətin dini yoxdur" cavabı verilmişdir.^[47]

Ermənistan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Ənənə  • İlkin məskunlaşma
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Sulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Areni-1 mağara kompleksi Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. Hayk əfsanəsi (?) 2492 e.ə. Tunc və Dəmir dövrü Hayasa-Azzi təxm.1500–1290 e.ə. Arme-Şubria təxm.1300s–1190 e.ə. Ararat/Urartu Nairi tayfaları 1114–860 e.ə. Urartu 860–590 e.ə.
Antik dövr Əhəməni dövrü Ermənistan satraplığı 549–331 e.ə. Yervandidlər Qədim Ermənistan Böyük Ermənistan 321 e.ə.–428 b.e. Artaşesidlər 189 e.ə.–12 b.e. İmperiya 84–34 e.ə. Ermənistan Arşakiləri 52–428 b.e. Roma-Parfiya müharibəsi 58–63 b.e. Roma Ermənistanı 114–118 b.e. Xristianlaşdırma 301 b.e. Kiçik Ermənistan 331–72 e.ə. Sofena çarlığı təxm.200–94 e.ə. Kommagene çarlığı 163 e.ə.–72 e.ə. Mərzbanlıq dövrü Bizans Ermənistanı 387–536 Sasani Ermənistanı 428–646 Mamikonyanlar Avarayr döyüşü 451
Orta əsrlər Ərəb dövrü Ərməniyyə 653–884 Hamamşen knyazlığı 700-cü illər–1300-cü illər Amatunilər Orta əsrlər Ermənistanı Ani çarlığı 884–1045 Baqratilər 861–1118 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Salarilər dövləti Artsrunilər Taşir-Zoraget çarlığı 979–1118 Artsak çarlığı 1000–1261 Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Malazgird döyüşü 1071 Kilikiya və Türk-Monqol dövrü Səlcuqlu Ermənistanı 1071–1201 Gürcüstan təbəəliyində 1201–1236 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Xaçın knyazlığı 1261–1750 Türk təbəəliyində 1335–1508 Kilikiya erməni çarlığı 1198–1375 Rubenidlər 1000–1261 Hethumidlər 1226–1373 Luzinyanlar 1341–1375
Erkən müasir dövr Səfəvi-Osmanlı dövrü Səfəvi və Qacar təbəəliyində 1508–1828 Xəmsə məlikləri Böyük sürgün 1606 Türkmənçay müqaviləsi Osmanlı təbəəliyində 1548–1915 Altı vilayət 1878 Həmid qırğınları 1895–1896 Erməni soyqırımı 1909–1918 Rusiya dövrü Rus təbəəliyində 1828–1918 Cənubi Qafqaza köçürülmə Erməni vilayəti 1828–1840 Tarixi toponimlərin dəyişdirilməsi XIX əsr-1988 Qərbi Ermənistan 1915–1918 Milli Azadlıq Hərəkatı Armenakan 1885 S.D. Hnçak Partiyası 1887 Daşnaksütun 1890 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Sərdarabad döyüşü 1918 Qarakilsə döyüşü 1918 Müasir Ermənistan İlk Ermənistan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Azərbaycanla müharibə 1918–1920 Gürcüstanla müharibə 1918 Sevr müqaviləsi 1920 Uilson Ermənistanı 1920 Türkiyə ilə müharibə 1920 Gümrü müqaviləsi 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Ermənistan SSR 1920–1991 Fevral qiyamı 1921 Dağlıq Ermənistan Respublikası 1921 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları 1945–1953 Müstəqillik dövrü Erməni diasporu Gizli ermənilər Ermənistan 1991-bu günə kimi Dağlıq Qarabağ Respublikası 1994-bu günə kimi Qarabağ müharibəsi 1989–1994
Ermənistan portalı
b m r

Əsas məqalə: Osmanlı erməniləri

1555-ci ildə Səfəvilər və Osmanlılar arasında imzalanmış Amasya sülh müqaviləsinin şərtlərinə görə əhalisinin əksər hissəsini ermənilər təşkil edən Şərqi Anadolunun böyük bir hissəsi Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altına keçir, 1639-cu ildə imzalanmış Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi isə həmin ərazilərin hüquqi statusunu birdəfəlik dəqiqləşdirir.^[49][50] Həmin dövrdən sonra erməni dilli mənbələrdə Qərbi Ermənistan adı ilə yanaşı həm də "Türk Ermənistanı" və "Osmanlı Ermənistanı" adlandrmaları işlədilir.^[51] Osmanlı imperiyası tərkibində həmin ərazilərdə yaşayan ermənilər Erməni Qriqoryan Kilsəsinin Konstantinopol Patriarxı tərəfindən idarə edilən bir millət kimi qruplaşdırılır. Osmanlı imperiyasında ermənilər əsasən ölkənin şərq əyalətlərində məskunlaşsalar da, qərb əyalətlərində, o cümlədən paytaxt Konstantinopolda da böyük erməni icması yaşayırdı.

İmperiyada ermənilər üç dini konfessiyanı təmsil edirdilər: katolik ermənilər, protestant ermənilər və qriqoryan ermənilər. Sonuncu konfessiya fərdləri böyük əksəriyyəti təşkil edirdi. Millət sisteminə əsasən erməni icması Osmanlı hökumətinin cüzi müdaxilələri ilə daxili idarə sisteminə malik idilər. Ermənilərin böyük hissəsi – təxminən 70%-i kasıb kənd şəraitində yaşayır, aralarında Duziyanlar (İmperator sikkəxanasının direktorları), Balyanlar (İmperiyanın baş memarları) və Dadiyanlar (Barıt və Silah İstehsalı fabriklərinin direktoru) kimi məşhur ailələr olan qalan hissəsi isə şəhərlərdə yaşayırdı.^[52][53] Osmanlı imperiyasının siyahıyaalma məlumatları ilə Erməni Patriarxının say qeydiyyatı məlumatı uyğun gəlmir. İkincinin qeydlərinə əsasən 1878-ci ildə imperiya ərazisində 3 milyona yaxın (400.000 Konstantinopol və Balkanlarda, 600.000 Kiçik Asiya və Kilikiyada, 670.000 Kiçik Ermənistan və Kayseridə, 1.300.000 isə Qərbi Ermənistanda) erməni əhali yaşayırdı.^[54]

Şərq əyalətlərində ermənilər tez-tez qonşuluqda yaşadıqları kürdlər və türklərin təsiri altına düşür, onlar tərəfindən qoyulmuş qeyri-rəsmi vergiləri ödəməyə və İslamı qəbul etməyə məcbur edilir, mərkəzi hakimiyyətin müdaxiləsi olmadan incidilirdilər.^[53] Digər İslam ölkələrində olduğu kimi, Osmanlı imperiyasında da zimmi sisteminə uyğun olaraq xristianlar və yəhudilərə müəyyən azadlıqlar verilmişdi. Osmanlı imperiyasında zimmi sistemi Umar müqaviləsinə əsaslanmaqla qeyri-müsəlmanların əmlak hüququnu müəyyənləşdirsə də, faktiki olaraq imperiyada müsəlman olmayanlara ikinci növ vətəndaşlar kimi baxılmış və onlar "gavur" adlandırıldışlar. Umar müqaviləsinin qeyri-müsəlmanlara yeni ibadət yerləri inşa etməyi qadağan edən bəndi, Osmanlı imperiyasında bəzi icmalara münasibətdə dəqiq izlənsə də, bəzi hallarda yerli hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən görməzdən gəlinmişdir. Dini gettolar yaradılmasına əsas verən qanun olmamasına baxmayaraq, yaradılmış bu şərait, azlıqların mövcud dini məbədlər ətrafında qruplaşmasına səbəb olmuşdur.^[55][56]

Hüquqi məhdudiyyətlərlə yanaşı, imperiyada yaşayanlar xristianlar müsəlmanlarla bərabər hüquqlu sayılmır və müxtəlif qadağalarla üzləşməli olurdular. Müsəlman təqsirləndirilənə qarşı xristian və yəhudilərin məhkəmədə ifadə vermək hüququ yox idi; bu o anlama gəlirdi ki, onların ifadəsinə yalnız ticari məqsədli məsələlərdə baxıla bilərdi. Müsəlman olmayanlara silah daşımaq, həmçinin dəvə və ata toxunmaq qadağan edilmişdi. Müsəlman olmayanların evləri qonşuluqdakı müsəlmanların evlərindən daha yaxşı görünə bilməzdi; xristian olmayanların dini ayinləri də ciddi şəkildə məhdudlaşdırılırdı, məsələn, Osmanlı imperiyasında kilsə zəngləri bütünlüklə qadağan edilmişdi.^[55][57]

Əsas məqalə: Erməni məsələsi

1890-cı ildən etibarən başlayan üsyanlar 1915-ci il Osmanlı hakimiyyətini radikal qərarlar almağa məcbur etmiş və sözü gedən soyqırım iddiası da bu dövrdən etibarən ortaya çıxmışdır.

Güclənən erməni millətçiliyi Anadolunun şərqində və Kilikya adlanan cənub bölgələrində kütləvi şəkildə yaşayan ermənilərdə separatçı meyli gücləndirdikcə üsyanlar da təbii hal almağa başlamışdı. İlk üsyan 1890-cı ildə Ərzurumda gerçəkləşmiş daha sonra Van, Sason, Adana üsyanları bir-birini izləmişdir. Bu hadisədən sonra 1905-ci ildə sultana sui-qəsd cəhdi olsa da uğursuzluqla nəticələndi. Bölgədə təşkilatlanan erməni komitələri mülki şəxslərə qarşı da xüsusi amansızlıq nümayiş etdirmişdir.^{[mənbə göstərin]}

Gerçəkləşdirilən üsyanlar və Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ruslara qoşulan ermənilərin türklərə qarşı savaşması nəticəsində Osmanlı Dövləti 27 may 1915-ci ildə "Köç" qərarı çıxartdı. Bu qərar öncəsində isə bu gün ermənilərin soyqırım günü kimi qəbul etdikləri 24 aprel günü 2345 erməni lider həbs edilmişdir. Bunların birçoxu kəndlərə hücum edərək silahsız əhalini qıran cinayətkarlar idi.^{[mənbə göstərin]}

Köç qərarı Anadoluda yaşayan ermənilərin Osmanlının digər bölgələrinə dağıdılmasını nəzərdə tutsa da praktikada hərşey fərqli cərəyan etdi. Köç karvanlarına edilən hücumlarda ölən ermənilər bir kənara həm də yollarda aclıqdan və xəstəlikdən ölənlər kifayət qədər idi. Yola çıxanların yalnız bir qismi lazımi məntəqələrə yerləşdirilə bildi.^{[mənbə göstərin]}

Əsas məqalələr: Erməni soyqırımının tanınması və Erməni soyqırımının inkarı

Erməni soyqırımı iddiaları 1965-ci ildən – yəni "soyqırım" ifadəsi gündəmə gəlib.^[59] Kilsənin irəli sürdüyü iddialar Amerika və Avropada erməni lobbisinin dəstəyilə böyük bir kampaniyaya çevrilib.

Ermənilər ilk soyqırım qərarının qəbuluna Uruqvayda nail olublar. 1965-ci il aprelin 20-də Uruqvay parlamenti 24 apreli "Erməni soyqırımını anma günü" kimi tanıyıb (Uruqvay parlamenti 2004 və 2005-ci illərdə daha iki bəyanatla qərarını yeniləyib).

Bundan 17 il sonra – 1982-ci il aprelin 29-da Kiprin yunan icması analoji qərar qəbul edib. "Erməni soyqırımı"nı tanımış bütün ölkələrin sıralaması isə belədir:

1. Uruqvay – 20 aprel 1965, 2004, 2005
2. Cənubi Kipr – 1982
3. Argentina – 1993, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007
4. Rusiya – 1995, 22 aprel 2005
5. Yunanıstan – 25 aprel 1996
6. Kanada – 1996, 2000 və ən son olaraq 21 aprel 2004
7. Livan – 1997, 11 may 2000
8. Belçika – 26 mart 1998
9. Vatikan – 2000
10. İtaliya – 17 noyabr 2000
11. Fransa – 18 yanvar 2001
12. İsveçrə – 16 dekabr 2003
13. Slovakiya – 30 noyabr 2004
14. Hollandiya – 21 dekabr 2004
15. Slovakiya – 2004
16. Polşa – 19 aprel 2005
17. Almaniya – 1 iyun 2016
18. Venesuela – 14 iyul 2005
19. Litva – 15 dekabr 2005
20. Çili – 2007
21. Boliviya – 2014
22. Braziliya – 2015
23. Lüksemburq – 2015
24. Bolqarıstan – 2015
25. Avstriya – 2015
26. Suriya – 2015
27. Amerika Birləşmiş Ştatları — 2019^[60]

Beləliklə, 1950-ci illərdən kampaniya başladan, 1965-ci ildə ilk rəsmi qərarın qəbuluna nail olan ermənilər 45 il ərzində əsilsiz iddialarını 19 ölkədə qərar və ya bəyanat şəklində qəbul etdiriblər. Daha 2 dövlətin (İsveç və ABŞ-nin) Xarici Əlaqələr Komitəsi müvafiq qətnamə layihəsini təsdiqləyib.

"Erməni soyqırımı" iddialarının yayıldığı areal da maraqlıdı – Avropa və Amerika. Avropada qərar qəbul edən ölkələrin çoxu Türkiyənin qapısını döydüyü Avropa Birliyinin üzvüdü. Amerikada isə "soyqırım"ı tanıyan yalnız Kanada və üç Latın Amerikası ölkəsi deyil. Türkiyənin "strateji müttəfiqi" ABŞ-də "soyqırım"ı tanıyan ştatların sayı 30-a çatıb. ABŞ Konqresinin gündəliyində "soyqırım"la bağlı iki layihə durur. ABŞ prezidentləri isə hər il aprelin 24-də "soyqırım" sözünün yarım addımlığından keçirlər.

Amerika və Avropadan kənarda "soyqırım"ı tanıyan cəmi üç ölkə var: biri Rusiyadı, digəri isə Livand və Suriya. Livand və Suriya soyqırımı tanıyan yeganə müsəlman ölkəsidi.

"Erməni soyqırımı"nı tanıyan beynəlxalq təşkilat da var – Avropa Parlamenti. Yəni Avropa Birliyi ölkələrinin parlamenti. Bu qurum "erməni soyqırımı"nı hələ 1987-ci ildə tanıyıb. Həm də Fransanın səyləriylə. 1981-ci ildə fransalı parlamentar Jage "Erməni xalqının durumu" adlı layihə hazırlayaraq Avropa Parlamentinə təqdim edib. Sonra bu parlamentdəki sosialistlər qrupu adından fransalı parlamentari Duport və belçikalı deputat Qlinn qərar layihəsi hazırlayıblar. Layihədə ilk dəfə "erməni soyqırımı" iddiaları Avropa Parlamentinin gündəliyinə çıxarılıb. 1984-cü il seçkilərindən sonra Avropa Parlamentində sosialist qrupunu təmsil edən fransalı deputat Sabi həmin layihəni yeniləyib. Elə həmin il başqa bir fransalı parlamentar yəhudi lobbisinin təsiriylə "erməni soyqırımı" ilə bağlı məruzəçi olmaqdan imtina edib. Bu zaman fransızlar məruzəçiliyi belçikalı deputat Vandemelebroka həvalə ediblər. Qatı sağçı və irqçi kimi tanınan məruzəçi bir dəfə belə Türkiyədə olmadan, bir türk rəsmisi ilə görüşmədən hesabat hazırlayıb. Avropa Parlamentinin Siyasi Komitəsi buranın tarix qurumu olmadığını əsas gətirərək hesabatı qəbul etməyib. Fransızlar komitənin italiyalı başqanına yenidən səsvermə keçirməsi üçün təzyiq göstəriblər, amma o, rədd edib. Komitə sədrinin səlahiyyət müddəti bitdikdən sonra iş yenidən başlayıb və fransızlar istəklərinə nail olublar. 1987-ci il iyulun 18-də ermənilərin üzük qaşı kimi dövrəyə aldığı Avropa Parlamenti "erməni soyqırımı"nı faktiki tanıyan qərar qəbul edib. Bu, təxminən o ərəfəyə təsadüf edirdi ki, Türkiyə Avropa Birliyinə üzvlük niyyətini açıq ifadə eləməyə başlamışdı.

Avropa Parlamenti qərarını 2005-ci ildə təzələdi – Türkiyə Avropa Birliyinə üzvlüklə bağlı alayarımçıq müzakirə tarixi almazdan bir ay əvvəl. Həmin qərarda Türkiyənin 1915-ci ildə baş verənləri "soyqırım" kimi tanıması Avropa Birliyinə üzvlüyün əsas şərtlərindən biri olaraq göstərilir. Doğrudur, Türkiyə üçün direktiv Kopenhagen meyarlarıdır, Avropa Parlamentinin qərarları direktiv yox, tövsiyə xarakteri daşıyır. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, ən sonda Türkiyənin tam üzvlüyünə səs verəcək qurum Avropa Parlamentidir. Həmin səsvermədə, əğər Türkiyə bu səsverməyə qədər gedə biləcəksə, Avropa Parlamentinin qərarları gündəmə gələcək və Ankaranın bu şərtləri yerinə yetirməsi tələb ediləcək. Biz ha desək də ki, bu ədalətsizlikdir.

Ümumiyyətlə ermənilərin və erməni lobbisinin hədəfi "4 T" adlanan tələblərinin yerinə yetirilməsidir:

1. "Soyqırım"ın dünyada tanınması;
2. Türkiyənin "soyqırım"ı tanıması;
3. Türkiyənin "soyqırım"a uğramış adamların varislərinə təzminat ödəməsi;
4. Türkiyənin Şərqində ermənilərə torpaq verilməsi;

Birinci hədəfə faktiki olaraq yaxınlaşıblar. Artıq demək olar ki, bütün Qərb mətbuatı və ictimaiyyəti "soyqırım" iddialarını qəbul edir. Qalır məsələnin hüquqi və siyasi tərəfi. Bunun üçün ABŞ Konqresinin qərarı həlledici əhəmiyyət daşıyır. Bu qətnamə başqa ölkələrin qərarlarına bənzəməyəcək. Həmin layihə keçsə, İngiltərə başda olmaqla Türkiyənin digər müttəfiqləri, beynəlxalq qurumlar da hərəkətə keçəcək, üstəlik, erməni lobbisinin Türkiyədən təzminat tələbləri ciddi bir əsasla gündəmə gələcək. Ermənilər bu qərarı qəbul etdirməyə çox yaxındırlar.

Ermənilər sadəcə tanınmayla kifayətlənməyiblər, adıçəkilən ölkələrin əksəriyyətində "soyqırım" abidələrinin qoyulmasına nail olublar, bədnam iddialarını təbliğ edən 45000 sayt yaradıblar, filmlər çəkdiriblər, bəzi ölkələrdə (Almaniyada) mövzunu dərsliklərə salıblar, kitablar yazdırıblar və indi də demokratik Avropa dövlətlərində "soyqırım yoxdu" deyənin cəzalandırılmasını qanuniləşdirirlər.

Osmanlı imperiyası Birinci Dünya müharibəsində məğlub olduqndan sonra Mudros müqaviləsinə əsasən müttəfiq qoşunları İstanbula daxil oldular. Bu andan etibarən sultanın hakimiyyəti formal xarakter daşımağa başladı.

Birinci dünya müharibəsi zamanı Osmanlı imperiyasına və türklərə qarşı apardıqları irqçi təbliğata bəraət qazandırmaq həm də müttəfiqlərə problem yarada biləcək insanları İstanbuldan uzaqlaşdırmaq üçün işğalçılar "hərbi tribunal" qurmaq fikrinə qəldilər. Formal olaraq bu tribunal hərbi cinayətlər törədmiş insanların (ingilis hərbi əsirləri ilə sərt rəftar və ermənilərin öldürülməsi) cəzalandırılması məqsədi güdürdü.

Müttəfiq qüvvələri tərəfindən çox sayda dövlət məmuru, hərbçi və siyasətçi həbs olunaraq Maltaya göndərildi. Lakin bir müddət sonra Maltaya aparılan insanların "günahını" sübut edə bilmədikləri üçün müttəfiqlər onları azad etməyə məcbur oldular.

İstanbulda fəaliyyət göstərən tribunal əsasən dövlət məmurlarının (kaymakamlar, valilər) və jandarmeriya və ordu zabitlərini istintaqa cəlb edirdi. Osmanlı dövlətinin bütün arxivləri əllərində olmasına baxmayaraq, müttəfiqlər gənctürklərin "erməni soyqırımı" törədmək istədikləri barədə heç bir sübut əldə edə bilmədilər.

Bu şəraitdə tribunalın köməyinə "gənc türklər"i öz siyasi opponenti görən bəzi siyasi qüvvələr eləcə də erməni təşkilatları tribunalı "şahidlərlə" təmin etməyə başladılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra səbəblərdən dolayı bu tribunalda sultan və onun yaxın çevrəsi də maraqlı idi.

Məhkəmə zamanı Osmanlı dövlətinin cinayət hüququ və elementar hüquqi normalar kobud şəkildə pozulmasına, müttəhimlərin xeyrinə ifadə verən şahidlərin məhkəməyə buraxılmamasına baxmayaraq məhkəmə bir neçə nəfər barəsində ölüm hökmü çıxarır^[61][62].

1920-ci illərdə Aram Andonyan adlı erməni tarixçi Londonda, Parisdə və Bostonda (ABŞ) "Naim bəyin xatirələri ermənlərin köçürülməsi və qətli haqda rəsmi türk sənədləri" (The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportation and the Massacres of Armenians) adlı kitablar dərc etdirir. Bu kitablarda Tələt paşaya aid olduğu iddia edilən və ermənilərin kütləvi qətlini əmr edən 50 teleqram və 2 məktub var. Andonyanın iddiasına görə bu "materialları" Hələbi tutmuş general Allenbinin ordusu aşkar etmişdir. Bir sıra erməni və ermənipərəst tarixçilər bu materialların saxta olmadığını və erəmi soyqırımını sübut edən faktlardan biri olduğunu iddia edirlər. Maraqlıdır ki, ingilis ordusu İstambulu işğal etdikdən sonra "gənc türklərin" "hərbi cinayətlər törədmiş" nümayəndələrinin məhkəmə qarşısına çıxarldığı "İstambul hərbi tribunalı" Andonyanın materiallarını saxta saymış və bunu sübut kimi qəbul etməmişdir. Bir qədər sonra Berlində Tələt paşanı qətlə yetirmiş Soqomon Teyleryanın məhkəməsi zamanı "erməni soyqırımının" sübütu kimi təqdim olunmuş "Tələt paşanın teleqramları" yenə də sübut kimi gəbul olunmur, sənədlərin ekspertizasını keçirən Berlin kriminalistika bürosunun ekspertləri sənədlərin saxta olduğu qənaətinə gəlirlər. Baxmayaraq ki, Andonyanın materialları ciddi akademik çevrələrdə qəbul olunmur, erməni tarixçiləri onların saxta olmadıqlarını və "erməni soyqırımını" sübüt edən faktlardan biri olduğunu iddia edirlər^[63][64][65].

ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının üzvü, Ohayo ştatından seçilmiş Jan Şmidt uydurma "erməni soyqırımı"nı tanımadığı üçün ermənilərin qəzəbinə tuş gəlmişdir. J. Smidt bildirib ki, 1915-ci il hadisələrini soyqırım kimi qiymətləndirmək doğru deyil: "Konqresin üzvü kimi heç vaxt "erməni soyqırımı" haqqında layihələrə səs verməmişəm. Hər zaman hesab etmişəm ki, bu məsələ Konqresin problemi deyil. Bu problemin birdəfəlik həlli üçün mütəxəssislərdən ibarət müstəqil beynəlxalq komissiyanın yaradılması fikrini dəstəkləyirəm".

J. Şmidt xatırladıb ki, ABŞ-nin bir sıra nüfuzlu alimləri də 1915-ci ildə baş vermiş faciəvi hadisələr üçün "soyqırım" ifadəsinin istifadəsinin doğru olmadığını bəyan ediblər. Bu alimlər arasında Prinston Universitetindən məşhur tarixçi Bernard Levis və Norman İtzkovits, Kaliforniya Universitetindən Stenford Şav, Lusvill Universitetindən Justin Makkarti, Massaçusets Universitetindən Günter Levi və Brayan Vilyams, Boston Universitetindən David Fromkin, Brandis Universitetindən Aviqdor Levi, Tennessi Texniki Universitetindən Maykl Günter, Corc Vaşinqton Universitetindən Roderik Davidson, "Hunter" Kollecindən Pyer Oberlinq, Xarici Siyasət Araşdırmaları İnstitutundan Maykl Radu və hərbi tarixçi Edvard Erikson kimi elm adamları var.

J. Şmidt onun seçki kampaniyasına dəstək vermiş şəxslərin Türkiyə hökuməti ilə əlaqəsinin olmadığını göstərən sənədləri də şikayətinə əlavə edərək D. Qriqoryanın seçki qanunlarını qəsdən pozduğunu bildirib və cəzalandırılmasını istəyib^[66].

Ukraynanın Xarkov vilayətinin İzyum Şəhər Şurası 2010-cu ildə erməni soyqırımı nın tanınması haqqında qəbul etdiyi 2009-cu il tarixli qərarı ləğv edib. Bu barədə Şəhər Şurasının növbəti sessiyasında qərar qəbul olunub. İzyum meri Şəhər Şurasının qərarı ləğv etməsi ilə bağlı Krımın azərbaycanlı icmasının rəhbəri Rəhim Hümbətova və Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin Krım təşkilatına müvafiq məktub göndərib. Rəhim Hümbətov bildirib ki, erməni soyqırımı nın tanınması haqqında qərarın ləğvinə uzunmüddətli əmək sərf edərək nail olublar: "Bu qərar Ukrayna qanunvericiliyinə zidd idi və yerli idarəetmə orqanının belə bir qərar qəbul etməyə səlahiyyəti yoxdur. Biz həmçinin Şəhər Şurasının qəbul etdiyi bu qərara hüquqi qiymət verilməsi üçün İzyum prokurorluğuna müraciət etmişdik. Uzunmüddətli mübarizədən sonra qanunsuz və ədalətsiz qərarın ləğvinə nail olduq. Artıq "erməni soyqırımı"nın tanınması ilə bağlı qərarların beynəlxalq səviyyədə ləğv olunması üçün mübarizə aparmaq vaxtı çatıb. Bunun üçün əsaslar lazım olduğundan da kifayət qədərdir". Xatırladaq ki, bu, bütün dünyada "erməni soyqırımı"nın tanınması barədə qərarın ləğvinə dair ilk haldır^[67].

• 
• 
• 
• 
• 
• 

1. Erməni soyqırımı. Türkün sözü (film, 2001)

• Erməni terrorizmi
• Azərbaycanlıların soyqırımı günü

• Гурко-Кряжин В.: Армянский вопрос (БСЭ. Изд. 1, т. 3. — М.: 1926, С.437–440.) Arxivləşdirilib 2008-07-20 at the Wayback Machine, Баку : Коммунист, 1990. – 16 с. – 50000 экз. – На азерб. и рус. яз.

• Müsəlmanın sonrakı Soyqırımı, yaxud ermənilər "Soyqırımı" Dünyaya nə vaxtdan və nə cür qəbul etdirməyə başlayıblar? Arxivləşdirilib 2007-12-18 at the Wayback Machine
• Ermeni Soykırımı iddiası hakkında bilgi^{[ölü keçid]}  (türk.)
• AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI VƏ DEPORTASİYASI
• Cəmil Həsənli, "Erməni soyqırımı", "Caucasus & Globalization" jurnalı
• Cəmil Həsənli. "Ermənilərin genosid mifi: tarixi faktlar nə deyir? SONUNCU HİSSƏ" (az.). azadliq.info. 2015-04-24. 2015-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-26.