Bakı erməniləri

Bakı erməniləri — Bakıda yaşamış ermənilər. Ermənilər vaxtilə Azərbaycanın paytaxtı Bakıda böyük bir icma yaratmışdılar. Onların ilkin məskunlaşma tarixi bəlli olmasa da, Bakının erməni əhalisi XIX əsrdə, neft hasilatı üçün əsas mərkəzə çevrildiyi və təşəbbüskar investorlara və iş adamlarına digər iqtisadi imkanlar təklif etdiyi zaman artıb.

İl Ümumi Ermənilər     %
1851[1] 7,431 405 5,5%
1886[2] 86,611 24,490 28,3%
1897[3] 111,904 19,099 17,1%
1926[4] 347,390 69,544 20%
1939[2] 808,690 118,703 14,7%
1959[2] 987,228 170,074 17,2%
1970[2] 1,265,515 207,464 16,4%
1979[2] 1,533,235 215,807 14,1%
1989[2] 1,794,874 179,950 10,0%
1999[5] 1,788,854 378 0%
2009[6] 2,045,815 104 0,005
1939–1989-cu illərin rəqəmlərinə Bakı şəhərinin və Bakı bələdiyyəsinin (qorsovet) məlumatları daxildir./small>

1917-ci il Rusiya inqilabının təlatümlərinə baxmayaraq, onların sayı XX əsrdə əhəmiyyətli olaraq qaldı, lakin 1988-ci ildən 1990-cı ilin yanvarına qədər demək olar ki, bütün ermənilər şəhəri tərk etdilər.[7] 1990-cı il yanvarın əvvəlinə Bakıda cəmi 50 min erməni qaldı. Bunların əksəriyyəti Sovet İttifaqının dağılmasından əvvəl və Birinci Qarabağ müharibəsinin ilkin mərhələlərində baş vermiş qırğında hədəf alındıqdan sonra şəhəri tərk etmişdi.[8]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya inqilabından əvvəl

[redaktə | mənbəni redaktə et]

VII əsrdə erməni filosofu Ananiya Şiraklı özünün "Aşxaratsuyts" (Coğrafiya) əsərində Alti-Baqavanı Paytakaran vilayətinin 12 bölgəsindən biri kimi göstərmişdir. Dilçi və şərqşünas Kerope Patkanov öz tərcüməsində bu bölgəni Bakı adlandırmışdır.[9]

Şərqşünas və akademik Vasili Bartold XV əsr fars tarixçisi Həmdullah Qəzviniyə istinad edərək Bakıda köhnə erməni kilsəsinin olmasından danışır.[10]

1806-cı ildə şəhər Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra ermənilərin böyük axını ilə üzləşdi. Onların çoxu tacir, sənaye meneceri və dövlət idarəçiliyi kimi işlərə başladılar.[11] Ermənilər şəhərdə kilsələri, məktəbləri olan bir icma yaratmışdılar.

İmperiya hökumətinin yaratdığı əlverişli iqtisadi şərait bir çox ermənilərə Bakının inkişaf edən neft hasilatı və qazma biznesinə daxil olmağa imkan verdi. Ermənilər ruslarla birlikdə şəhərin maliyyə elitasını təşkil edirdilər və yerli kapital əsasən onların əlində cəmləşmişdi. Ermənilər məhkəmə sistemində sayca ikinci qrup idi.[12]

1900-cü ilə qədər ermənilərə məxsus müəssisələr regionda fəaliyyət göstərən neft şirkətlərinin təxminən üçdə birini təşkil edirdilər.[13] Ermənilərlə azərbaycanlılar arasında artan gərginlik 1905–1906-cı illərdə qarşılıqlı qırğınlarla nəticələndi və bu iki qrup arasında şəhərdə və bölgənin başqa yerlərində onilliklər ərzində inamsızlıq toxumu əkildi.[14][15]

AXC dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyini elan etdikdən sonra o vaxt bolşeviklərin işğalı altında olan Bakıda erməni millətçi Daşnaksutyun getdikcə fəallaşdı. Rusiya statistikasına görə, bu zaman Bakı quberniyasında 120 min erməni yaşayırdı.[16]

Bakı Kommunasının rəhbər orqanının bir neçə üzvü etnik ermənilərdən ibarət idi. 1918-ci il aprelin 1-də Osmanlı qüvvələri fevral ayında Zaqafqaziya yürüşünə başladıqdan sonra şəhərin müxtəlif qruplaşmaları arasında toqquşmalar baş verdi.

Bakı Kommunasının erməni başçısı Stepan Şaumyanın bolşevik, erməni və müsəlman fraksiyaları arasında ittifaq yaratmaq cəhdlərinə baxmayaraq, ittifaq tezliklə dağıldı.[17]

Ermənilərin artan gücündən təşvişə düşən müsəlmanların keçmiş çar ümummüsəlman vəhşi diviziyasını şəhərə dəvət edərək kənardan kömək istəməyə çalışması vəziyyət daha da gərginləşdi.[18] Bu, şəhərdə təşviş yaratdı və tezliklə fraksiyalar arasında mülki döyüşlər başladı. Ermənilərin neytral qalmaq və yalnız özünümüdafiə üçün hazır olmaq cəhdlərinə baxmayaraq, tezliklə müsəlmanların hərbi hücumuna müqavimət göstərmək üçün bolşeviklərlə birləşmək qərarı verildi. Döyüşlər erməni-bolşevik koalisiyasının qələbəsi ilə nəticələndi və bu koalisiya hər iki tərəfdən minlərlə itki verdi, onların arasında müsəlmanlar da var idi.[19]

Beş aydan sonra minlərlə erməni ya Bakıdan qaçdığından, ya da Qafqaz İslam Ordusunun yaxınlaşması ilə qətlə yetirildiyindən icma üzvlərinin sayı azaldı.[20] Bu hadisələrdən asılı olmayaraq, 1918-ci il dekabrın 18-də 96 deputatdan 11-ni təşkil edən yeni yaradılmış Azərbaycan parlamentində etnik ermənilər təmsil olundu.[21]

Sovet dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın sovetləşməsindən sonra ermənilər Bakıda mütəxəssislərdən, sənətkarlardan və ziyalılardan ibarət, Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni həyatına inteqrasiya olunmuş böyük və canlı icmanı bərpa edə bildilər. İcma qismən Qarabağ ermənilərinin Bakıya və digər böyük şəhərlərə aktiv miqrasiyası sayəsində davamlı şəkildə böyüdü.

Bakının ermənilərin məskunlaşdığı Ermənikənd məhəlləsi kiçik bir neftçi kəndindən firavan şəhər icmasına çevrildi.[22] 1988-ci ildə Qarabağ münaqişəsi başlayanda təkcə Bakıda Qarabağdan daha çox erməni var idi.[23] Ermənilər dövlət aparatında geniş şəkildə təmsil olunurdular.[24]

Sovet dövründə Bakının çoxmillətli təbiəti onun əhalisinin fəal inteqrasiyasına və etnik kimliyin öz mövqelərini itirməyə başladığı və İkinci Dünya müharibəsindən sonra urbanizasiya nəsilləri ilə seçilən rusdilli şəhər subkulturasının yaranmasına şərait yaratdı. Etnik mənşəyindən və ya dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bakılılar kimliklərini müəyyənləşdirməyə meyil edirdilər.[25][26] 1980-ci illərdə Bakının erməni icması böyük ölçüdə ruslaşmışdı. 1977-ci ildə Azərbaycanda erməni şagirdlərin 58 faizi rus dilində təhsil alırdı.[27] Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində ermənilər tez-tez Azərbaycandan qopmağı üstün tutduqları halda, Bakıda azərbaycanlı-erməni arası nikahlar kifayət qədər tez-tez baş verirdi.[28]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑  (rus.) Kavkazskii Kalendar na 1852g., pp. 305–307
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Население Азербайджана (rus). Ethno-Caucasus. 28 March 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2013.
  3. ↑  (rus.) Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Arxivləşdirilib 2012-01-19 at the Wayback Machine
  4. ↑  (rus.) ГОРОД БАКУ (1926 г.) Arxivləşdirilib 2024-03-03 at the Wayback Machine
  5. ↑ "Ethnic composition of Azerbaijan 1999". Pop-stat.mashke.org. 29 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 February 2012.
  6. ↑ "Ethnic composition of Azerbaijan 2009". Pop-stat.mashke.org. 7 April 1971. 7 February 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 February 2012.
  7. ↑ "Bukva.mobi". 16 November 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2017.
  8. ↑ Kaufman, Stuart J. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell University Press. 2001. səh. 67. ISBN 978-0-8014-8736-1.
  9. ↑ "Баку: город утраченный — город утративший". armenianhouse.org. 2019-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2024.
  10. ↑ В. В. Бартольд "Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира". Курс лекций. Баку 1925 г.
  11. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004. Europa Publications Limited. Azerbaijan.
  12. ↑ Altstadt, Audrey L. The Azerbaijani Turks: Power and Identity Under Russian Rule. Hoover Press. 1992. səh. 31. ISBN 9780817991838.
  13. ↑ Suny, Ronald Grigor. "Eastern Armenians Under Tsarist Rule" in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, ed. Richard G. Hovannisian, New York: St. Martin's Press, 1997, p. 125.
  14. ↑ Suha Bolukbasi. "Nation-building in Azerbaijan Arxivləşdirilib 2023-09-23 at the Wayback Machine." in Identity politics in Central Asia and the Muslim world, Willem van Schendel and Erik Jan Zürcher (eds.). I. B. Tauris, 2001. "Until the 1905–6 Armeno-Tatar (the Azeris were called Tatars by Russia) war, localism was the main tenet of cultural identity among Azeri intellectuals."
  15. ↑ Joseph Russell Rudolph. Hot spot: North America and Europe Arxivləşdirilib 2023-09-23 at the Wayback Machine. ABC-CLIO, 2008. "To these larger moments can be added dozens of lesser ones, such as the 1905–06 Armenian-Tartar wars that gave Azeris and Armenians an opportunity to kill one another in the areas of Armenia and Azerbaijan that were then controlled by Russia…"
  16. ↑ Hovannisian, Richard G. Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley: University of California Press. 1967. 15–16. ISBN 0-520-00574-0.
  17. ↑ Hopkirk, Peter. Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire (English). Kodansha Internatioonal. 1994. 282. ISBN 1-56836-020-7.
  18. ↑ Hopkirk, Peter. Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire (English). Kodansha International. 1994. 283. ISBN 1-56836-020-7.
  19. ↑ Hopkirk, Peter. Like Hidden Fire. The Plot to Bring Down the British Empire. New York: Kodansha International, 1994, p. 283–7. ISBN 1-56836-127-0
  20. ↑ Hovannisian. Armenia on the Road to Independence, pp. 225–27, 312, note 36.
  21. ↑ Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge: Cambridge University Press, 1985, p. 145.
  22. ↑  (rus.) Baransky, Nikolai. Экономическая география СССР [An Economic Geography of the USSR]. Moscow: Government Educational-Pedagogical Publishing, 1938, p. 305.
  23. ↑ Ehteshami, Anoushiravan (1994). From the Gulf to Central Asia. Exeter: University of Exeter Press, p. 164
  24. ↑ Encyclopedia Americana. Azerbaijan, Republic of. Grolier Incorporated, 1993
  25. ↑  (rus.) Rumyantsev, Sergei. "Столица, город или деревня. Об итогах урбанизации в отдельно взятой республике на Южном Кавказе Arxivləşdirilib 2012-03-21 at the Wayback Machine." Demoscope Weekly. 10–23 October 2005.
  26. ↑  (rus.) Mamardashvili, Merab. ""Солнечное сплетение" Евразии Arxivləşdirilib 2022-02-25 at the Wayback Machine."
  27. ↑  (rus.) Bilodid, Ivan. Русский язык как средство межнационального общения [The Russian Language as a Means of International Communication]. Moscow: Nauka, 1977, p. 164
  28. ↑ Shlapentokh, Vladimir. A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed. Armonk, N. Y.: M. E. Sharpe, 2001, p. 269.