Orta əsrlərdə bir çox dillərə daxil olmuş slavyan sözüdür. Hərfi tərcümədə němьcь sözünün anlamı "lal" deməkdir (onların slavyan dilində danışa bilmədiyinə görə) və slavyanlar bu sözü bütün almandilli tayfalar üçün işlədirdi, lakin Türk-Ərəb-Fars terminologiyasında bu ancaq Avstriya anlamı verir[2][3]
Bir çox kitablarda Qaradağ gedir. Tək Azərbaycanca yox, ümmumiyətlə, çox dillərdə Monte Negro (Qara Dağ) sözünün hərfi tərcüməsidir: Crna Gora, Черногория, Karadağ və s.
Müsəlman Şərqi yazılarındakı Çinin Zeytun şəhəri Çyuançjou (Quanzhou) ilə eyniləşdirilməsi XIX-cu əsrdə mübahisəli idi, bəzi alimlər Polo və İbn Battutanın bu adı Syamen (Xiamen) limanına dediyini düşünürdü. Amma sonra, Çin tarixi mənbələri bu şəhərin keçmiş statusu və əsrlər boyu yavaş-yavaş çökən limanının əvvəlki mükəmməlliyi qeyd edir
qazaxca və uyğurca İnin (Yíníng) şəhərinin yerli adı, deyilənə görə Orxon abidələrində qeyd olunub. Kökü Mancur dilində "uhulca" sözündən gəlir və Altay dağ qoyunu və ya Arxar deməkdir[13]
Qədim türk dilində bu məkanın adı Tüpüt (𐱅𐰇𐰯𐰇𐱅) olaraq tanınırdı. Bu sözün qədim türkcə 𐱅𐰇𐰯𐰇 (töpö/töpü/tüpü - təpə) sözündən gəlməsi ehtimal olunur.[20]Mahmud Qaşqarlının məşhur Divanü Lüğat-it-Türk kitabında Qaraxanlı türkcəsində eyni qədim türk dilindəki kimi Tübüt (تُبُتْ) olaraq qeydə alınıb, lakin həmin əlifbada olmadığına görə P hərfinin işlənməməsini qeyd etmək olar.
1936-ci ildə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (НКВД) və Mərkəzi İcra Komitəsinin (ЦИК СССР) sənədinə görə Gürcüstan SSR-nin yaşayış məntəqəsinin adları bütün sovet xalqlarının dillərində gürcü dilindəki adının transkripsiyası olmalıdır. Bir çox yaşayış məntəqələrinin adlarına sadəcə "İ" hərfi əlavə olunub.[24]
1940-ci ilə qədər Bağdadi adı ilə tanınırdı, sonra rusca Mayakovski (Маяковский) adlandırıldı; 1990-cı ildə gürcüsayağı Bağdati (t harifi ilə) adlandırıldı
Çörük Qəmərli adı ilə salınıb, lakin 1817-1819-cu illərdə Russsiya İmperiyası Katarinenfeld olaraq dəyişdi, daha sonra Sovet vaxtında 1921-ci ildə Lüksemburq oldu və 1944-cü ildə gürcü dilində Bolnisi adlandırıldı
Şərqi Qara dənizdəki quldurluq halının bitməsi üçün xaraba halda olan Faş qalası 26 iyul, 1579-cu ildə yenidən inşa edildi. 1858-ci ildə şəhər liman statusu almışdır
Britaniya imperiyasından azadlıq əldə edən Hindistan etnik cəhətdən həssas addəyişmə siyasətini aparır (və bu yalnız yaşayış məntəqələrinə aid deyil, həmçinin küçə adları, simvolikalar və s.). Bharatiya Canata Partiyası (BJP) 1990-cı və 2001-ci illərdə Əhmədabad şəhərini Karnavati olaraq və Allahabad şəhərini Prayaqrac olaraq dəyişdi.[39] Prayaqrac adının qəbul edilməsindən sonra BJP rəsmisi bildirib: "Bu gün BJP hökuməti Əkbərin etdiyi səhvi nətər lazımdı düzəltdi".[40] 2018-ci ildə Övrəngabad şəhəri Çhatrapati Sambhaci Naqar və Osmanabad şəhəri Dharaşiv olaraq dəyişdirildi. Maharaştra ştatının rəisi Uddhav Thackerey 2020-ci ildə qeyd etdi ki, bunların səbəbi «islami» adlardan hindu adlarına keçməkdir.
Hindistan mədəniyyəti etnik və dini qrupların əsrlər boyu bir-bir ilə sülh içində yaşamaqda idi, lakin Hindistan şəhərlərinin və yerlərinin adlarının dəyişdirilməsi kimi hadisələr bu qruplar arasında əsas gərginliyi üzə çıxarır. Bu, ən asan şəkildə millətin müsəlman və hindu əhalisi arasında ziddiyyətli maraqlar və tarixi şərhlər vasitəsilə nümayiş etdirilir. Hindu millətçi partiyası Bharatiya Canata Partiyasının (BJP) siyasətdə hindu millətçiliyinin artan tendensiyası nəticəsində müsəlmanlarda və başqa hindlərdə müsəlman keçmişlərinə qorxu və nifrət yaradır. Bu məyusluğa səbəb olan mühüm hadisələr arasında Feyzabad rayonunun adının Ayodhya rayonu (hinduizmin müqəddəs şəhəri) adlandırılması daxildir.
Hindistanın dəyişən imici ilə yanaşı, onun tarixi tədricən müsəlman deyil, hindu irsini əks etdirən adlarla yenidən yazılır. Hindistanlı müəllif Puşpa Sundar yazır: “Addəyişdirilmələrin arxasında duran məqsəd, istər əvvəllər, istərsə də indi edilir, digərinin etdiyi yaxşılığın və pisin hökm sürən yaddaşını silməkdir və eyni zamanda, cari dövrün şərh etdiyi kimi, tarixə böyük təsir göstərməkdir”. O, oxucuları nəsillərin dəyərləri və münasibətləri dəyişdikcə tarixin yenidən yazılmasının arxasında duran əxlaqı nəzərdən keçirməyə sövq edir. Bu hadisələr müsəlman olan Hindistan vətəndaşlarını öz barədə «ikinci sort» düşüncəsini yayır və bu Hindistanın dünyəvi, çoxkonfessiyalı bir millət olması iddiasına zidd görünür.
1956 ildə Hindu millətçiləri tərəfindən ştatları yeni yenidən qurma nəticəsində müsalman əhalili Heydərabad ştatı Andhra Pradeş və Məysur arasında bölünür, bunun mənası müsəlmanları deorqanizasiya etmədir. 1973-cü ildə Məysur ştatı müsəlman adına oxşadığına görə adını dəyişdirərək Karnataka edirlər
İranda şəhərlərin adını dəyişməsi əsasən 1925-ci ildən hökumətə fars milliyyətçi Pəhləvilərin keçməyi ilə əlaqəlidir, bir çox türkdilli adlar ya başqa farsca sözlə əvəz olunub və ya hərfi tərcümə olunub.
1925-ci ildə Rza Şah Əhməd Şah Qacarı taxtdan salıb Pəhləvi sülaləsini quranda Arasbaranın tədricən tənəzzülü başladı. Yeni padşah türk (Azərbaycan) əhalisinə qarşı mədəni və etnik millətçilik və assimilyasiya siyasətini həyata keçirməyə başladı və Qaradağ şəhərinin adını Arasbaran olaraq dəyişdi[43][44]
Bölgənin Azərbaycan türkcəsində istifadə olunan adı Sərəskənddir. Hazırki rəsmi adı olan "Həştrud" isə farsca"həşt"(səkkiz) və "rud"(çay, axar su) sözlərindən ibarətdir. Şəhərin əsası Teymurilər dövləti dövründə salınıb
Məhabad adı ilk dəfə Birinci Dünya Müharibəsindən sonra, Pəhləvi Rza şahın (1925–1941) dövründə olmuşdur. Bundan əvvəl türkcə soğuq-bulaq sözünün farsca təhrifi olan Savojbolagh kimi tanınırdı
Şəhərin Azərbaycan türkcəsindəki adı olan Qoşaçay adı "cüt, iki dənə olan" mənalarını daşıyan "qoşa", və "təbii axar su" demək olan "çay" sözlərindən ibarətdir. Hazırkı rəsmi farsca adı olan Miyandoab adı isə "miyan" (orta, ortasında), "do" (iki), və "ab" (su) sözlərindən ibarətdir
Şəhərin Azərbaycan türkcəsindəki adı olan Qaraeyni adı Azərbaycan türkcəsindəki "qara" (bu söz yer adlarında istər qara rəng, istər "böyük, əzəmətli, [bəzən] uca" mənalarını verir) və ərəbcə"göz, bulaq" mənalarını verən "eyn / əyn" sözlərindən ibarətdir. Lakin şəhərin hazırkı rəsmi farsca adı olan Siyahçeşmə bu şəhərin əsl doğma adının (Qaraeyni) farscaya sözbəsöz tərcümə edilməsiylə yaranıb; belə ki, "qara" sözü "siyah" sözü ilə, "eyni" (bulaq) sözü isə "çeşmə" sözü ilə (hər iki söz xalis fars sözləridirlər) əvəz olunub
1938-ci ildə Rza xan Palani Pəhləvinin toponimlərin farslaşdırılması proqramına uyğun olaraq tarixi adı Tikantəpə olan şəhərin adı dəyişdirilərək Təkab olmuşdur[48][49]
Bucaq Moldovanın cənubu və Ukraynanın Odessa vilayyətinin qərb hissəsindən ibarət tarixi bölgədir. Lazar Budaqovun lüğətində və 1876-cı ilin Турецкий собеседник kitabında Bessarabiya sözünün tərcüməsi kimi yazılıb
Komrat adı yerli tatar (qaqauz) dilindən "kömür at" (kömür rəngli at, qara at) ifadəsindən gəlməsi ehtimal olunur[51] və şəhər gerbində həmin at təsvir olunub. Köhnə əlifba ilə کومرات kimi yazıldığına görə bunu bir neçə cür oxumaq olur: Kömürat > Kömrat > Komrat. Bunun haqqında bir xalq sözü var: “...yaşamak erinin saabisi tatarmış, Orumbet Oglu adıymış. Onun bir beygiri Komur at varmış. At yarışmakların çoyunda o ensärmiş. Bu beygirin adını tatar küüyünä koymuşlar...” — "yaşayış yerinin sahibi tatar imiş, adı Or Məhəmməd Oğlu imiş. Onun "Kömür At" adında bir atı var imiş. At yarışlarının çoxunu o udurmuş. Bu atın adını Tatar kəndinə qoymuşlar."
Tarixi Əflaq (Valaxiya) ərazisinin bir hissəsi olduğuna görə bura əraziyə də Əflaq deyilir, amma dəqiqləşdirmək üçün Qara Əflaq ifadəsi deyilirdi. Bucaq isə Moldovanın cənubu və Ukraynanın Odessa vilayyətinin qərb hissəsindən ibarət tarixi bölgədir
Şəhərin adı yerli müsəlman-osetinlərindən dağaur tayfalı dərəbəy olan Beslan Tulatovun (Беслан Тулатов) adını daşıyır. Bu ad «Bəy Aslan» (بک آصلان) sözlərinin birləşməsidir, qısaldılaraq Bəslan şəklini almışdır
Şəhər Macar adı ilə Xəzərlər tərəfindən salınıb, bu adla Dərbəndnamədə, İbn Bətutə tərəfindən və digər mənbələrdə qeyd olmuşdur; ruslar buranı Starıye Macarı (Köhnə Macarı) qeyd edirdilər. 1799-cu ildə rus çarı fərqli yerlərdən (İran, Dərbənd) erməniləri toplayaraq bu şəhərdə məskənləşdirdi və şəhərə 2 rəsmi ad qoyuldu: Svyatoy Krest ("Müqəddəs Xaç", Св. Крест, Святой Крест, Креста Святого) və Qarabağlı (Карабаглы).[59] Başqa məlumata görə yerli camaat bu şəhəri Qarabağlı deyirdilər, ermənicə adı isə Surb Xaç olmuşdur.[60] Daha sonra ermənilər əsksəriyyətə dönüb və onlara öz erməni məhkəmə sistemini istifadə etməyi icazəsi verilib
Orijinal adı sırf ərəb hərflər ilə (türk ya fars deyil) və hərəkəsiz yazıldığına görə, bu söz fərqli oxuna bilər: Ancıqala, İnciqala, Unçuqala və s.[63]Mirzə Kazım bəy bunu İnci (ing.Inji) kimi oxuyurdu.[64] Rus müəlifləri bu şəhəri un ilə əlaqələndirərək yerlilər tərəfindən adını Unçuqala (rus.Мучная крепость) dediyini qeyd edirdilər və bunun səbəbini bu qalanın Qafqaz mövqesində əsas ərzaq məntəqəsi olduğunu bildirirdilər.[65][66][67][68][69][70][71]Rus İmperiyası vaxtı rusca Petrovsk, Sovet dönəmindən bəri isə Maxaçkala adlanır
Türkiyədə yerləşən və Azərbaycan dilindəki şəhər adlarındakı fərq bir çox hallarda sadəcə əlifba fərqilə bağlıdır (məsələn: Ankara - Anqara, Tokat - Toxat və s.)
Kalonoros adlı bu qala 1221-ci ildə səlcuq oğuzu sultanı I Əlaəddin Keyqubad tərəfindən fəth edildi və şəhərin adı onun şərəfinə Əlaiyə qoyuldu. 1933-cü ildə Mustafa Kamal Atatürkə gələn teleqraf məktubunda şəhərin adı səhvən Alanya yazılmışdı, Mustafa Kamal bu adı daha gözəl avropasayağı düşünərək 1935-ci ildə şəhəri ziyarət edəndə rəsmi olaraq dəyişdi. (Qafqazdakı tarixi Alaniya ilə heç bir əlaqəsi yoxdur)
Bucaq Moldovanın cənubu və Ukraynanın Odessa vilayyətinin qərb hissəsindən ibarət tarixi bölgədir. Lazar Budaqovun lüğətində və 1876-cı ilin Турецкий собеседник kitabında Bessarabiya sözünün tərcüməsi kimi yazılıb
Çeh, Xırvat, Macar və s. bənzər adlardan sonra adətən "məmləkəti", "dövləti", "vilayəti" kimi sözlər əlavə olunurdu, indiki qaydaya görə bu sözlərə "±stan5" şəkilçisini əlavə etmək olar, amma daha köhnə mənbələrdə bu söz həm ölkə, həm millət, həm dil üçün işlənilirdi (əlavə şəkilçiyə və ya sözə ehtiyac olmadan)
Köhnə dildə bəzi sözlərin yazılışı və deyilişi fərqli idi, amma transliterasiyada sözlər müasir Azərbaycan dilinin qaydalarına uyğunlaşdırılmışdır, məsələn, "dəŋiz" yerinə "dəniz", söz əvvəli "Ğ" yerinə "Q", birinci hecada "I" yerinə "İ" və s. kimi yazılmışdır.
1939-cu ildə Azərbaycan dili kirill əlifbasına keçid etdi və bu səbəblə Avropa ölkələrinin adlarının sonundakı "-ya" (köhnə latın əlifbasında "-ja") şəkilçisi "-ия" (-iya) olaraq dəyişdi: Romanya–Romaniya, Almanya–Almaniya, İtalya–İtaliya və s.
ی hərfi həm "İ" həm "Y" olduğuna görə Avropa ölkə adlarında latınca "-iya", "-ia", "-ya" fərqi bilinmir (İtaliya–İtalia–İtalya, Rusiya–Rusia–Rusya və s.)
↑Карманная книга для русских воинов в турецких походах, Санкт-Петербург, 1854
↑Белинский В. Г., Полное собрание сочинений 1845–1846
↑Amirchanianz, A. Kitabi Müqəddəs (az.). Leypsiq. 1891. 1.
↑https://www.jstor.org/stable/community.33004119?seq=6 Azərbaycan Qəzeti. 1918–1920. II Cild. 11 noyabr 1918-ci il, nömrǝ 36 (s.180) Londrada Balfur öz nitqində Britaniya müstəmləkatı miyanında laqəni saxlamaq barəsində demişdir ki: Biz işbu əlaqənin heç bir düşmən tərəfindən kəsilməsinə razı ola bilmərik.
↑ 12"Azərbaycan" qəzeti, 5 may 1919-cu il, nömrǝ 172
↑Sheila Hollihan-Elliot. Muslims in China. Mason Crest Publishers. 2006. səh. 55. ISBN1-59084-880-2. For most of their history, the Uyghurs lived as tribes in a loosely affiliated nation on the northern Chinese border (sometimes called East Turkestan).
↑William Samolin. East Turkistan to the Twelfth Century. The Hague: Mouton & Co. 1964. səh. 9. The general boundaries of East Turkistan are the Altai range on the northeast, Mongolia on the east, the Kansu corridor or the Su-lo-ho basin on the southeast, the K'un-lun system on the south, the Sarygol and Muztay-ata on the west, the main range of the T'ien-shan system on the north to the approximate longitude of Aqsu (80 deg. E), then generally northeast to the Altai system which the boundary joins in the vicinity of the Khrebët Nalinsk and Khrebët Sailjuginsk.
↑Bazin, Louis; Hamilton, James (1991), “L’origine du nom Tibet”, in Ernst Steinkellner, editor, , pages 9–28.
↑ 12345Qarapapaqlar və onların XIX əsr hərb tarixi. Müəllif, Hacıyev Fəxri Valeh oğlu. Nəşriyyat, Səda. Nəşr yeri, Bakı. Nəşr ili, 2005. ISBN, 586874-032-7.
↑Дманиси // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 488.
↑Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 135.
↑https://demokratikmusavat.com/az/article/24357Arxivləşdirilib 2023-12-20 at the Wayback Machine Bolus-Bolnisi, Sarvan-Marnauli, Qarayazı-Qardabani, Başkeçid -Dmanisi, Barmaqsız-Tsalka, Ağbulaq-Tetriçkaro, Qaraçöp-Saqareco, Xəzəryurdu-Kaspi, Qara El -Kareli, Telav-Telavi, Səfiabad-Qori, Qaval-Laqodexi, Sığnaq-Siqnaxi, Bəytaxtı-Xaşuri, Tiflis-Tbilisi, Bostandərə-Rustavi Azərbaycan türklərinə məxsus olan adlar gürcü adları ilə əvəzlənib.
↑https://xudaferin.eu/gurcustanda-soydaslarimizin-son-durumu.htmlArxivləşdirilib 2023-12-20 at the Wayback Machine Gürcüstanda soydaşlarımız əsasən Tiflis, Marneuli (Sarvan), Bolnisi (Bolus), Qardabani (Qarayazı), Dmanisi (Başkeçid), Salka (Barmaqsız), Tetritskaro (Ağbulaq), Saqareco (Qaraçöp), Kaspi (Xəzəryurdu), Kareli (Qara El), Telavi, (Telav), Qori (Səfiabad), Aqara, Laqodexi (Qaval), Siqnaxi (Sığnaq), Kutaisi, Rustavi, Batum və Xaşuri (Bəytaxtı) kimi şəhərlərdə yaşayırlar.
↑Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 232.
↑Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 128.
↑Ағбулаг // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. IX ҹилд: Спутник—Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1986. С. 216.
↑Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 125.
↑Steven I. Wilkinson Votes and Violence: Electoral Competition and Ethnic Riots in India 2006 Page 23 "The BJP proposed in 1990 and 2001 that Ahmedabad be renamed "Karnavati." Hindu, June 1 1, 2001. Similar proposals have been made to restore Allahabad to "Prayag", as it had been known as before the Mughal era.
↑Abishek, Kumar (17 October 2018). "From now on, Allahabad to be Prayagraj". India Today.
↑Abrahamian, Ervand (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. pp. 123–163. ISBN 9780691053424. OCLC 7975938.
↑http://elib.shpl.ru/ru/nodes/20264-vyp-61-stavropolskaya-guberniya-po-svedeniyam-1873-goda-stavropol-1874#mode/inspect/page/13/zoom/6 Arxivləşdirilib 2016-04-05 at the Wayback Machine Св. Крестъ (по армянски Карабаглы)
↑Энциклопедический словарь (rus). 32. Sankt-Peterburq: F. A. Brokgauz, I. A. Efron. 1895. 647.
↑Исторические сочинения Дагестана на тюркских языках, Оразаев, 2003
↑Г. М.-Р. Оразаев, Исторические сочинения Дагестана на тюркских языках, Махачкала, 2003
↑А. В. Старчевский, Кавказский толмач, Санкт-Петербург, 1891
↑http://calilbook.musigi-dunya.az/p/peterburg.htmlArxivləşdirilib 2019-10-31 at the Wayback Machine Peterburq, Sankt-Peterburq… İstər "Molla Nəsrəddin" jurnalında çap edilmiş satirik teleqramlar içərisində, istərsə də yazıçının ayrı-ayrı personajlarının nitqində P. adına (bəzi mənbələrdə "Fitilbörk" şəklində) tez-tez təsadüf olunur.