Azəri Türk (jurnal)

Azəri Türk (türk. Azeri Türk) — 1928–1931-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsindən sonra İstanbula gələn ziyalılar tərəfindən nəşr edilən elmi, ədəbi, ictimai, iqtisadi və siyasi jurnal.

Azəri Türk
Tiraj	32 say
Təsisçi	Məmməd Sadıq Aran, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Təsis tarixi	1 fevral 1928
Dil	türk

1928-ci il fevralın 1-də nəşrə başlayan və 15 gündən bir çıxan jurnalın imtiyaz sahibi Məmməd Sadıq Axundzadə, müdir və baş redaktoru isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. Jurnalın demək olar ki, bütün nömrələrində Azərbaycanın problemlərinə dair məqalələr var idi. Çünki jurnalın nəşr olunduğu 1928–1931-ci illərdə Azərbaycan çox çətin bir dövr yaşayırdı. "Azəri Türk" problemlərin həlli mövqeyindən çıxış edərək müstəqillik mövzusunda həm Azərbaycanda, həm də xaricdə yaşayan Azərbaycan türkləri arasında fikrin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

1928-ci ilin noyabrında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mirzə Bala Məmmədzadə ilə Məmməd Sadıq Axundzadə arasında baş vermiş anlaşılmazlığa görə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mirzə Bala Məmmədzadə jurnaldan ayrılaraq "Odlu Yurd" jurnalını qurublar. Sonradan Şəfi bəy Rüstəmbəylidə də jurnaldan ayrılaraq "Odlu Yurd" jurnalına keçmişdir.^[1]

İlk nömrəsi 1928-ci il fevralın 1-də İstanbulda nəşr olunan jurnalın cəmi 29 sayı işıq üzü görmüşdür. "Orhaniye", "Milliyet" və "Amedi" mətbəələrində çapdan çıxan jurnalın qiyməti əvvəlcə 10 quruş olsa da, daha sonra 20 quruşa qalxmışdı. İlk il müntəzəm olaraq iki həftədən bir çıxan "Azəri Türk", sonralar ayda bir dəfə, bəzi aylarda isə heç nəşr olunmamışdı. Jurnalın son doqquz nömrəsi latın hərfləri ilə, son nömrəsi isə 1930-cu ilin fevralında çapdan çıxmışdır. Jurnalın bəzi nömrələri xüsusi günlərə və mövzulara, məsələn, "Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin onuncu ildönümü"nə (9-cu nömrəsi), "30 Avqust Qələbəsi"nə "15-ci nömrəsi" və "Hərf inqilabı"na (18-ci nömrəsi) həsr olunmuşdur. ^[2]

1928-ci il fevralın 1-dən 1931-ci il martın 1-dək olan dövrdə ilk 20 nömrəsi ərəb hərfləri ilə olmaqla, ümumilikdə 32 nömrəsi çıxan Azəri Türk jurnalında latın hərflərinə keçid mərhələli şəkildə aparılmışdır. Sovet hökumətinin 1929-cu ildən Azərbaycanda latın hərflərinə qəti şəkildə keçid haqqında qərarından sonra jurnalın rəhbərliyi yeni hərfləri tədricən oxuculara təqdim etmək məqsədilə 10-cu nömrədən etibarən yeni nömrələrdə istifadə etməyə başladı. Bunlarla yanaşı jurnalın tarixi, nömrəsi, qiyməti və səhifə nömrələri də yeni rəqəmlərlə verilmişdi. Jurnalın 11 və 14-cü nömrələrin son səhifələrində Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qəbul etdiyi beynəlxalq rəqəmlər və bu rəqəmlərin ərəb əlifbasında hansı işarəyə uyğun olduğunu göstərən cədvəllər dərc edilərək oxuculara yeni hərflərin öyrədilməsinə səy göstərilmişdir. 15-ci nömrədə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qəbul etdiyi latın əlifbası və bu hərflərin ərəb əlifbasında hansı səsə uyğun gəldiyini göstərən başqa bir cədvəl dərc edilmiş, beləliklə oxucular yeni əlifba ilə tanış olmuşdular. Jurnalda cəmiyyətin hər təbəqəsindən olan oxuculara asan olsun deyə sadə türkcədən istifadə edilməyə çalışılıb. Jurnalın baş redaktoru Rəsulzadə başda olmaqla redaksiya heyəti İsmayıl Qaspıralının "dildə, fikirdə, işdə birlik" ideyasını mənimsəmiş və bu ideyanın "dildə birlik" elementini öz jurnallarında tətbiq etmişlər. Rəsulzadənin fikrincə, Çar Rusiyası dövründə başlanan və Sovet Rusiyası dövründə uc nöqtəsinə çatan ruslaşdırma siyasətinin tələbi olaraq hər bir türk boyunun istifadə etdiyi ləhcənin fərqli bir dil kimi göstərmək və mənsub olduğu tayfanın adı ilə deyilən başqa bir dilə çevirmək, bu boyların bir-biri ilə əlaqələrini kəsmək məqsədi daşıyırdı. Bu vəziyyətə son qoymaq üçün müxtəlif yerli dialektlər yerinə ortaq bir ləhcə seçilməli və ortaq yazı dili olmalıdır. Ən uyğun ləhcə türk (Osmanlı) türkcəsi idi. Rəsulzadə xalqın hər bir təbəqəsinin oxuduğu məqaləni asanlıqla başa düşə bilməsi üçün Osmanlı türkcəsində olan çoxlu sayda xarici mənşəli sözlərin çıxarılması və onların yerinə xalis türkcə sözləri qoyulması ilə Türkiyə türkcəsinin sadələşdirilməsi fikrini müdafiə edirdi. ^[3] Bu ideya "Azəri Türk"də həyata keçirilməyə çalışılıb. Osmanlı türkcəsinin ağır, qəliz dili mümkün qədər sadələşdirilməyə çalışılsa da, tam sadələşdirməyə nail olmaq mümkün olmayıb. Bundan əlavə jurnalın bütüm redaksiya heyəti Azərbaycan türklərindən ibarət idi. Onlardan bir qismi Osmanlı türkcəsini yaxşı bildiyi halda digər bir qismi bilmirdi. Buna görə də məqalə və yazılarda çox zaman azərbaycanca sözlərdən istifadə edilmiş bu da jurnalın dilini qəlizləşdirmişdi. Bir sözlə, jurnalın dili osmanlıca seçilsə də, yenə də sadə dildən istifadə edilməyə çalışılıb, lakin Rəsulzadə və Mirzə Balanın Məmməd Sadıqla aralarındakı fikir ayrılığına görə jurnaldan getməsi jurnalın təkcə məzmununda deyil, həm də formasında mənfi dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Nəşr həyatına başladığı 1928-ci ildə iki həftədən bir müntəzəm nəşr olunan jurnal 1928-ci ilin dekabrında Məmməd Sadıqın idarəçiliyinə keçdikdən sonra köhnə qaydasından fərqli olaraq, 1928-ci ildə 20 nömrə yayımlayan jurnal, 1929-cu ildə isə cəmi doqquz nömrə nəşr etmişdi. 1930-cu ildə bu rəqəm ikiyə enir və nəşr həyatının son ili olan 1931-ci ildə yalnız bir nömrə çap olunmuşdur. Beləliklə Rəsulzadə rəhbərliyində 1 il ərzində 20 nömrə nəşr edən jurnal Məmməd Sadıq rəhbərliyində 3 ilə sadəcə 12 nömrə yayımlaya bilmişdi. Rəsulzadə və Mirzə Bala rəhbərliyində çıxan jurnal 16 səhifə, Axundzadə rəhbərliyində isə 8 səhifə nəşr olunmuşdur. 21-ci nömrədən etibarən latın hərflərilə nəşr edilən jurnalda şrift ölçüləri dəyişərək daha böyük punktlarla əvəz olundu. Bu da səhifə sayının azalmasına görə daha az məqalə və yazının çap edilməsinə gətirib çıxarmışdı.^[4]

"Azəri Türk Gənclər Birliyi"

Məmməd Sadıq rəhbərliyində bir çox mənfi ünsürlərlə üzləşməsinə baxmayaraq "Azəri Türk" jurnalı Azərbaycanın yenidən müstəqilliyini qazanması uğrunda təqdirə layiq mübarizə aparmışdır. Belə ki, əksəriyyəti "Azəri Türk" idarə binasında keçirilən görüş və konfranslarla Məmməd Sadıqın sədrlik etdiyi "Azəri Türk Gənclər Birliyi"nin xətti ilə xaricdəki azərbaycanlı gənclərin milli tərbiyə və mədəniyyətlə əlaqəsi davam etdirilirdi. Bununla yanaşı bu gənclərin və ən əsası savadlı azəri gənclərinin birlik üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu dərk edərək bu iclaslarda maddi vəziyyəti yaxşı olan iştirakçılardan toplanan yardımlar sayəsində ehtiyacı olan azərbaycanlı gənclərin təhsil alması, geyindirilməsi və qidalanması təmin edilirdi.^[5] Bundan başqa 1929-cu ilin noyabr ayında yayımlanan xəbərdən anlaşılır ki, birlik 1924-cü ildən etibarən 39 yoxsul tələbəyə maddi yardım etmiş, bir çox tələbənin məktəblərə yerləşdirilməsinə rəhbərlik etmişdir. Sadəcə "Azəri Türk" jurnalının deyil "Yeni Qafqaziya" jurnalının da idarə binalarında 32 tarixi və ictimai konfranslar təşkil edilərək 1929-cu ilin noyabr ayınadək 8 yeni tələbəyə də maddi yardım göstərilmişdir. Axundzadə rəhbərliyində baş verən yuxarıda sözü gedən dəyişikliklərin səbəblərindən biri olaraq "Azəri Türk Gənclər Birliyi"nə ayırdığı zaman və maddiyyat olduğunu da söyləmək mümkündür. Belə ki, Məmməd Sadıq görüş və konfranslarda toplanılan pulun demək olar ki, hamısını tələbələrə ayırmış bununla yanaşı azərbaycanlı tələbələr üçün 1931-ci ildə yataqxana qurulmasına da səy göstərmişdir.^[6]

Jurnalın redaksiya heyətində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Məmməd Sadıq Axundzadədən başqa aşağıdakı imza və adlar diqqət çəkir: Mirzə Bala Məmmədzadə, "Kamal", A. Uran, "Ayın Kaf", "Sənan", "Şəfi", "Azəri", "Mustafa", M. Sisyanlı, "H. C. L", Y. Əli, "Mir", Cəfər Sadiq.^[7]

Bu zəngin yazıçı kollektivi həm Azərbaycana, həm Türkiyəyə, həm də Avropanın müxtəlif ölkələrinə yayılmışdı. Bununla da "Azəri Türk" təkcə Azərbaycan və Türkiyədə deyil, dünyanın bir çox yerindən birinci əldən məlumat alıb oxucularına çatdırmaq imkanına malikidi. Jurnalın Fransa, Almaniya və Polşa kimi müxtəlif Avropa ölkələrində, İran və Əfqanıstan kimi Yaxın Şərq ölkələrində müxbirləri var idi.

M. Ə. Rəsulzadə, M. B. Məmmədzadə, Məhəmməd Sadiq, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, "Kamal" təxəllüsü ilə Kamal Qənizadə bəy , "H. C. L" imzası ilə H. Cəmal bəy İstanbulda yaşayırdılar və məqalələrini burada yazırdılar, lakin jurnalda Rəsulzadənin müxtəlif səbəblərdən xaricə çıxması ilə əlaqəli orada yazdığı məqalələr də yer alırdı. Rəsulzadə 22 mart 1928 – 30 iyun 1928-ci il tarixləri arasında dərc olunmuş beş məqaləsini jurnal rəhbərliyinə Parisdən göndərmişdi. Parisdə olduğu müddətdə Fransa mətbuatını o cümlədən Almaniyadakı seçkiləri daha yaxından izləmək imkanı da qazanmışdı. Jurnalın Fransadakı heyətini "Azəri" təxəllüsü ilə yazan Rəsulzadə və "Mir" təxəllüsü ilə yazan Mir Qasım Mehdiyev təşkil edirdi. Almaniyadan jurnala göndərilən xəbərlər də isə A. Uranın imzası var. Jurnalın alman müxbiri və Berlində yaşayan A. Uranın xəbərləri ilə yanaşı məqalələri də jurnalda yayımlanırdı. Bundan başqa yazılarına "Mustafa" və ya "M" imzası qoyan Mustafa bəy Vəkilov Varşavadan göndərdiyi xəbərlər və siyasi yazıları ilə "Azəri Türk"ə öz töhfələrini vermişdi. Jurnalda tez-tez rastlaşdığımız "Daş Dəmir" imzasının sahibi Mirzə Bala Məmmədzadədən başqası deyildi. Bu imza ilə yazdığı məqalələrin altında "Bakı" yazmaqla məqalələrin guya Bakıdan göndərildiyi təsüratını yaratmış bununla da Sovet cəsuslarını çaşdıraraq İstanbulda daha rahat hərəkət etmək üçün özünə imkan yaratmışdır.^[7]

"Ayın Kaf" və ya "A. K." öz imzası ilə yazan şəxs jurnalın Yaxın Şərq müxbiri olub, Əfqanıstan və İranla bağlı ən son xəbərlər bu reportyor vasitəsilə jurnala daxil edilirdi. "Azəri Türk"ün İran müxbiri olan Cəfər Sadiq Təbrizdə yaşayırdı və oradakı ən son xəbərləri jurnala çatdırmaqdan məsul idi. İstanbulda yaşayan Sənan daha çox İran ədəbiyyatı ilə maraqlanmış və jurnalda İran türk şairlərini, daha dəqiq desək, Güney Azərbaycan ədəbiyyatını, Güney Azərbaycan şairlərini və onların şeirlərini tanıdan məqalələr dərc etdirmişdi. O, öz şeirləri ilə də azəri türkcəsinə töhfələr vermişdir. Jurnalın üz qabığında "nömrəmizə uyğun yazıları məmnuniyyətlə dərc edəcəyik" ifadəsinə sadiq qalaraq jurnal rəhbərliyinə göndərilən Azərbaycanın istiqlal davası ilə bağlı bir çoxu universitet tələbələri tərəfindən göndərilən məqalələr və şeirlər jurnalın nömrələrinə də daxil edilmişdir.^[8]

Jurnalın məqsədi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən ilk nömrədə yayımlanan "Tutduğumuz Yol" başlığı altında belə açıqlanmışdır:^[9]

Gedəcəyimiz yol əvvəki dövr şairlərinin iftixar etdikləri kimi "reh-i-na-reftə" (əvvəlcədən gedilməmiş) deyil. Hətta bu yol çox müşkül və tiklanlı olmaqla bərabər başqaları tərəfindən gedilmiş şanlı bir yoldur. Bu haqq yolu və millət yoludur. Bir yolu ki, Avropa XVIII hətta XIX əsrdə getmiş, müasir şərq də hal-hazırda o yoldan keçməkdədir. Bir yol ki, sabiq Rusiya İmperiyası daxilində yaşayan məhkum millətlər belə bu yoldan keçmişdir. Bir yol ki, suvarisi milliyət və hədəfi istiqlaldır. Azəri Türk savaş nəticəsində istiqlal mübarizəsinə başlayan, illərlə böyük sevgi və şövqlə cümhuriyyət məqsədinə çatan, lakin milli istiqlalı yenidən kəsilən bir türk əyaləti, Azəri türk xalqının, daha yaxşı adı ilə "Azərbaycan Respublikası"nın müqəddaratı ilə bağlı bir jurnaldır. Azəri Türk Azərbaycan türklüyünün əsaslarını təhlil edəcəkdir. Yəni türk mədəniyyətini Avropa üslubu ilə işıqlandırarkən, xalqla səmimi təmas və münasibət yolundan heç vaxt dönməyəcəkdir. Xalqçı türkçülükdən ibarət olan bu peşə, xalqın səmimi hiss və ehtiyaclarını ödəmək üçün əsrin mükəmməl texnikasından istifadə edəcək. O, bir tərəfdən xalqın zövqünü elm və sənəti anlayacağı səviyyəyə çatdırmağa səy göstərəcək, digər tərəfdən də elmdən və sənətdən bəhrələnmək ideyasını insanların xoşuna gələcək şəkildə təbliğ edəcəkdir. Azəri Türk xalqçıdır. Hars sahəsində olduğu kimi, siyasi həyatda da xalqın hakim olmasını istəyir. Hakimiyyət-i Milliye prinsipini təbliğ edir. O, tək bir sinfin mövcudluğuna və ya üstünlüyünə arxalanan bütün rejimləri rədd edir. Azəri Türk təkcə demokrat deyil, həm də radikaldır. O, bu radikallığı feodalizmin durğunluğuna qarşı mübarizə aparmaq mənasında başa düşür

Məqsədlərini bu şəkildə ortaya qoyan Azəri Türkün nüsxələrinə nəzər saldıqda Azərbaycanla bağlı siyasi, ictimai və ədəbi yazıların çoxuna ilk səhifələrdə yer verildiyi görünür.

1928-ci ilin noyabr ayında 20-ci nömrənin nəşrindən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə ilə Məmməd Sadıq Axundzadə arasında baş verən anlaşmazlıqlar nəticəsində Rəsulzadə və M. B. Məmmədzadə jurnaldan ayrılaraq "Odlu Yurd" jurnalını yaradırlar. 1928-ci ilin dekabr ayından etibarən M. S. Axundzadənin rəhbərliyi ilə nəşr edilən jurnalda əvvəlki kimi yenə də Azərbaycanın müstəqillik mübarizəsini dəstəkləyən məqalələr çap olunmuşdur, lakin bu məqalələrdə Azərbaycanın müstəqilliyinin ancaq Qafqaz Birliyinin qurulması ilə mümkün olacağı fikri irəli sürmüşdür. Jurnalın 2 illiyinin qeyd olunması münasibətilə nəşr olunan 23-cü nömrəsində Axundzadə yazırdı: "Azəri Türk" Azərbaycan istiqlal mübarizəsini müdafiə etmək vəzifəsini öz üzərinə götürən milliyətpərvərlərin yayım orqanıdır. Jurnalımız əsirlikdə olan Türk ölkələrinin qurtuluşunu arzulayır və bunun yolunu Rusiya işğalına qarşı birləşərək mübarizə etməkdə görür". Axundzadə bu sözləri ilə öz fikirlərini açıq şəkildə ifadə edirdi. Bu məqsədlə demək olar ki, jurnalın bütün nömrələrində Məmməd Sadıq Axundzadənin Qafqaz Birliyinin əhəmiyyətini göstərən məqalələri çap olundu.^[10]

1929-cu ilin fevral ayının 5-də Şəfi bəy Rüstəmbəyli də jurnaldan ayrılaraq "Odlu Yurd" jurnalının yazıçı heyətinə qoşuldu.^[11][12]

Siyasi məsələlər

Jurnalda Türkiyə, İran və Avropada, xüsusilə Sovet Rusiyasında baş verən siyasi və iqtisadi inkişaflar izlənilir, Sovet Rusiyasının Azərbaycanda ruslaşdırma siyasəti ilə yanaşı, ölkənin milli sərvətlərinin Rusiyaya daşınması də tez-tez xatırlanırdı. Bundan başqa jurnalda Azərbaycanın özünü idarə edə bilmək iqtidarında olan ölkə olması və müstəqillik əldə edib Sovet Rusiyasının istismarından xilas olmağın mümkünlüyünü müdafiə edən məqalələr də varidi.^[13]

M.Ə.Rəsulzadənin "Azəri Türk" Gənclər Birliyi"ndə verdiyi "Demokratiyanın gələcəyi" adlı konfrans məlumatlarına jurnalın ilk nömrəsində yer verilmişdi. Rəsulzadə bu konfransda 7-8 ildir ki düşmənə qarşı apardıqları mübarizəni müsbət qiymətləndirmişdir. O deyir:^[14][15]

Demokratiya istənilən bəşər respublikasının idarəçiliyinə xas olan sistemin adıdır. Bu adın xüsusilə siyasi idarəçiliyə aid olduğu da məlumdur. Mövzumuz "demokratiya nədir" yox demokratiyanın gələcəyidir. Demokratiya anlayışı biz şərqlilərə qərbdən keçmişdir. Daha sadə dillə desək biz onu müasir sivilizasiya dünyasından idxal etmişik. Lakin şərq onu elə bir vaxtda tətbiq etməyə başlamışdı ki, bu sistemin ilkin vətəni olan Avropa və Amerika kimi "böyük dünya demokratları" tərəfindən tənqidlərə məruz qalmışdır. Kommunistlər soldan, faşistlər isə sağdan demokratiyanı tənqid atəşinə tutmuş, biri onu "yalan" digəri isə "zəiflik"dən ibarət olaraq adlandırmışdır. Radikal demokratlardan biri çoxu da onun hicran və xəstəliklər keçirməkdə olduğunu etiraf etmişdir.

Dördüncü nömrədə "Yəhudi Respublikası" başlığı ilə dərc edilmiş məqalədə Sovet hökumətinin yaratdığı “Yəhudi Məskunlaşma Komitəsi”nin fəaliyyətinə diqqət yetirilir.

“Bu komitə 4-5 ildir ki, Ukraynanın cənubunda və Krımın şimalında yəhudiləri toplayaraq Tavriya, Hersun, Nikulayef və Odessa əyalətlərində Yəhudi Respublikasının yaradılması layihəsi üzərində işləyir. Sovet hökuməti və Amerikanın zəngin yəhudiləri tərəfindən dəstəklənən bu təşəbbüslə 1927-ci ilin sonlarında İngiltərədəki “Fələstin Yəhudi Dövləti” ilə rəqabət apara biləcək 7-8 milyonluq Yəhudi Dövlətinin qurulması planlaşdırılır. Lakin sovet hökumətinin digər layihələri kimi, bu da uğursuzluğa məhkumdur.[16][15]

On ikinci nömrədə İtaliyanın rəsmi nəşrlərindən olan "Politika" adlı həftəlik jurnalda Qafqaz məsələsi ilə bağlı məqaləyə istinad edilir ki, bu yazıda məsələnin beynəlxalq əhəmiyyətinə toxunulurdu:

Dünyanın ən mühüm strateji nöqtələrindən biri olan Qafqazda yaşayan səkkiz milyon insan öz müstəqillikləri uğrunda mübarizə aparmaqdadır və onlar Avropanın səhlənkar seyrçiliyi ucbatından zülm və terror rejimi ilə üzləşiblər. Bu millətlərdən biri də qonşusu Gürcüstan kimi Sovet əleyhdarı və Rusiya düşməni olan Azərbaycandır və Rusiyadan öz bağımsızlığını tələb edir.[17][15]

"Azəri Türk" burada olduğu kimi Azərbaycanın müstəqilliyini və bu yolda mübarizəsini hər fürsətdə vurğulayır. Elə həmin nömrədə Mirzə Bala Azərbaycanın böyük yazıçılarından olan Mirzə Fətəli Axundovun vəfatının 50 illiyi ilə bağlı anım tədbirlərindən bəhs edir və bildirir ki, sovet hökumətinin təşkil etdiyi proqramlar heç səmimi deyil və məqsəd azəri xalqına təsəlli verməkdir. "Fətəli Axundov Azərbaycanın milli iftiixarı olan şəxsiyyətidir, ona görə də Azərbaycanda daş qoymayan sovetlərin proqramlarına inanmaq mümkün deyil”.^[18][15]

Digər tərəfdən, "Azəri Türk" müxtəlif müşahidələr də edir ki, bu müşahidələr böyük əhəmiyyətə malikdir:

Biz görürük ki, milli mədəniyyət təkcə dildən və bəzi yerli-coğrafi şəraitdən ibarət deyil. Milli mədəniyyət bütün ictimai münasibətlərin və institutların, o cümlədən dilin ahəngdar birləşməsindən ibarətdir. Bu mədəniyyəti digərlərindən fərqləndirən əsas amil təkcə dil deyil, həm də milli mədəniyyəti meydana gətirən cəmiyyətin milli-mənəvi (psixoloji) xüsusiyyətidir. Bu həmin xüsusiyyətdir ki, özünü dildə, səslərdə, musiqi və rəssamlıqda, rəqsdə, dində və hüquqda, əxlaq və təlatümdə göstərir və yenə də o xüsusiyyətdir ki, milli mədəniyyətə başqa bir "mən"lik verir. Kommunistlər bu fərqi yalnız dil və coğrafi məsafələrdə axtarsalar da, biz bunu milli mədəniyyəti təşkil edən bütün həyatlarda müşahidə edirik. O başqalıq ümumi milli ruhdan ibarətdir. O milli ruh ki, onun birliyini, həmrəyliyini milliliyin həm nəticəsi, həm də səbəbi adlandırmaq olar.[19][20]

Türk millətinin lideri Mustafa Kamalın Fransa İnqilabı və Türk İnqilabı ilə bağlı müsahibəsi "Qazi Paşanın bəyanatı” başlığı altında "Azəri Türk" jurnalında yayəmlanmışdı. M.Kamal burada "Fransız İnqilabı bütün dünya üçün azadlıq ideyasını fəth etdi. Və bu ideyanın hələ də öz mənşəyi və kökləri var. Lakin o vaxtdan bəşəriyyət tərəqqi etdi. Türk demokratiyası Fransız İnqilabının açdığı yolu müəyyən etsə də, özünəməxsus və saf cazibəsi ilə inkişaf etdirmişdir. Çünki, hər bir xalq öz inqilabını ictimai mühitin qaydalarına və ehtiyaclarına, daxili hal və vəziyyətinə və inqilabın zamanına uyğun olaraq edir. Eyni hadisənin hər zaman və hər yerdə təkrarlanmasının şahidi deyilikmi?" Bu sözlərlə "Azəri Türk" həm Fransa İnqilabı, həm də Türk İnqilabına diqqət çəkmiş və onu yüksək qiymətləndirmişdir.^[21][20]

"Azəri Türk" bu gün də gündəmdə olan erməni məsələsi haqqında da məlumat verir və bildirir ki, erməni mətbuatı və icma liderləri hələ Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Türkiyənin ermənilərə qarşı münasibətindən danışaraq Avropa ictimaiyyətini müsəlmanlara qarşı təhrik etməyə çalışırlar.

Müharibə başlayandan bəri erməni şovinistlərinin və “Daşnaksütyun” qruplaşmasının müsəlmanlara, xüsusən də Türkiyə və Qafqaz türklərinə qarşı hansı fəal addımlar atdıqları hər kəsə məlumdur. Avropada və Rusiyada yaşayan ermənilər bir ağızdan “Ermənistan ermənilərin olmalıdır” deməyə başladılar. Hər yerdə erməni könüllü alayları yaradılaraq Qafqaza göndərilirdi. Adıçəkilən alaylar rus əsgərləri adı altında rastlaşdıqları türk kəndlərini qarət və talan edirdilər. Türk ordusu Qafqaz cəbhəsindən çəkiləndə Türkiyədə yaşayan ermənilər ilə birləşən Qafqaz erməniləri türk və müsəlman kəndlərini yer üzündən silməyə başladılar. Dəmiryol vağzallarında dayanan Daşnaksütyun zabitləri “Müsəlmanlar silah gəzdirir” adı altında yoldan keçən türkləri öldürməklə məşğul idilər. 1917-ci ildə baş verən rus inqilabından sonra ermənilər taxdıqları maskanı tamamilə atdılar.[22]

deyərək o dövrdə baş verən hadisələrdən və qondarma erməni soyqırımı xəbərinin necə meydana çıxmasından xəbər vermişdir.^[20]

Sosial məsələlər

Jurnalda Azərbaycanın zəngin tarixi-mədəni keçmişinə dair silsilə məqalələrlə yanaşı, təhsil, milli mədəniyyət və incəsənətlə bağlı yazılara da yer verilmişdir. Jurnal Sovet hökumətinin həyata keçirdiyi ruslaşdırma siyasətinə məruz qalan və ya xaricdə yaşayan Azərbaycan gənclərinin öz milli mədəniyyətindən, adət-ənənələrindən asılı olaraq vətənpərvərlik ruhunda yetişdirilməsi üçün böyük səylər göstərmişdir. Bu çərçivədə "Azəri Türk Gənclər Birliyi"nin görüş və konfransları barədə məlumatlar çap edilmişdir.^[20]

"Çarşaf bəhsi münasibətilə" sərlövhəli yazıda Azərbaycanda bu dövrdə tətbiq olunmağa başlayan və bir çox müzakirələrə səbəb olan çadra və çarşaf qadağasının təfərrüatlarından bəhs edilir.

Mustafa Quliyev və dostları çadranın ləğv edilməsini və "Avropa şlyapası" ilə əvəz olunmasını istəsələr də, bəzi insanlar çadrada mərhələli islahatların aparılmasının tərəfdarıdır. Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda işləyən kommunist firqəsinin qadın qolunu idarə edən rus qadınları Azərbaycana avropa üslublu geyimlər gətirmək əvəzinə, azərilər kimi "Gəncə örpəyi" ilə gəzməyə başlayıblar. Nəticə etibarilə bu fərqli fikir və təcrübələr qarşısında edilməsi lazım olan, bu məsələni bir inqilab kimi həll etməkdir.[23][20]

Daşdəmirin imzası ilə çıxan "Mənəvi depressiya" sərlövhəli yazıda daha əvvəl adı çəkilən çadra məsələsindən tutmuş, cəmiyyətin problemlərindən bəhs edilir. Moskva mətbuatı kommunist partiyasının üzvü olan Mustafa Quliyev və onun dostları ilə qadınlar komitəsi arasında gedən müzakirələrə biganə qalmayıb. Hətta ailə fəlakətlərinə də səbəb olan bu mövzuda dərc olunan məqalədə “öncə maddi əsarətin əsasını təşkil edən mənəvi əsarətin aradan qaldırılması tövsiyə olunur və bu səbəbdən qadınlardan deyil, ilk əvvəl kişilərdən başlamağı tövsiyə edirik” deyillirdi.

Qadınları təhqir edən, onları azadlıqdan məhrum edən, ictimai toplantılara, teatrlara buraxmayan, siyasi və ictimai fəaliyyətlərinə görə qadınları qətlə yetirən kişilər arasında kommunist kişilər çoxluq təşkil edir. Kişilər köhnə təfəkkür və düşüncə ilə qaldıqca, depressiya, qadın-kişi ailə böhranı, ailə daxilində fəlakətlər meydana çıxmağa başlayıb.[24][25]

Jurnalda siyasi hadisələrlə yanaşı, Azərbaycanın sosial problemlərindən də bəhs edilir və onların həlli yolları təklif edilir. "Azəri Türk" işsizlik probleminə sosial problem kimi toxunaraq, 1928-ci il 15 avqust tarixli sayında bildirir: "1927-ci ilin əvvəlində Bakıda işsizlərin sayının 22123 nəfər olduğu halda, bir il ərzində 52% artaraq 1928-ci ilin iyulunda 33747 nəfərə çatdığını bildirmişdir. "Bu bir ildə işsiz ziyalıların sayı da 60% artıb. Rusların məktəb və müəssisələrə istilası ilə bu nisbət daha artır. Hazırda Azərbaycanda 1400 məktəb, 2000 müəllim var, müəllimlərin sayı isə ən azı 4000 olmalıdır."^[26][25]

"Azəri Türk" jurnalında bu cür kədərli hadisələrlə yanaşı, Şaxtantinski adlı azərbaycanlı həkimin vərəmi sağaldan və 100-dən çox xəstəni müalicə edən dərman tapması kimi müjdəli xəbərlərə də yer verilmişdir. ^[27][25]

Xarici xəbərlər

"Azəri Türk"də dünya siyasətindən xəbərlərə də yer verilmişdir. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, jurnalın Avropa və Yaxın Şərq ölkələrindən xəbərləri çatdıran müxbirləri varidi. Buna görə də xaricdə baş verən hadisələrin gedişatını yaxından izləmək olurdu. Bu xəbərlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

"Əli Mərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi ilə Parisdə yaradılan "Azərbaycan Nümayəndəliyi" heç vaxt azərbaycanlı millətçilərə və mühacirlərə xitab etməyib, hətta bir dəfə də "küçə sürüsü" ifadəsi ilə onları təhqir edib. Bu vəziyyət qarşısında Parisdə nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalı Əli Mərdana etiraz edərək, onun bundan sonra Azərbaycanı təmsil etmək hüququnun olmadığını bildirmişdir". ^[28][29]

Türkiyə ilə İran arasında Tehranda imzalanan "Dostluq və Təhlükəsizlik Paktı" Türkiyə və İran qəzetlərində dostcasına və səmimi şəkildə qeyd edilir.[26]

Lozan sülh müqaviləsinin imzalandığı gün Darülfünunda səslənən alqışlardan da bəhs edən "Azəri Türk" bu razılaşmanın “yeni Türkiyənin müstəqillik uğrunda tökdüyü mübarək qanların büründüyü şanlı mübarizəsinin ədalətli bir mükafatıdır”.^[30][29]

Azərbaycan və Türkiyə xaricindəki xəbərləri də proqramına daxil edən jurnalda tez-tez Əfqanıstan və Krımdan danışılır. Əfqanıstanda müsbət hadiəslərin baş verdiyini qeyd edərək, Kral Əmanullah Xanın, Avropa, Türkiyə, Misir və İrana səfərlərindən sonra yenidənqurma hərəkatına başlanıldığını, kontitutsiyalı monarxiya elan edildiyini öz oxucularına çatdırmışdır.^[31] Krım isə Türküstanda, Kazanda, Azərbaycanda, Şimali Qafqazda, Gürcüstanda olduğu kimi üsyan yolunda qurbanlar verir.^[32][29]

Digər tərəfdən Krımda yəhudi məskunlaşması gündəmə gətirildiyi üçün Krım gəncləri bu yolda mübarizə apararaq milli hüquqlarını qorumağa çalışırlar.[33][29]

Onun haqqında mətbuatda yazılan yazılara da toxunan "Azəri Türk", İran, Anadolu qəzetləri və İstanbul məcmualarında özü barədə təqdir edildiyi məqalələrdən bəhs edir və "İctihad" jurnalına istinad edərək yazırdı: "Azəri Türk" gənc millətçi azərbaycanlılar tərəfindən nəşr olunan canlı bir əsərdir. "Azəri Türk" türkün öz qardaşıdır. Bu jurnalı oxuyun. Oxumağa dəyər jurnaldır”. Bu gözəl sözlər və təriflər qarşısında xoşbəxtliyini dilə gətirən jurnal rəhbərliyi 28-29-cu nömrələrində "Azəri Türk"ün çətin şərtlər daxilində yayın həyatına davam etdiyini bildirərək, onlardan köməyini əsirgəməyən hər kəsə təşəkkür edirdi.^[34] Əslində bu, onların son sayı idi və 29-cu nömrə ilə jurnal öz nəşr həyatını başa vurdu.^[29]

Əlamətdar günlər

"Azəri Türk"ün digər bir funksiyası da mühüm günləri işıqlandırmaqla azərbaycan türkünün milli hisslərini canlandırmaq idi. Məsələn, beşinci nömrədəki "Mart faciəsi" başlıqlı yazıda on il əvvəl Şamaxıda erməni alaylarının törətdiyi qırğına diqqət çəkilərək, azərbaycanlılara qarşı edilən qeyri-insani rəftar xatırladılır. Zülmə məruz qalan Şamaxı əhalisi Bakıya köç etsə də burada daha böyük fəlakətlərlə üzləşir.

Bu günləri bir daha yaşamamaq üçün 31 Mart gününü, o günün ifadə etdiyi qanı, faciənin bütün təfərrüatlarını və bu qətli törədən qatilləri, 31 Mart şəhidlərini, qurbanlarını hər zaman xatırlamalıyıq.[22][35]

Bunda başqa İzmirin işğaldan qurtulmasına da öz səhifələrində yer verən jurnalda bu barədə yazılır :

Türkün sayısız qurbanları və çaylar dolusu axan qanları bahasına İzmiri yenidın şanlı mamur və məsud etmək üçün hər bir türk imkanı daxilində çalışmalıdır.[36][35]

Jurnalın 28 may 1928-ci il tarixli üz qabığında "Azərbaycan Misaqı-Milli” adı ilə 28 may 1918-ci il tarixli "Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsi" nəşr edilmişdir.^[37] Daha sonra "On illik əzm və cihad" başlığı altında bəyannamənin Azərbaycan xalqının həyatını iki ayrı səhifəyə ayıran "xətt" olduğu və 1918-ci ildən əvvəl "milliyyət" adlanan Azərbaycan Türk xalqının 1918-ci ildən sonra artıq "millət" olduğu ifadə edilmişdir.^[38][35]

Jurnalın 15-ci nömrəsi 30 avqust Zəfər bayramının 6-cl ilinə həsr edilmişdir. 1928-ci il 15 sentyabr nömrəsi isə Azərbaycanın qurtuluş günlərinə, Bakının düşmən işğalından azad edilməsinin 10-cu ildönümünə həsr olunub. Mirzə Balanın imzası ilə dərc olunan məqalədə yazılır:

Cəmiyyətimizin təşkilini, milli məfkurəmizin təsisini ifadə edən 28 may necə ki, "milliyyət" dövrünün sonu, "millət" həyatının başladığını xəbər verirdisə, 15 sentyabr da milliyətin varlığı və şüurunu, müdrik Azərbaycan cəmiyyətinin yaşamaq üçün ölməyə, xilas etmək üçün məhv olmağa hazır, hüriyyət və istiqlal uğrunda mövcudiyyətini cəhənnəm topları ağzında atmağa muqtədir olduğunu göstərən tarixi bir rəqəmdir.[39][35]

Mirzə Bala Məmmədzadə Türkiyə Cumhuriyyətininh yeni hərflərə keçidindən bəhs edərək yazırdı ki, 1918-1920-ci illərdə bəzi araşdırmalar aparılmış və layihələr hazırlanmışdı. Hətta Milli hökumət komissiya yaradaraq Azərbaycan dilinə xas yeni hərflərin müəyyən edilməsi layihəsinə başlamışdı. Lakin bolşevik istilası bu layihənin baş tutmasına imkan vermədi. Mirzə Balal davam edirdi: "Bu günün ən aktual məsələsi Türkiyə ilə Azərbaycan əlifbası arasında hərfləri müqayisə edərək türk mədəniyyətinin birliyini təmin etməkdir."^[40][35]

Jurnalda tanıdılan məcmuə və kitablar ^[41]

Nəşr	Məzmunu
Məişəti-Milli qəzeti	Rəştdə, Xəlil Nəvinin rəhbərliyi ilə çıxan, Türkiyə, İran və Şərq İslam dövlətləri arasında dostluğa təşviq edən məqalələr yayımlayan qəzetdir.
Prometey məcmuəsi	Parisdə Qafqaz, Ukrayna və Türküstan millətçiləri tərəfindən fransız dilində aylıq nəşr olunan jurnal. Azərbaycanın iqtisadi və siyasi vəziyyəti haqqında mühüm məlumatlar verir.
Ayın tarixi məcmuəsi	Mətbuat Baş İdarəsi tərəfindən aylıq nəşr olunan jurnaldır.
Fəlsəfə və ictimaiyyət məcmuəsi	Zəngin məzmuna malik jurnaldır.
Həyat məcmuəsi	Ankarada nəşr olunan həftəlik elm və şəriət jurnalıdır.
Yeni Türküstan jurnalı	"Azəri Türk"ün oxşarı olan jurnalın 8-ci sayında Əfqan kralının Avropaya səyahətini əks etdirən fotoşəkillər, Türküstan mübarizələrini əks etdirən məqalələr və şəkillər dərc olunmuşdur.
Türk Hava məcmuəsi	Ankarada Türk Teatr Cəmiyyəti tərəfindən 15 gündən bir nəşr olunan ədəbi və elmi jurnaldır.
Hilalı-Əhmər məcmuəsi	Hilal-i Əhmər cəmiyyəti tərəfindən İstanbulda nəşr olunan elmi, tibbi və anti-alkoqol jurnalıdır.
Kütahya jurnalı	15 gündən bir nəşr olunan elmi və ədəbi jurnaldır.
İctihad jurnalı	Ayda iki dəfə Dr. Abdullah Cevdət tərəfindən nəşr olunmuşdur.
Ermənilər və İran	Mirzə Bala Məmmədzadənin yazdığı və Daşnaksütyun Erməni Partiyasının İrandakı siyasətini tənqid edən risalədir. Şərq siyasətini izləyənlər üçün mühüm əsər hesab olunur.
Rusiyadan ayrılan millətlər	Kazan türklərinin keçmiş məclis üzvü Abdullah Battal bəyin yazdığı və Rusiyanı tərk edən millətlər haqqında ətraflı məlumat verən əsərdir. Türk Ocaqları Mərkəzi Komitəsi tərəfindən Ankarada nəşr edilmişdir.
Coğrafiyanın tədrisi-üsulu	Dr. Xəlil Fikrət tərəfindən yazılan əsər.
Milliyyət və Bolşevizm	M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə tərtib edilən məqalələr toplusu.

• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
• Mirzə Bala Məmmədzadə
• Məmməd Sadıq Aran
• Şəfi bəy Rüstəmbəyli

• Sebahattin Şimşir. Azerbaycanlıların Türkiye'de siyasi ve kültürel faaliyetleri, 1920-1991. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği. 2001. səh. 256.
• Xaləddin İbrahimli. Azərbaycan mühacirəti tarixi (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 2012. səh. 372.
• Emine GÜMÜŞSOY. Mehmed Emin Resulzâde ve Milliyetperver Bir Mecmua; Azerî Türk. Eskişehir: KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 2007. səh. 45-55.
• D.Erenoğlu. “Russia’s Alphabet Politics in Azerbaijan According To The Azerî Turk Magazine”. 1. İstanbul: İnternatinoal Review of Turkology. 2008. səh. 29-35.
• Belkıs Ulusoy. AZERİ TÜRK DERGİSİ'NE GÖRE AZERBAYCAN'IN MİLLİ PROBLEMLERİ (1928-1931). İstanbul: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. 1999.
• Belkıs Ulusoy. Azerbaycan Siyasi Göçmenlerinin En Önemli Yayın Orqanlarından Biri Olan Azeri Türk Dergisi. İletişim Fakültesi Dergisi. 2001. səh. 223-233.