Azərbaycan mühacirət mətbuatı

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Azərbaycan mühacirət mətbuatı — Azərbaycan mətbuatının mühüm qollarından biri.

Tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində ictimai-siyasi həyatın, insanlar və dövlətlər arasındakı münasibətlərin, hərbi ideoloji münaqişələrin məhsulu kimi ortaya çıxan mühacirət ümumbəşəri bir problemdir.

Mühacirət (latınca "emiqro" — köçürəm, çıxıram) — daimi və ya müvəqqəti yaşamaq üçün digər ölkəyə könüllü və ya məcburi köçmə, hər hansı bir ölkədə yaşayan mühacirlərin toplusudur. Mühacirətin tarixi uzaq keçmişdən başlamışdır. Qədim imperiyaların, sonralar isə Sasanilərin, Ərəb xilafətinin və digər dövlətlərin Azərbaycanda işğalçı siyasəti mühacirətə səbəb olmuşdur. Lakin müasir anlamda mühacirət Azərbaycan tоrpaqlarının Rusiya və Iran arasında bölüşdürülməsilə (1813-cü il Gürcüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi) bağlı olmuşdur. Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasəti, еrmənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımları Şimali Azərbaycandan, hakim dairələrin sosial-siyasi zülmündən narazılıq isə Cənubi Azərbaycandan əhalinin zaman-zaman mühacirətinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra yaranan mühacirət, Azərbaycanın mühacirət tarixində yeni bir səhifə açmışdı. Cümhuriyyətin rəhbərlərinin böyük bir hissəsi, yeni qurulmuş sovet hakimiyyətinin ideya düşmənləri, keçmiş sahibkarların əksəriyyəti ölkəni tərk edərək, mühacirətə getmişdi. Ilk dəfə olaraq, Azərbaycan mühacirəti siyasi cəhətdən təşkilatlanmış, ədəbi-bədii məktəb, dövri mətbuat yaratmışdı.^[1] Bu dövr mühacirət mətbuatı Azərbaycanda baş verən hadisələrə münasibətini bildirməyə, vəziyyətin dəyişdirilməsinə təsir göstərməyə çalışmışdır.

Azərbaycan mühacirət mətbuatı Azərbaycan mətbuatının mühüm qollarından biridir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildikdən sonra istiqlal mücadiləsini xaricdə davam etdirən Azərbaycanın siyasi mühacirlərinin başda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmaqla, Cümhuriyyət xadimlərinin və onların ardıcıllarının bütün XX əsr boyu SSRI-nin süqutunadək, əsasən, Türkiyədə və bəzi Qərbi Avrоpa ölkələrində yaratdıqları mətbuat nəzərdə tutulur.^[2]

1923-cü ilin sentyabrın 26-dan Türkiyənin Istanbul şəhərində Azərbaycan mühacirət mətbuatının ilk nümunəsi olan "Yeni Qafqasya" jurnalı nəşr edilməyə başladı. Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının ideoloqu, ilk Demokratik Azərbaycan Respublikasının banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən nəşr edilən bu jurnalın başlıca qayəsi Azərbaycanda davam edən milli istiqlal mübarizəsinə dəstək vermək, vətəni bolşevik işğalından xilas etmək idi.

1927-ci ildə "Yeni Qafqasya" Sovet Ittifaqının Türkiyəyə təzyiqlərindən sonra fəaliyyətini dayandırdı. Lakin 1932-ci ilədək Azərbaycan mühacirləri Türkiyədən çıxarılana qədər bu və ya digər adlarla öz nəşrlərini buraxmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin müddətdə Azərbaycan mühacirləri Istanbulda "Azəri türk" (1928–1930), "Yaşıl yarpaq" (1928), "Odlu yurd" (1929–1931) məcmuələrini və "Bildiriş" qəzetini (1930–1931) nəşr etmişlər. Həmin nəşrlərin də proqramları cüzi dəyişikliklərlə "Yeni Qafqasya"nın proqramının təkrarı idi. Jurnalda imtiyaz sahibi müdir kimi əvvəlcə Seyid Tahir, sonra Əhməd Haqqının adları göstərilsə də, əslində, nəşrə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə rəhbərlik etmişdir.

"Yeni Qafqasya" ərəb əlifbası ilə, "Azəri-türk" ün ilk 20 sayı ərəb, sonrakı 10 nömrəsi latın əlifbası ilə buraxılmışdır. Məcmuədə əsasən publisistik janrda yazılmış əsərlərin nəşri üstünlük təşkil edirdi. Publisistik janra ona görə üstünlük verilirdi ki, mühacirət publisistikası ideyanı, fikri ifadə etmək baxımından daha azaddır. Mühacirət publisistikası üçün bir tərəfdən döyüşkənlik və üsyankarlıq, digər tərəfdən həsrət, vətən yanğısı çox xarakterikdir.^[3]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə mühacirət mətbuatını Milli dövlət ideyalarının təbliği və itirilmiş Azərbaycan müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizə kimi dəyərləndirirdi. Bu məqsədlə "Yeni Qafqasya" da Azərbaycan mühacirət mətbuatında tanınmış Azərbaycan ziyalılarının yaradıcılığı haqqında mütəmadi məlumatlar verilirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Istiqlal" jurnalında "Azərbaycan mətbuatının şanlı xatirəsi" (Yeni Qafqasya, 1926, № 9), "Tutduğumuz yol" (Azəri türk, 1928, № 1), "Hərf inqilabı cəbhəsində" (Azəri türk, 1928, № 18), "Əfqanıstan faciəsi" (Odlu yurd, 1929, № 1), "Öyrədən bir müsibət" (Odlu yurd, 1929, № 3), "Müştərək Qafqaz cəbhəsi" (1932, № 12), "Türkiyə və Avrоpa" (1932, № 13), "Bir rejimin ildönümü" (1932, № 20), "Demokratiya və Sovetlər" (1932, № 30), "Haqq da ümid də bizdə" (Istiqlal, 1932, № 23), "Vahid istiqlalçılar cəbhəsi" (1933, № 9), "Uzaq Şərqdə" (1933, № 34), "Ukrayna məsələsi" (1933, № 48), "S. Ə. Şirvaninin çap olunmuş bir şeri haqqında", (1933, Azərbaycan Yurd Bilgisi), "Milli Azərbaycan hərəkatının xarakteri" (Azərbaycan Yurd Bilgisi, 1934, № 29), "Azərbaycan haqqında ümumi məlumat" (Azərbaycan (Ankara), 1952, № 9) "Azərbaycanın qara günü" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 3–4), "Azərbaycan istiqlalının elanı" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 5) məqalələri davamlı olaraq nəşr olunurdu.^[4][5]

Azərbaycan mühacirət mətbuatında haqqında yazılar verilən, publisistik məqalələri nəşr edilən, azadlıq mübarizəsinin önündə gedənlərdən biri də Mirzə Bala Məmmədzadə idi.

Azərbaycan mühacirət probleminin araşdırılması, elmi-nəzəri tədqiqi və dəyərləndirilməsi sahəsində ilk tədqiqat heç şübhəsiz Mirzə Bala Məmmədzadənin "Milli Azərbaycan hərəkatı" adlı kitabı olmuşdur.

Kitabın 1991-ci ildə Ankarada buraxılan ikinci nəşrinin "Ön sözündə qeyd olunur ki, bu qiymətli əsər ilk dəfə 1938-ci ildə Almaniyanın paytaxtı Berlində о günün şərtlərinə görə məhdud sayda çap olunmuş və qısa bir zamanda da tükənmişdir". Əsərdə göstərilirdi ki, "Yeni Qafqasya" yalnız azərbaycanlıların deyil, rus əsarəti altındakı bütün türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə idi.

Mirzə Bala Məmmədzadənin "Səkkiz illik yol" (Yeni Qafqasya, 1926. № 4), "Bakının azad olunması uğrunda döyüş-15 sentyabr qələbəsi" (Yeni Qafqasya, 1927. № 24), "31 Mart" (Odlu yurd, 1929. № 2), "Müsavatçılar və kommunistlər" (Odlu yurd, 1929. № 4), "Bolşeviklər və daşnaklar" (Odlu yurd, 1929. — № 5), "Azərbaycan parlamenti" (Odlu yurd, 1930. № 11), "Azərbaycan həyat və mətbuatında" (Odlu yurd, 1931. № 3, 4, 5, 6, 7), "Azərbaycan və bolşeviklər" (Odlu yurd, 1931. № 27), "Kommunistlər və istiqlal" (Odlu yurd, 1931. № 27), "Bir qırğının 15 illiyi" (Istiqlal, 1933, № 31), "Hər şeydən öncə milli istiqlal" (Qafqasya, 1952, № 15), "Sovetlər Birliyində əhali və rus olmayan millətlər məsələsi" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 3–4), "Mirzə Fətəli və əlifba məsələsi" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 3), "Rus imperializmi və onun alətlər" (Birləşik qafqasya, 1953, № 5), "Müstəqil Azərbaycan" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 5), "Yeni tariximizin mühüm günlərindən" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 7), "Azərbaycanın milli zəfər günÜ" (Birləşik Qafqasya, 1953, № 9), "Milli tariximizin son 50 ili" (Azərbaycan, 1956, № 1) və s. kimi məqalələri mühacirət mətbuatında ardıcıl olaraq nəşr olunmuşdur.^[6][7]

Rus imperializminin, bolşevizminin ifşası SSRI xalqlarının dözülməz, ağır həyatı, istiqlal tarixi və istiqlal uğrunda mücadilə aparan qəhrəmanların həyat və fəaliyyəti, sovet rejiminin təzyiq, təqib və işgəncələrinə məruz qalan insanların taleyi, Qafqaz birliyi ideyası, Sovetlərin ədəbi-mədəni və din sahəsindəki siyasətinin tənqidi nəşr olunan məqalələrin məzmununu əhatə edirdi.^[8]

Bolşeviklərin qanlı qırğınlarından sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, M. B. Məmmədzadə kimi respublikamızda yüzlərlə ziyalı haqsız təqiblərə məruz qalmış, doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olmuşdur. Ancaq bir an da Azərbaycansız yaşamamışlar, ürəklərində gəzdirmişlər Azərbaycan odunu, Azərbaycan həsrətini. Uzaqlarda yaşasalar da, ancaq vətənsiz yaşamayıblar. Ürəklərində yaşayan qürbət duyğusu, qəriblik acısı əsərlərində əks olunub.

Azərbaycan mühacirət publisistikasında görkəmli ictimai xadimi H. Baykaranın xüsusi yeri var. Hüseyn Baykara da digər mühacirlər kimi qürbətdə vətəninin istiqlalı uğrunda mübarizəyə başlayır, Azərbaycan xalqının vəziyyəti haqqında mətbuatda elmi, publisistik məqalələrlə çıxış edirdi. О cümlədən, "Azərbaycanda erməni basqısı və Naxçıvan məsələsi", "Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dolayısilə", "Azərbaycan cümhuriyyətinin iki hərbi zəfəri", "Azərbaycan renessansını yapanlardan Abbasqulu Ağa Bakıxanov", "Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin iqtisadi təməli", "Dədə Qorqud kitabı üzərinə notlar" və s. yazılar bu qəbildəndir.^[9]

Hüseyn Baykara Azərbaycanın azadlıq hərəkatından bəhs edən bir neçə elmi kitabın müəllifidir. "XIX əsrdə Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatları" (kitab 1966-cı ildə Türk Kültürünü Araşdırma Institutu tərəfindən nəşr olunmuşdur), "İran inqilabı və azadlıq hərəkatı", "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi" (kitab 1975-ci ildə İstanbulda buraxılmışdır).

Hüseyn Baykara "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi" əsərində Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən istila olunmasını, ermənilərin bundan istifadə edərək Azərbaycanda qırğın törətməsini, türkiyəli soydaşlarımızın bizə etdikləri hərbi yardım və digər hadisələri tarixi faktlar əsasında işıqlandırmışdır.

Azərbaycan öz müstəqilliyini yenidən bərpa etmək uğrunda mübarizə apardığı illər 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində mühacirət publisistikası yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Həmin dövrdə və müstəqilliyin ilk illərində "Azərbaycan" (Ankara) jurnalı ölkədə gedən ictimai-siyasi prosesləri, xüsusilə Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında baş verən hadisələri diqqətlə izləyir və dərhal reaksiya verirdi.

Türkiyədə ("Azərbaycan türkləri", "Xəzər", Istanbul, 1990), Isveçdə ("Araz", Lund, 1991; "Azərbaycan", Stokholm), Böyük Britaniyada ("Aydınlıq", 1988, London; "Odlar ölkəsi", 1988, Edinburq), Almaniyada ("Azər",1990, Berlin; "Ana dili", 1984, Bonn; "Savalan", 1967, Berlin, "Ərk",1975), İspaniyada ("Dədə Qorqud", 1988, Madrid), Belçikada ("Qürbət", 1984, Brüssel; "Odlu vətən", 1992, Brüssel), habelə keçmiş SSRI məkanında Rusiya Federasiyasında ("Azərros", "Azərbaycan XXI əsr", "Millətin səsi", "Azərbaycan diasporu", "Asudə vaxt", Moskva; "Azərbaycan media", Ivanovo; "Azerbaydjan", Yekaterinburq; "Bizim qəzet", Kemerovo; "Yurd", Saratov; "İnam" Sankt-Peterburq; "Azərbaycan", Vladivostok; "Dərbənd", Dərbənd), Estoniyada ("Ocaq", Tallin"), Ukraynada ("Savalan", Dnepropetrovsk; "Exo Azerbaydjana", "Qolos Azerbaydjana", Kiyev; "Millət", Simferepol), Moldovada ("Araz", Kişinyov) nəşr edilən qəzet və jurnallarda mühacirət mətbuatı tarixində müəyyən iz qoymuş publisistik əsərlər çap edilirdi.^[9]

• Azərbaycan Demokratik Respublikası. Azərbaycan hökuməti 1918–1920. B., 1990.
• Baykara Hüseyn. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. B.: Azərnəşr, 1992.
• Cəfərli Məmməd. Azərbaycan legion ədəbiyyatı. Bakı: "Qapp-poliqraf" nəşriyyatı, 2005
• Həşimova Aygün. XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan mühacirəti. B.: Bilik, 1992.
• Məmmədzadə Mirzə Bala. Milli Azərbaycan hərəkatı, Bakı: "Nicat" nəşriyyatı, 1992, 246 s.
• Rəsulzadə Məhəmməd Əmin. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1991
• Sultanlı Vaqif. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı (dərs vəsaiti). Bakı: Şirvannəşr, 1998, 160 s.
• Tahirli Abid. Azərbaycan mühacirət mətbuatı, I hissə, Bakı: "Qapp-poliqraf" nəşriyyatı, 2002, 158 s.
• Tahirli Abid. Azərbaycan mühacirət mətbuatı, II hissə, Bakı: "Ozan" nəşriyyatı, 2003, 258 s.
• Tahirli Abid. Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921–1991), Bakı: "CBS" nəşriyyatı, 2005, 528 s.

• Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı
• Mirzə Bala Məmmədzadə

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.