Göytürklərin tarixinin xronologiyası

Türk xaqanlığı

Bu, Göytürklərin Türk xaqanlığının yaranmasından İkinci Göytürk xaqanlığının sonuna qədər olan tarixinin xronologiyasıdır.

V əsr

İl	Tarix	Hadisələr
439		Müasir Turfan ətrafında məskunlaşan Aşina kimi tanınan hun tayfalarının 500 ailəsi onları Altay dağlarına köçürən Jujan xaqanlığına tabe edilir.

VI əsr

İl	Tarix	Hadisələr
534		Aşinalı Bumın xaqan türklərin başçısı olur, daha şərqə, Xuanxe çayına (Sarı çay) doğru köç edirlər.
545		Türklər Qərbi Vey ilə ittifaq qururlar.
546		Bumın xaqan Jujuan xaqanlığında baş verən Telelərin üsyanını yatırır və xidməti üçün bir Jujuan şahzadəsi istəyir. İstəyi geri çevrildikdən sonr müstəqilliyini elan edir
551		Bumın özünü xaqan və türklərin ali hökmdarı elan edir.
		Bumın xaqan Qərbi Vey şahzadəsi Çanqla ilə evlənir.
552		Bumın xaqan Jujuan xaqanı Yuyçzülyü Anaxuanı (Dayanan xan) məğlub edir və Anaxuan intihar edir; Bumın Ötükəni fəth etdikdən sonra özünü Türk xaqanlığının İllıq xaqanı elan edir; tezliklə Bumın ölür və yerinə oğlu Qara İssıq xaqan keçir.
553		İssı1 xaqan Jujuan xaqanlığına hücumunu davam etdirir və ölür; onun yerinə qardaşı. Muğan xaqan keçir
554		Muğan xaqan Jujuan xaqanlığını məğlub edir.
557		Buxara döyüşü: Qərbi Göytürk xaqanı İstəmi (Bumınin qardaşı) Sasanilər imperiyası ilə ittifaq bağlayaraq eftalitlərə (Ağ hunlar) hücum edirlər.
563		Qərbi Göytürk xaqanı İstəmi xaqan döyüşdə Ağ hunları məğlub edir.
568		Elçilər Bizans imperatorluğuna gələrək, onlardan Qərbi Göytürk xaqanlığına tabe olan avarları təslim etmələrini xahiş edirlər.
572		Muğan xaqan ölür və onun yerinə qardaşı Taspar xaqan keçir.
580		Taspar xaqan Şimali Çjou şahzadəsi Qianjin ilə evlənir.
581		Göytürk vətəndaş müharibəsi:Taspar xaqan ölür və onun təyin etdiyi varisi Muğan xaqanın oğlu Apa xaqan İssıq xaqanın oğlu İşbara xaqanla döyüşə gedir; Taspar xaqanın oğlu Amrak xaqan taxt iddiasından əl çəkir.
582		İşbara xaqan Çinə hücum edir.
583		Göytürk vətəndaş müharibəsi: Apa xaqan İşbara xaqan tərəfindən məğlub edilir və Qərbi Göytürk xaqanı İstəmi xaqanın oğlu Tardu xaqanın yanına qaçır.
584		Göytürk vətəndaş müharibəsi: Qərbi Göytürk xaqanı Tardu Şərqi Göytürk xaqanı İşbara xaqanı məğlub edir.
585		Şərqi Göytürk xaqanı İşbara xaqan Suy sülaləsi tərəfindən məğlub edilir.
587		Şərqi Göytürk xaqanı Tulan xaqan Bağa xaqanın oğlu Yami xaqanın üzərinə hücum edir və onu Suy xanədanına qaçmağa məcbur edir.
588		Birinci fars-türk müharibəsi: Şərqi Göytürk xaqanı Bağa xaqan Herata hücum edir, lakin məğlub olur, ox zərbəsindən ölür; Onun yerinə İşbara xaqanın oğlu Tulan xaqan keçir.
597		Şərqi Göytürk xaqanı Tulan xaqan Bağa xaqanın oğlu Yami xaqanın üzərinə hücum edir və onu Suy xanədanına qaçmağa məcbur buraxır.
599		Şərqi Göytürk xaqanı Tulan xaan tabeliyində olanlar tərəfindən öldürülür və onun yerinə Bağa xaqanın oğlu Yami xaqan keçir. Qərbi Göytürk xaqanı Tardu isə özünü bütün türklərin hökmdarı elan edir.
		Qərbi Göytürk xaqanı Tardu xaqan Suy xanədanına hücum edir

VII əsr

İl	Tarix	Hadisələr
600		Qərbi Göytürk xaqanı Tardu Suy sülaləsinə hücum edir.
602		Qərbi Göytürk xaqanı Tardu Ordosda Şərqi Göytürk xaqanı Yami xaqana hücum edir.
603		Qərbi Göytürk xaqanı Tardu devrilərək Toqona qaçır; onun yerinə Tardunun nəvəsi Taman xaqan keçir.
605		Şərqi Göytürk xaqanı Yami xaqan Suy sülaləsi adından xitaylara hücum edir.
		Qərbi Göytürk xaqanı Taman üsyan səbəbindən Suyların yanına qaçmağa məcbur olur.
610		Qərbi Göytürk xaqanı Taman onun yerinə keçən Tardunun nəvəsi Şekuy xaqan tərəfindən məğlub edilir.
611		Şərqi Göytürk xaqanı Yami xaqanın yerinə oğlu Şibi xaqan keçir.
		Taman xaqan Suy sülaləsinə qaçır.
615		Şərqi Göytürk xaqanı Şibi xaqan Suylara hücum edir.
617		Şərqi Göytürk xaqanı Şibi xaqan Suy sülaləsinə qarşı üsyanında Tan imperatoru Qaocjuya kömək edir.
		Qərbi Göytürk xaqanı Şekuy xaqanın yerinə qardaşı Tonq Yabqu xaqan keçir.
618		Taman xaqan Şərqi Göytürk xaqanlığının elçiləri tərəfindən öldürülür.
619		Şərqi Göytürk xaqanı Şibi xaqanın yerinə qardaşı Çula xaqan keçir.
620		Şərqi Göytürk xaqanı Çula xaqanın yerinə onun qardaşı İllig xaqan keçir.
622		Şərqi Göytürk xaqanı İllig xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
624		Şərqi Göytürk xaqanı İllig xaqan və onun qardaşı oğlu Tolis xaqan Tanın ərazilərini işğal edir, lakin Li Şimin Tolislə əlaqə saxlayır və onu hücum etməməyə inandıraraq, işğalı dayandırmağa məcbur edir.
625		Şərqi Göytürk xaqanı İllig xaqan Tanın sülaləsinin ərazilərinə basqınlar edir, lakin geri çəkilir.
626		Şərqi Göytürk xaqanı İllig xaqan Tanın sülaləsinin ərazilərini işğal edir və yeni tac taxmış Tan imperatoru Tay Tsunq xərac ödəməyə razı olur.
627		Üçüncü fars-türk müharibəsi: Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqu xaqan Sasanilər imperiyasına hücum edərək Dərbənd və Tiflisi tutur.
		Qarluqlar Qərbi Göytürk xaqanlığına qarşı üsyan qaldırırlar.
		Tan və uyğur qoşunları türklər və tibetlilərlə döyüşə girir.
628		Seyanto xaqanlığı və Tatabılar Şərqi Göytürk xaqanlığına qarşı üsyan qaldırırlar.
630		Tanın Şərqi türklərə səfəri: Şərqi Göytürk xaqanı İllig xaqan Tan sülaləsindən Li Cjin tərəfindən məğlub edilir və Li Şici tərəfindən əsir götürülür, lakin azad edilir; Şərqi Göytürk xaqanlığı Tan sülaləsinin vassalı olur.
		Syuantzan Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqu xaqanın sarayına səfər edir.
		Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqu xaqan əmisi Bağatur xaqan tərəfindən öldürülür.
		Qərbi Göytürk xaqanı Bağatur xaqan Tonq Yabqu xaqan oğlu Si Yabqu xaqan tərəfindən öldürülür.
		Qərbi Göytürk xaqanlığı iki tayfa konfederasiyasına; Qərbi Nuşibilər və Şərqi Tululara parçalanır, onlar birlikdə On Oq (On ox) kimi tanınırlar.
632		Qərbi Göytürk xaqanı Si Yabqu xaqan devirilir; onun yerinə Tonq Yabqu xaqanın yaxın qohumu Bağa Şadın oğlu Nişa Tulu xaqan keçir.
634		Qərbi Göytürk xaqanı Nişa Tulu xaqan taxtdan əl çəkir və onun yerinə qardaşı İşbara Teriş keçir.
638		Qərbi Göytürk xaqanı İşbara Teriş xaqan İllig xaqanın oğlu Yükük şadın xeyrinə devrilir.
642		Qərbi Göytürk xaqanı Yükük şad qərbə qaçır və onun yerinə İşbara Terişin nəvəsi İrbis Şekuy xaqan keçir.
649		Qərbi Göytürk xaqanı İrbis Şekuy qərbə qaçır və onun yerinə İstəmi xaqanın nəslindən olan Xallıq İşbara Yabqu xaqan gətirilir.
651		Qərbi Göytürk xaqanı Xallıq İşbara Yabqu Cjimasara hücum edir.
653		İnan Cençu yabqu Qərbi Göytürk xaqanı Xallıq İşbara Yabqu üzərinə hücum edir.
656		Qərbi Göytürk xaqanlığının Qarluq və Turgiş qüvvələri Şen Yaoin tərəfindən məğlub edilir.
657		İrtış çayı döyüşü: Qərbi Göytürk xaqanı Xallıq İşbara Yabqu xaqan Tan sülaləsindən Su Dinqfanq tərəfindən məğlub edilir.
658		Tanın Qərbi Göytürk xaqanlığını ələ keçirməsi: Qərbi Göytürk xaqanı Xallıq İşbara Yabqu xaqan Tan sülaləsindən Su Dinqfanq tərəfindən məğlub edilir və ömrünün qalan günlərini Çanqanda keçirir; Qərbi Göytürk xaqanlığı Tana birləşdirilir.
660		Qərbi Göytürk xaqanlığının qalan qüvvələri Tibet imperiyasına qoşularaq Qaşqara hücum edirlər.
665		Qərbi Göytürk xaqanlığının qalan qüvvələri Tibet imperiyasına qoşularaq Yutiana (Xotan) hücum edirlər.
677		Qərbi Göytürk xaqanlığının qalan qüvvələri Tibet imperiyasına qoşularaq Qiucinə (Kuça) hücum edirlər.
679		Çanyu protektoratından Aşide Venfu və Aşide Fenci Aşina Nişufu xaqan elan edir və Tan sülaləsinə qarşı üsyana başlayırlar.
680		Pey Xincjan Aşina Nişufu məğlub edir və Aşina Nişufu onun adamları tərəfindən öldürülür.
		Aşide Venfu Aşina Funyanı xaqan elan edir və Tan sülaləsinə qarşı üsyan qaldırır.
681		Aşide Venfu and Aşina Funian Pey Xincjana təslim olurlar.
		İltəriş xaqan Aşina Funyanın adamları ilə ilə üsyan qaldırır.
682		İltəriş xaqan İkinci Göytürk xaqanlığını elan edir.
		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
683		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
684		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
685		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
687		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
692		İkinci Göytürk xaqanı İltəriş xaqan vəfat edir və onun yerinə qardaşı Qapağan xaqan keçir.
693		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
694		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
696		İkinci Göytürk xaqan Qapağan xaqan şərqdə xitanları məğlub edir və Tan sülaləsinə basqın edir.
697		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.
698		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsinə hücum edir.

VIII əsr

İl	Tarix	Hadisələr
702		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsi ərazilərinə hücumlar edir.
706		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsi ərazilərinə hücumlar edir.
707		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Tan sülaləsi ərazilərinə hücumlar edir.
711		Bolçu döyüşü: İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Türgiş xaqanlığını məğlub edir.
713		İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan Əməvilər xilafətinə qarşı Sogd vilayətinə kömək üçün ordu göndərir, lakin məğlub olur və növbəti il geri çəkilir.
716	22 iyul	İkinci Göytürk xaqanı Qapağan xaqan pusquda öldürülür və onun yerinə İltəriş xaqanın oğlu Bilgə xaqan keçir.
720		İkinci Göytürk xaqanı Bilgə xaqan Tan sülaləsi torpaqlarına hücum edir və xərac alır.
726		Orxon çayı yaxınlığında Tonyukuk abidəsi ucaldılır.
731	27 fevral	Kültigin vəfat edir.
734	25 noyabr	İkinci Göytürk xaqanı Bilgə xaqana sui-qəsd edilir və onun yerinə gələn oğlu Yollıq xaqan elə həmin ildə vəfat edir; onu anası Qutluq Səbaq xatunun himayəsi altında qardaşı Bilgə Qutluq xan əvəz edir.
741		İkinci Göytürk xaqanı Bilgə Qutluq Tenqri xaqan onun şadlarından biri (vali) Pan Kültiğin tərəfindən öldürülür. Sonra basmıllar tərəfindən məğlub edilir və onun yerinə İltəriş xaqanın oğlu Qutluq Yabqu xaqan keçir.
742		Basmıllar, uyğurlar və qarluqlar İkinci Göytürk xaqanlığına qarşı üsyan edir və Qutluq Yabqu xaqan öldürülür; onun yerinə Pan Kültiğin oğlu Ozmış Teqin xan keçir.
744		Uyğurlar İkinci Göytürk xaqanlığını darmadağın edərək Uyğur xaqanlığını qururlar; Ozmış Teqin xan öldürülür.

Ədədbiyyat

• Andrade, Tonio, The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History, Princeton University Press, 2016, ISBN 978-0-691-13597-7.
• Asimov, M.S., History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing, 1998
• Barfield, Thomas, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989
• Barrett, Timothy Hugh, The Woman Who Discovered Printing, Great Britain: Yale University Press, 2008, ISBN 978-0-300-12728-7 (alk. paper)
• Beckwith, Christopher I, The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, 1987
• Biran, Michal, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge University Press
• Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill, 2003
• Drompp, Michael Robert, Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History, Brill, 2005
• Golden, Peter B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, OTTO HARRASSOWITZ · WIESBADEN, 1992
• Graff, David A., Medieval Chinese Warfare, 300-900, Warfare and History, London: Routledge, 2002, ISBN 0415239559
• Graff, David Andrew, The Eurasian Way of War Military Practice in Seventh-Century China and Byzantium, Routledge, 2016, ISBN 978-0-415-46034-7.
• Haywood, John, Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492, Barnes & Noble, 1998
• Latourette, Kenneth Scott, The Chinese, their history and culture, Volumes 1-2, Macmillan, 1964
• Lorge, Peter A., The Asian Military Revolution: from Gunpowder to the Bomb, Cambridge University Press, 2008, ISBN 978-0-521-60954-8
• Millward, James, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press, 2009
• Needham, Joseph, Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-30358-3
• Rong, Xinjiang, Eighteen Lectures on Dunhuang, Brill, 2013
• Shaban, M. A., The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, ISBN 0-521-29534-3
• Sima, Guang, Bóyángbǎn Zīzhìtōngjiàn 54 huánghòu shīzōng 柏楊版資治通鑑54皇后失蹤, Yuǎnliú chūbǎnshìyè gǔfèn yǒuxiàn gōngsī, 2015, ISBN 978-957-32-0876-1
• Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, 1990, ISBN 978-0-521-24304-9
• Skaff, Jonathan Karam, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800 (Oxford Studies in Early Empires), Oxford University Press, 2012
• Wang, Zhenping, Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, University of Hawaii Press, 2013
• Whiting, Marvin C, Imperial Chinese Military History, Writers Club Press, 2002
• Wilkinson, Endymion. Chinese History: A New Manual, 4th edition. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center distributed by Harvard University Press. 2015. ISBN 9780674088467.
• Yuan, Shu, Bóyángbǎn Tōngjiàn jìshìběnmò 28 dìèrcìhuànguánshídài 柏楊版通鑑記事本末28第二次宦官時代, Yuǎnliú chūbǎnshìyè gǔfèn yǒuxiàn gōngsī, 2001, ISBN 957-32-4273-7
• Xiong, Victor Cunrui, Sui-Tang Chang'an: A Study in the Urban History of Late Medieval China (Michigan Monographs in Chinese Studies), U OF M CENTER FOR CHINESE STUDIES, 2000, ISBN 0892641371
• Xiong, Victor Cunrui, Historical Dictionary of Medieval China, United States of America: Scarecrow Press, Inc., 2009, ISBN 978-0810860537
• Xue, Zongzheng, Turkic peoples, 中国社会科学出版社, 1992