Azadistan

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Azadıstan (fars. آزادیستان‎) — Cənubi Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin liderliyi ilə 3 ay (23 iyun — 14 sentyabr 1920-ci il) müstəqil olan qısa ömürlü dövlət.

Tarixi dövlət
Azadıstan
fars. آزادستان‎
Bayraq
aprel 1920 — 13 sentyabr 1920
Paytaxt	Təbriz
Ən böyük şəhər	Ərdəbil
Dilləri	Azərbaycan dili, fars dili
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili və Fars dili
Dövlət dini	islam
Mərkəzi Komitənin sədri[1]
• 1920	Şeyx Məhəmməd Xiyabani
Davamiyyət
Qacar dövləti  →

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə 1917-ci ildə başlamış, həmin il aprelin 9-da "Təcəddüd" qəzetinin ilk sayı nəşr edilmişdir.

Birinci dünya müharibəsində İran torpaqlarını işğal edən Osmanlı ordusu Təbriz və Urmiya şəhərlərini tutur. Osmanlı ordusunun Azərbaycan bölgəsini işğal etməsinin əleyhinə çıxan Şeyx Məhəmməd Xiyabani və yoldaşları həbs edilir və qoşunlar Təbrizi tərk etdikdə onları da özləri ilə aparırlar. noyabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusunun geri çəkilməsindən sonra Xiyabani İrana qayıtmış və Azərbaycan Demokrat Partiyasının fəaliyyətini yenidən canlandırmışdır.

1920-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha da gücləndirməyə çağırışlar səsləndirildi. Mitinq iştirakçıları təklif etdilər ki, Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda qabaqcıl olmuşdur. Bu səbəbdən də onun Azərbaycan əyaləti yerinə "Azadistan" (azadlıq ölkəsi) adlanması daha düzgündür. və təklif iştrakçılar tərəfindən qəbul edildi.

Bu mitinqdən sonra qiyam hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə, Zəncan, Marağa, Miyana, Əhər, Xoy və daha sonra Ərdəbilə də yayıldı. 1920-ci il 22 iyunda Azərbaycan Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin qurulması haqqında qərar qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi. 1920-ci il iyunun 22-də hökumət başçısı kimi Xiyabani Alaqapıya köçdü. Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. "Azərbaycan" sözü yerinə bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində "Azadistan əyaləti" yazıldı. Xiyabaninin əleyhinə olan bir sıra şəxslər, o cümlədən doktor Zeynalabdin xan, Mirzə Bağır Təliə, Hüseynağa Fişəngçi ("Təbriz" qəzetinin redaktoru), Sultanzadə və başqaları qiyam əleyhinə fəaliyyətə başlayıb, gizlincə Eynüddövlənin yanına gedirdilər. Digər bir dəstə isə alman "Kart Vispço" təşkilatının əlaltısı, "Klidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q. Rzazadənin rəhbərliyi ilə Sosial-demokrat Partiyası ünvanı altında Azərbaycan Demokrat Partiyası əleyhinə fəaliyyət göstərməyə başladı. Təbrizin vəziyyətini öyrənmək üçün buraya gəlmiş İngiltərə siyasi idarə rəisi Xiyabani ilə görüşərək onunla söhbətləşmiş və Azərbaycanın tələblərinin nə olduğunu soruşmuşdur. Xiyabani demişdir: "Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir. Azərbaycan əhalisi öz qanları bahasına aldıqları konstitusiyanın icrasını və əməldə məşturə rejimini qoruyub, bütün ölkədə islahat aparılmasını istəyir".

Xiyabani milli hökumətin rəhbəri kimi Təbrizdə bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: jandarm təşkilatını genişləndirərək, öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi. "Məhəmmədiyyə" və "Hikmət" adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan "İttihadiyyeyi-iraniyan" məktəbindən bir neçə müəllim çağırdı. Məktəblərdə fars dilni Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi. Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb, yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan əmin-amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar türk dilində aparılırdı.

Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmişdir. Dörd gün davam edən qarşıdurmadan sonra "Azadistan" hökuməti ləğv edilmişdir. Xiyabani 14 sentyabr 1920-ci ildə öldürülmüşdür.