İdris Həsənov

İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov (1897, Yelizavetpol – 3 noyabr 1950, Bakı) — dissertasiya müdafiə etmədən filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini və professor adını alan tanınmış dialektoloq alim, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun professoru, 1932-ci ildə latın qrafikası əsasında korlar üçün nöqtəli hərflərin layihəsinin müəllifi, SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əvvəl şöbə müdiri, sonra isə direktor müavini və direktoru, repressiya qurbanı.^[1][2]

İdris Həsənov
İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov
1937-ci ildə repressiya olunan İdris Həsənov
Doğum tarixi	1897
Doğum yeri	Yelizavetpol, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	3 noyabr 1950(1950-11-03)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Vətəndaşlığı	Rusiya imperiyası AXC SSRİ
İş yerləri	Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, AMEA Tarix və Etnologiya İnstitutu
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Universiteti (–1924), Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universiteti[d] (1927–1931)
Üzvlüyü	Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti

İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov 1897-ci ildə Gəncədə sənətkar ailəsində anadan olub. 1908-ci ildə ibtidai təhsilini başa vurduqdan sonra Gəncədə ali başlanğıc uçilişinə daxil olub və 1913-cü ildə oranı başa vurub. Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyətində hesabdar işləmişdir. 2–3 il ərzində özünütəhsillə məşğul olmuş bu məqsədlə Peterburqdan olan "ev məktəbinə" və "xarici dilləri özüöyrənmə"yə yazılıb.

1918-ci ildə Gəncədən hərbi xidmətə çağırılıb və qərargah korpusunda tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərib. 1919-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə dinləyici kimi qəbul edilir. 1920-ci ildə həmin fakültənin tələbəsi olur. Xalq hərbi Komissarlığında da fəaliyyətini davam etdirərək kassir kimi işləyir.

1920-ci ildə Gəncədə Quberniya Hərbi Komissarlığının katib-tərcüməçisi vəzifəsinə keçirilir. 1921-ci ildə yenidən Bakıya qayıdan İdris Həsənov universitet təhsilini davam etdirir. 1922–1930-cu illərdə azərbaycanı Tədqiq və tətəbbö cəmiyyətinin üzvü və Lüğət-dil komissiyasının sədri olur.

1927-ci ildə Yeni türk əlifbasının Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin 1-ci pleniumunda iştirak edir. 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsini bitirir.

1927–1931-ci illərdə Moskvada yaşayır, Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində Azərbaycan dilini tədris edir və Şərq xalqlarının milli mədəniyyəti Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında təhsil alır.

Bakıya qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda işləyərək, dosent, daha sonra professor elmi vəzifəsinə yiyələnir.^[3] 1932-ci ildə latın qrafikası əsasında korlar üçün nöqtəli hərflərin layihəsini hazırlayır. 1935-ci ildə 22 noyabr tarixində dissertasiya müdafiə etmədən filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini və professor adını alır.

1937-ci il iyulun 19-da isə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktoru təyin olunur. 1938-ci ilin fevralın 17-də vəzifəsindən azad edilir.^[2]

• 1938-ci ilin aprel ayında həbs edilərək məhşər ayağına çəkilib. Həmin günlərdə alimin iş yerində yazılmış mənfur bir "qara kağızı" nəzərdən keçirək:

"İnstitutun keçmiş direktor müavini İdris Həsənovun haqqında sorğunuza belə cavab veririk: İdris Həsənov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində uzun müddət pantürkist təbliğat və ziyankarlıq işi aparmışdır. O, 1926-cı ildə çapdan çıxmış "Gəncə əhalisinin dialektində mənsubiyyət şəkilçisiz isimlərin hallanması" adlı ilk əsərinin elə birinci sətrindən özünün pantürkist təbliğatını yaymağa başlayır. Onun bütün fikir və mülahizələri "vahid qədim türk dilləri"nin varisi olan türk dili haqqında pantürkist-müsavatçı ideyaların davamıdır. Pantürkist ideyaya sadiq olan İ.Həsənov Azərbaycan dilinin qrammatikasına Osmanlı formalarını tətbiq etmək fikrində olduğunu söyləmişdir (məsələn, "almamış", "gəlməmiş", "almadan", "gəlmədən" və s.). Bundan əlavə, Azərbaycan dilində o, rus və beynəlmiləl sözləri varvarizm və "yad" sözlər adlandırmışdır. "Azərbaycan zəhmətkeşlərinin İ.V.Stalinə məktubu"nun mətnindən sitat gətirən İ.Həsənov qeyd edir ki, "Azərbaycan dili Azərbaycan məktəblərindən az qala, qovulmuşdur". Dili kobudcasına təhrif hesab etmək olmaz. Bu, əksinqilabi fitnəkarlıq və böhtandır! Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası işlənib hazırlanarkən İ.Həsənov digər vətən xainləri ilə birlikdə dilimizi ərəb, fars və Osmanlı sözləri ilə doldurmağa çalışmış, bununla da, Qərbin, kapitalist ölkələrinin mədəniyyətini təbliğ etmişdir. APİ üçün müəllim kadrlarının hazırlanması işində də ziyankarlıq mövqeyindən fəaliyyət göstərmişdir".^[1]

Bax belə! Qısa, aydın! Xalqın dilini, ənənəsini ürəkdən araşdırıb öyrənən cəfakeş bir alim "xalq düşməni" imiş. Sən demə, o, millətçi, pantürkist ideyalarını yayır, "orfoqrafiyanın ziyanlı təşkilində fəallıq göstərirmiş". Hamısı yalan, hamısı sabun köpüyü, böhtan, iftira! İstintaqın hər cür əzab-əziyyətinə dözür, qürurunu sındırmır. Sona kimi sözü bu olur: "Mən günahkar deyiləm!"^[1]

1939-cu il iyunun 2-də qəti qərar verilir: "İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov antisovet təşkilatında iştirakına görə 8 il müddətinə islah-əmək düşərgəsinə göndərilsin!" Bir müddət Krasnoyarsk diyarında dustaq olur. Uzaq Maqadanda kəskin infark keçirir. Əzilib-üzülmüş alimdə fikir-xəyaldan ciddi əsəbilik yaranır. 1946-cı il aprelin 3-də Gəncəyə qayıdanda professor İdris Həsənov 6 saylı məktəbdə sıravi müəllim işləməyə başlayır. 1949-cu ilin dekabrın 21-də o, "təhlükəli element" kimi yenidən həbs edilir. İkinci dəfə "vətən xaini"! Vətənin taleyi üçün alışıb-yanan fədakar bir insan dözə bilərdimi buna? Həyata son ümidini, inamını biryolluq itirmiş gəncəli alim İdris Həsənov dözmədi: 1950-ci il noyabrın 3-də özünü dənizə ataraq əbədi olaraq dünyasını dəyişdi.

Moskvada Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetinin Y.D.Polivanovun rəhbərlik etdiyi kafedrasında işləyəndə onunla birlikdə "Azərbaycan dilinin qrammatikası" və "Gəncə əhalisinin dialektində mənsubiyyət şəkilçisiz isimlərin hallanması" əsərlərini nəşr etdirir. XX əsrin 20–30-cu illərində onun 18 əsəri nəşr edilib. Bu əsərlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

• Склонение имен существительных в гянджинском говоре. M. 1926
• Инструкция по сбору материалов для словаря народных говоров. M. 1931
• Курс грамматики для пед.техникумов. Баку. 1932–1934
• Орфография азербайджанского языка. Баку. 1936
• Грамматика азербайджанского языка. Морфология. Баку. 1936
• Грамматика азербайджанского языка. Синтаксис. Баку. 1937^[2][4]

• Научные работники Азербайджана. Справочник. Баку, 1927. с. 6
• Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1926, №1, с. 137
• Ə.Tahirzadə. Üç dostun böyüyü. Elm, 1988, 18 iyun. s. 4
• А.Таирзаде. Жертвы репрессий 30-х годов. Забытий Идрис. Молодость, Б. 1988, №10.
• З.Буниятов. Следственное дело №10497. — Элм, 1990, 14 июля, с. 3
• ЦА НАНА, ф. 39, оп. 1, ед. хр. 77, кор. 7
• Архив МНБ АР, архивно-следственное дело №ПР 28306.