Zülfüqar Əhmədzadə

Zülfüqar Əhməd oğlu Əhmədzadə (14 iyun 1898, Pensər, Lənkəran qəzası – 1 iyun 1942, Mariinsk^[d], Novosibirsk vilayəti) — Talış şair, publisist, tərcüməçi və ictimai-siyasi xadim. "Sıə tolış" qəzetinin redaktoru.^[1][2][3][4]

Zülfüqar Əhmədzadə
tal. Zulfuǧar Əhmədzadə
Doğum tarixi	14 iyun 1898(1898-06-14)
Doğum yeri	Pensər, Lənkəran qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	1 iyun 1942(1942-06-01) (43 yaşında)
Vəfat yeri	Marinsk, Kemerovo vilayəti, Rusiya SFSR, SSRİ
Vəfat səbəbi	siyasi repressiya
Uşaqları	Rüfət Əhmədzadə , Eyyub Əhmədzadə
Fəaliyyəti	yazıçı, şair, tərcüməçi
Janrlar	şeir
Zülfüqar Əhmədzadə Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1918-ci ildə "Hümmət" təşkilatının üzvü olub. 1920–1922-ci illərdə Lerik rayonu (Zuvand) Qosmalıan kəndində İcraiyyə Komitəsinin sədri, 1922–1923-cü illərdə Lənkəran qəzasında Torpaq şöbəsinin müdiri işləyib. 1923–1925-ci illərdə Lənkəran Maarif Şöbəsinin müdiri, 1925–1926-cı illərdə Laçın, 1926–1928-ci illərdə Zaqatala, 1928–1929-cu illərdə isə Ağdam icraiyyə komitələrində çalışıb. 1929–1930-cu illərdə Lənkəran Rayon Pedoqoji Texnikumunun direktoru vəzifəsinə təyin edilib.^[5] 1930-cu ildə isə o, Mərkəzi Komitəya çağrılıb və Astara Rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilib.^[1][3]

1930-cu illərdə Talış ədəbi dilinin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olub.^[1][6] İlk dəfə olaraq latın qrafikası ilə Talış əlifbasının yaradılması onun adı ilə bağlıdır.^[1][3][6]

1932-ci ildə bir müddət Respublika Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində işləyib. 1933–1935-ci illərdə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında Ali Məktəblər idarəsinin rəisi, 1935–1938-ci illər ərzində Azərnəşrdə "Azlıqda Qalan Xalqlar" şöbəsinin müdiri işləyib.^[5]

15 mart 1938-ci ildə əksinqilabi fəaliyyətlərdə günahlandırılıb və evində tapıldığı iddia edilən tapancaya görə həbs edilib.^[7]

Zülfüqar Əhmədzadə 29 oktyabr 1898-ci ildə Astara rayonunun Pensər kəndində anadan olub.^[6] Dindar bir ailədə doğulduğuna görə atası və anası ilk növbədə dini təhsil alması məqsədi ilə Zülfüqarı müsəlman məktəbinə qoyublar. Zülfüqar müsəlman məktəbini bitirdikdən sonra ibtidai rusdilli kənd məktəbində təhsilini davam etdirib. Rus məktəbində aldığı təhsil, eyni zamanda onun rus dilini və klassik rus ədəbiyyatını yaxşı bilməsi üçün vacib rol oynayıb.^[8] 14 yaşında olarkən Zülfüqar bir çox tanınmış müəllimlərin yanında dərslər alaraq, fars, ərəb, türk və rus dillərində mükəmməl yazıb-oxumaqla yanaşı, danışmağı da bacarıb. Şeirlər yazmağa başlayıb. Rəsmlər çəkib və hətta çəkdiyi rəsmlərin bir çoxu çoxu Lənkəran şəhərində baha qiymətə satılıb.^[4]

1911–1912-ci illərdə Zülfüqar Lənkərana təyinatla göndərilmiş bir müəllimin yanında 19 ay fərdi məşğələlər keçərək riyaziyyat, təbiətşünaslıq, ədəbiyyat, coğrafiya və fizika fənlərini mükəmməl öyrənib.^[4]

1912-ci ildə Çar Rusiyasının yerli bölgə nümayəndəsi Mir Əhməd xan Talışinskinin torpaq mülkiyyətçilərinin mülklərini əllərindən alması, kəndlilərə qarşı zülm və istismarı gündən-günə artırması və yerli ruhanilərin də xana dəstək verməsi Lənkəran qəzasının Bütəsər (Pensər) kəndini üsyanın ən qaynar siyasi ocağına çevirib. Mir Əhməd xana qarşı olan bu üsyan tezliklə qonşu kəndlərə də yayılıb və 14 yaşında olan Zülfüqar üsyanın gənc fəallarından biri olub. Bir müddət sonra üsyan yatırılıb.^[4]

Zülfüqar Əhmədzadə 1918-ci ildə imperiya əlehinə fəal çıxışlar edib və Azərbaycanda və bütün islam dünyasında ilk milli sosial-demokrat təşkilatı olan Hümmət Sosial-Demokrat Müsəlman Təşkilatına üzv olub. 1918–1919-cu illərdə "Ədalət" inqilabi fəhlə təşkilatının üzvü olub.^[2] 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər təşkilatlarda fəaliyyət göstərən digər siyasi xadimlərlə birgə çalışıb.^[1][3][8]

Zülfüqar Əhmədzadə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bir çox məsul vəzifələrdə işləmişdir. 1920–1922-ci illərdə Lerik rayonu (Zuvand) Qosmalıan kəndində icraiyyə komitəsinin sədri, 1922–1923-cü illərdə Lənkəran qəzasında Torpaq şöbəsinin müdiri işləmişdir. 1923–1925-ci illərdə Lənkəran rayonu Maarif Şöbəsinin müdiri, 1925–1926-cı illərdə Laçın rayonunun, 1926–1928-ci illərdə Zaqatalanın, 1928–1929-cu illərdə isə Ağdamın icraiyyə komitələrində çalışmışdır. 1929–1930-cu illərdə Lənkəran Rayon Pedoqoji Texnikumunun direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir.^[5] 1930-cu ildə isə o, Mərkəzi Komitəya çağrılıb və Astara Rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilib.^[1][3][8]

1930-cu illərin əvvəllərində Azərbaycanda kolxoz quruculuğu dövründə Astara Rayon Daxili İşlər İdarəsinin işçiləri Astara əhalisini səbəbsiz incidir və kəndlilərin İrana qaçmasına səbəb olurmuşlar. Zülfüqar Əhmədzadə Astara Rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edildikdən sonra vəzifəsindən istifadə edərək kəndlərə gedir, əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyəti ilə tanış olur və əhaliyə divan tutan NKVD işçilərini həbs etdirməyə, İrana qaçmış kəndliləri isə geri qaytarmağa müvəffəq olur.^[1][3][8]

1932-ci ildə Zülfüqar Əhmədzadə bir müddət Azərbaycan Sovet Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində işləmişdir və həmin ildə komitədə Mərkəzi Komitənin katibi Vladimir Polonski, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Mir Cəfər Bağırov, Mir Cəfər Bağırovla arası yaxşı olmayan Respublikanın ikinci katibi Yusif Qasımov və Zülfüqar Əhmədzadə də daxil bir sıra məsul vəzifəlilərin iştirakı ilə fəalların yığıncağı keçirilmişdir. Yığıncaqda Mir Cəfər Bağırovla Vladimir Polonski, Yusif Qasımovun işdən azad olunması üçün ona qarşı çıxışlar edirlər. Yığıncaqda söz növbəsi çatan Zülfüqar Əhmədzadə özünün ona qarşı "xalq düşməni" kompaniyasına səbəb olacaq tarixi çıxışını edir:

Azərbaycan Kommunist Partiyasına uzun müddətdir ki, Rubinlər,[a] Polonskilər,[b] Mirzayanlar[c] başçılıq edirlər. Mərkəzi Komitədə cəmi 9% azərbaycanlı işləyir, qalanı erməni, rus, yəhudilər və gürcülərdir. Azərbaycanın məgər elə bir oğlu, kadrosu yoxmudur ki, rəhbər işləsin? Üstəlik Qasımovu da bəyənmirsiz...[1][3][8]

Məhz bu çıxışdan sonra Zülfüqar Əhmədzadə haqqında "Xalq Düşməni" planı işə düşməyə başlayır çox keçmədən Azərbaycan Sovet Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsindəki vəzifəsindən azad olunaraq Zaqafqaziya Mərkəzi Komitəsinə işə göndərilir.^[6] Komitə onu Ermənistan SSR-nin Vedi rayonuna İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsinə təyin edir. 1932–1933-cü illərdə Vedi rayonuna İcraiyyə Komitəsinin sədri kimi çalışır. Zülfüqar Əhmədzadə çıxışını və çıxışdan sonrakı bu təyinatı bir beyt şeirdə cəmləşdirərək yazır:

Atdığım daş idi, düşdü bostana, İndi çək cəzanı, get "Hayıstana".[4]

1933-cü ildə Zülfüqar Əhmədzadə yenidən təyinatını öz vətəninə alır və 1935-ci ilə qədər Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında Ali Məktəblər idarəsinin rəisi işləyir.^[1][3][4] 1935-ci ildən etibarən artıq Zülfüqar Əhmədzadənin yüksək vəzifələrdən uzaqlaşdırılması siyasəti başlanır, lakin həmin dövrdə Azərbaycanın xalq maarifi komissarı çalışan Ağa Sultanov, Məmməd Cuvarlinskidən Zülfüqar Əhmədzadəni Bakıya gətirməsini tapşırır və Zülfüqar Əhmədzadə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatıda "Azlıqda Qalan Xalqlar" şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilir. 1938-ci ilədək Zülfüqar Əhmədzadə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatıda "Azlıqda Qalan Xalqlar" şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır.^[3][4][8]

Zülfüqar Əhmədzadənin repressiya olunması ilə bağlı bir çox qarışıq mənbələr var. Tarixi sənədlərdə rast gəlinməyən bir çox mənbələrdə qeyd olunur ki, Z. Əhmədzadə 1937-ci ildə Məmməd Cuvarlinski ilə birlikdə saxta ittihamlarla həbs olunub.^[3][8] Lakin sənədlərdən məlumdur ki, M. Cuvarlinski 13 oktyabr 1937-ci ildə güllələnir, Z. Əhmədzadə isə 1938-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatıda "Azlıqda Qalan Xalqlar" şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır.^[3]

Tarixi sənədlər sübut edir ki, Zülfüqar Əhmədzadə 1938-ci ildə "Əksinqilabi fəaliyyətdə ittiham olunaraq və evində tapıldığı iddia edilən tapancaya görə mart ayının 15-dən 16-na keçən gecə SSRİ cinayət məcəlləsinin 64-cü maddəsinə əsasən "vətənə xəyanət" və "Sovet hökumətinə qarşı silahlı mübarizə aparan təşkilatın üzvü kimi" həbs edilib. Məhkəmə prossesi zamanı, Lənkəran rayonunun Girdəni kəndindən olan köhnə inqilabçı Şirəli Axundov ağır işgəncə səbəbindən Z. Əhmədzadənin əleyhinə ifadələr verir. İlk əvvəl ifadə vermək istəməyən Şirəli Axundovun sağ ayağının dərisini soyurlar. Ağrılara tab gətirə bilməyən Şirəli Axundov ifadəsində yazır:

Mən 1936-cı ildə Z.Əhmədzadə ilə təsadüfən rastlaşdım. O, mənə Böyükağa Mirsalayevin başçılıq etdiyi gizli təşkilata üzv olduğunu və məni də bura üzv etmək istədiyini bildirdi. Bir neçə gündən sonra yenə də Z.Əhmədzadə ilə təsadüfən görüşdüm. Zülfüqar mənə iki gənci təbliğat üçün Talış rayonlarına göndərdiyini bildirdi və bunun məqsədi Talış ərazisini Azərbaycandan ayırmaq olduğunu dedi.

Bu ifadədən sonra onun Sibirə sürgünü rəsmiləşir, lakin Ş. Axundov yaraları sağaldıqdan bir müddət sonra Z. Əhmədzadənin əleyhinə verdiyi ifadələrin ağrılardan qurtulmaq üçün olduğunu yazılı sürətdə bildirir:

Məni işgəncələr ilə Əhmədzadənin üzünə durmağa məcbur etdilər, istintaqda verdiyim ifadə yalandır.

Ş. Axundovun bu yazılı ifadəsindən sonra Zülfüqar Əhmədzadənin günahsız olduğu sübuta yetirilir. 1938-ci il mayın 12-də cinayət məcəlləsinin 64-cü maddəsiylə irəli sürülən ittiham rəsmən Z. Əhmədzadənin üzərindən götürülür və onun azad olması vərəqinə imza atılır, lakin o, həbsdən buraxılmır. 23 avqust 1938-ci ildə haqqında məhkəmə qərarı çıxır^[2] və 1938-ci il sentyabrın 21-də heç bir maddə göstərilmədən Moskva Xüsusi İdarəsinin qərarıyla "əks-inqilabi dəstəylə əlaqəsi olduğuna görə" 5 il azadlıqdan məhrum edilir.^[3][8] Zülfüqar Əhmədzadə 1938-ci ilin mart ayında həbs edilsə də, ailəsinə ilk məktubu 1938-ci ilin 15 oktyabrında Daşkənddən göndərə bilir.^[4] Məktubunda müraciətlə yazır:

"Əzizim Əyyub![d] Çox təəssüf, Bakıdan çıxarkən sənlə görüşə bilmədim. Mənim kefim yaxşıdır, fəqət paltar və pulum yoxdur. Oktyabrın 14-də Daşkəndə varid oldum. Buradan isə Vladivastoka gedəcəyəm. Oradan sənə ünvan yazaram. Oğlum darıxma. Hüriyə[e]uşaqlara yaxşı bax, onlara ürək ver. Özün də ağıllı dolan. Mənim iki il işim qalıb.[f] Sağlıq olsun, lap yaxın zamanda görüşərik. Hər vaxt axırıncı ünvanımı alsaz, mənə ətraflı kağız yazarsan. Öz işindən, uşaqlardan və kənddən yaz. Əhədə[g] de ki, uşaqlara yardım etsin. Əyyub Bakıda pis keçirsə, uşaqları ya kəndə ya da Balaqana apar, fəqət harada olsalar da, onlara köməklik et Əyyub can. Hüriyə, yazdığım paltarları və pulu ünvanımı alan kimi göndərərsən. Məlahətin[h] və Rüfətin [i] üzünü mənim əvəzimdən öp. Heç darıxma, Əhədə, nənəyə və Lalazara[j] salam göndər. Mən heç gözləmədən Bakıdan çıxdım, yoxsa vaxtında xəbər verərdim. Öpürəm səni." Sənin: Z.Əhmədzadə 15/10/38 il.[4]

Z. Əhmədzadə Sibirdə həbs düşərgəsində olarkən ədəbi yaradıcılıqla məşğul olur və düşərgə qəzetinin redaktoru təyin olunur. Şeirlərinin bir qismini də düşərgədə yazır. Eyni zamanda xalq şairi Səməd Vurğuna bir neçə dəfə şeirlə məktub göndərir. 15 yanvar 1940-cı ildə Səməd Vurğuna yazdığı bir şeirdə Sibirin dəhşətindən və öz taleyindən belə bəhs edir:

Salamımı qəbul et, uzaq qarlı Sibirdən, Hiddətli, bəd rəftarlı, sərt rüzgarlı Sibirdən. Günahsız bir məhbusun bir ləhzə halına qal, İstər Şair, dililə sənə etsin ərzi-hal: Ey şən Qazax elinin ənbər saçan bir gülü, Azərbaycan xalqının xoş nəğməli bülbülü! İki ildir məhrumam sənin xoş avazından, Şeirlə yaratdığın gülşənindən,yazından! İki ildir bu yerdə nə gül, nə yaz görürəm, Nə bizim aşıqları,nə telli saz görürəm… Eşitmirəm haçandır tarın şaqraq səsini, Lətif qoşa zurnanın ilahi nəfəsini… Burda çəməndə bitməz zanbaq,bənövşə,lalə, Zümrüd yamacdan axmaz büllur kimi şəlalə… Gördüyüm ancaq mənim vışkalardır,süngüdür, Daşıdığım dərdi-qəm min karvanın yüküdür… Tale məni tulladı bu buzlar ölkəsinə, Haçandır hay verilməz günahsızlar səsinə… İki ildir ədalət ötməz mənim yanımdan, Hər şey qaçır kənara vulkanlı əfqanımdan…”[8]

Zülfüqar Əhmədzadənin sürgündən qaytarılması üçün Səməd Vurğun şəxsən Mircəfər Bağırovdan xahiş edir, lakin Mircəfər Bağırov: — "Get Səməd, get, yoxsa səni də onun yanına göndərərəm." deyə cavabında deyir.^[8]

Z. Əhmədzadə həbs düşərgəsində bir müddət çörəkbölüşdürən təyin olunur. O, neft tapıb, bu nefti yanacaq kimi çay qoymaq üçün istifadə edir. Dustaqlardan biri rəhbərliyə xəbər verir ki, guya Əhmədzadə buranı neftlə yandırmaq istəyir. Bundan sonra onun otağında axtarış aparılır və neft maddi sübut kimi götürülür. Əhmədzadəni 10 sutkalıq, boğaza qədər su ilə dolu "karserə"^[k] salırlar. Cəza bitdikdən sonra ayağı axsamağa, tez-tez xəstələnməyə və saçı tökülməyə başlayır. Azadlığa buraxılmasına bir il qalmış, 9 iyun 1942-ci ildə^[2] Kemerovo vilayətinin Mariinsk Şəhər Xəstəxanasında ağır dərəcəli "kataral pnevmoniya" xəstəliyindən dünyasını dəyişib. Həmin ay dünyasını dəyişdiyinə dair ailəsinə son məktubu göndərilib.^[4] Zülfüqar Əhmədzadənin ölümündən sonra yazıçı Mehdi Hüseyn onun ailəsi ilə yaxından maraqlanmışdır.

9 avqust 1956-cı ildə ölümündən sonra bəraət alıb.^[2]

Zülfüqar Əhmədzadə ictimai-siyasi xadim olmaqla bərabər həm də böyük şair və yazıçı olub. Zülfüqar Əhmədzadə ilk öncə mədrəsədə oxuduğu vaxtlarda dini motivlərdə şeirlər və mərsiyələr yazmağa başlayıb. Özünün ilk böyül əsəri olan "Toloşi jimon" poemasını 1931-ci ildə yazıb.^[9] Şairin ana dilində yazdığı bu poemada Talış xalqının maddi-mənəvi mədəniyyəti, milli-məişəti, adət-ənənələri əks olunur. Şairin daha bir ana dilində yazdığı "Dəvardə rujon" poeması əsasən şahidlərin xatirələrindən yazılıb. Talış xanlarının əsasən də Mir Abbas bəyin hakimiyyəti dövründə talışın faciəli həyatından, çətin yaşayışından bəhs olunur. Zülfüqar Əhmədzadənin növbəti poeması "Arktika dastanı" doğma azərbaycanca yazılmışdır. Bu poema 1934-cü ildə ədəbi yaradıcılıq konkursunda birinci yerə layiq görülmüş və 5 min rubl mükafatı şairə təqdim olunmuşdur. Həmin tədbirdə iştirak edən Səməd Vurğun şairi qucaqlayaraq təbrik etmişdir.^[8] Müsabiqədə müəlliflər ləqəblə iştirak edirdilər və Zülfüqar Əhmədzadə "Göyərçin" ləqəbi ilə qalib gəlib. Aparıcı xahiş edirik "Göyərçin" tribunaya çıxsın, dedikdə Zülfüqar Əhmədzadə irəli çıxır və bu zaman bütün zal ayağa qalxaraq qalibi alqışlayır. Bu hadisədən sonra zalda əyləşən Mikayıl Müşfiq talış şairləri haqqında dediyi ifadəyə görə Zülfüqar Əhmədzadədən üzr istəyir.^[8][9] Mikayıl Müşfiq bu hadisədən bir neçə il qabaq öz şeirlərinin birində yazır:

Talışlardan şair olmaz, Olsa da mahir olmaz![8][9]

Ehtimal olunur ki, şair Mikayıl Müşfiq bu sözləri zarafatyana söyləmişdir, lakin Mikayıl Müşfiq talışlara qarşı sərt ifadələrini daha bir poemasında işlədir. 1933-cü ildə özünün "Mənim Dostum" adlı pomeasında şair dostu Saday Mirzənin Zuvanda təyinatından və oradakı vəziyyətindən yazır. Mikayıl Müşfiq poemanın əvvəllərində dostunun fırıldaqçılığından və Zuvandda məktəbdə etdiyi oğruluqdan da söz açır:

Onun yapmadığı кələк qalmamış, Boş yеrə "afеrist" namı almamış.

– Doğrudan da yaman fırıldaqçıdır; Öylə yaşayışdan ölüm yaхşıdır! Müəllimliк hara, oğurluq hara? Atdılar rabfaкdan onu bayıra. Nеçə yol məкtəbdən şеy-şüy aparmış, Məкtəbdən nə isə yеnə qoparmış. Nəhayət haqlayıb tutmuşlar onu; Bütün məкtəb bilir oğurluğunu.

Daha sonra şair Zuvandda maarif müfəttişi işləyən dostunun xatirələrini belə qələmə alır:

– Məкtəblər nеcədir? – Canım, nə məкtəb! Hеç varmı məкtəbi еləyən tələb. Oхumuş nolacaq avam talışdan, Başını götürməz hisli balışdan, Кöhnələr dеmiş кi, talış, ay talış; Ağzına gələni danış, ay danış![10][11]

Bütün bunlardan belə məlum olur ki, Mikayıl Müşfiqin talışlar haqqında işlətdiyi ifadələr bir qədər yarı-zarafat, bir qədər də yarı-ciddi olmuşdur. Çünki Mikayıl Müşviq poemasında bu yerləri "cahillər vilayəti" adlandırır:

– Hara, Zuvandmı? Orası cahillər vilayətidir, Özü də dünyanın nəhayətidir.

Şairin ilk pyesi "Tolışə Kinə" adlanır. Bununla yanaşı Zülfüqar Əhmədzadə neçə-neçə poemanın, kitabların, məktəblilər üçün dərsliklərin, elmi məqalələrin, publisist əsərlərin müəllifidir. Şairin "KIRINQO" adlı uşaq şeirləri kitabı Hilal Məmmədov tərəfindən nəşr olunmuşdur. Dostu Səməd Vurğuna həsr etdiyi "And" adlı əsərləri memuar janrındadır.

• 1934. "Arktika dastanı" (poema)
• 1940. "Sibir" (roman)
• ????. "Köylü qızı" (pyes)
• ????. "And"

• 1935. Daniel Defo — Çı "Robinzon Qruzo" Heyrətinə Zımon iyən Çəy Macəron (Robinzon Kruzo)^[12][13]

• Doğulduğu Pensər kəndindəki 2 saylı tam orta məktəb Zülfüqar Əhmədzadənin adını daşıyır.^[14][15]

• Yusif Qasımov
• Şirəli Axundov
• Böyükağa Mirsalayev
• Rüfət Əhmədzadə
• Zülfüqar Rüfətoğlu