Şahbanu

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Şahbanu (fars. شهبانو‬‎) — Səfəvi, Əfşar, Qacar və Pəhləvi İmperiyalarında şahın əsas (baş) xanımına verilən titul. Səfəvi İmperiyasının tarixində Orta Əsrlər dünyasına ilk dəfə Şahbanuluq sistemi gətirildi və onun təsisçisi Aləmşah bəyim, son üzvü isə Şəhribanu Bayramxatın bəyim Səfəvi olmuşdur.^[1] Amma Səfəvi İmperiyasının çökməyindən sonra da, digər böyük imperiyalarda və bəzi başqa İslam və Türk sülalələrində Şahbanu ənənəsi yaşadı və günümüzdə belə mövcuddur. Səfəvi sülaləsi tarixində 22 Şahbanu olmuşdur, onların əksəriyyəti başqa millətlərin, dinlərin nümayəndələri olmuş, lakin sonradan yerli İslam adını və dinini qəbul etmişdirlər. Onlar təkcə Səfəvi imperiyası daxilində (Ərəb yarımadası, Hind torpaqları, Anadolu yurdu, bütün Qafqaz və Türküstan eli) deyil, eləcə də, bütün dünyada tanınır və ən ali Məşhidcahani Şabhanuye-Mübarəkqədəm olaraq qəbul olunurdular.^[2]

Şahbanu
Şahənşahi Səltənətül-Dərüssalam
İran şahbanusunun imperiya gerbi
Vəzifədə sonuncu Fərəh Pəhləvi
Müraciət forması	Möhtərəm Şahbanu Aliləri
Səlahiyyət müddəti	1501–1979
Maaşı	Şahbanu xəzinəsi
Vəzifədə sonuncu	Fərəh Pəhləvi
Vəzifənin ləğv tarixi	11 fevral 1979
Rəsmi saytı	farahpahlavi.org

Şahın bir və ya bir-neçə həyat yoldaşı ola bilərdi, lakin onlardan hansı siyasi baxımdan həm ailədə, həm sülalə, həm də imperiyada böyük gücə, nüfuza, hörmətə malik olsaydı, ailə tərəfindən ona Şahbanu ünvanı verilər, tac taxılardı.^[3] Şahın neçənci xanımı olması, ən sevimli yoldaşı olmağı kimi məsələlərin Şahbanuluq adının əldə edilməsinə heç-bir aidiyyətı yoxdur.^[4] Tarix bunu göstərmişdir ki, ailədə olan ən ağıllı, uzaqgörən xanımlar bu ünvanı əldə etmiş və həm imperiyanın, həm də öz avtoritetlərinin güclənməyinə öz töhfələrini vermişdirlər.^[5] Şahın xanımlarından yalnız biri bu statusa sahib ola bilərdi, əgər o vəfat edərsə, bu zaman şahın başqa xanımı adı əldə edə bilərdi.^[6]

Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir.^[4] Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Bəyim adlanırdı.^[7]

Səfəvi İmperiyasının başçısı olmuş xanımlar da Şahbanu ünvanını əldə edirdilər.^[8]

Azərbaycan başda olmaqla, İslam və türk xalqları tarixində Şahbanu anlayışı dəbdə deyildi. İlk dəfə bu anlayış qədim imperiyamız olan Midiya dövründə qurulmuş, həmçinin, elə Şahbanu sözü meydana gətirilmiş və ondan sonrakı dövlətlər dövründə (Massagetlər, Atropatena, Əhəmənilər, Parfiya, Sasani, Şirvanşahlar, Naxçıvanşahlıq və s.), bir-çox uzaq İslam dövlətlərində saxlanılmışdır, lakin orta əsrlər dövründə bu anlayış köhnəlmiş və unudulmuşdu. Bilirsiniz ki, Ağqoyunlu Federasiyasının süqutu nəticəsində Səfəvi İmperiyası meydana gəldi.^[9] Ağqoyunlular adətən, özlərinin qəbul etdiyi idarəedici, istiqamətverici xanımlara (nəzərə alsaq ki, qədim dövlətlərimizdə qadın azadlığı güclü inkişaf etmişdi), belə şəxslərə Xatun deyə müraciət edilirdi.^[10] Səfəvilər isə bu stereoptipi alt-üst etdi və uzun əsrlərdən sonra Şahbanu sistemi və terminini yenidən dirçəltdi. Nə üçün Xatunu Şahbanuya dəyişdirdikləri barəsində bir-çox alimlər, araşdırmaçılar öz mülahizələrini desələr də, dəqiq bir qərara gəlinməyib, amma ən məntiqəuyğun nümunə budur ki, ola bilsin ki, Səfəvi İmperiyasında ali rəhbərə Şah deyildiyinə görə Şahbanu da bu sıraya daxil edilmişdir.^[11] Şah I İsmayılın təkidi ilə onun anası Aləmşah bəyim ilk dəfə olaraq Səfəvi İmperiyası və bütün cahanın (dünyanın) adil və tək Şahbanusu olaraq qəbul olundu. Elə Səfəvi tarixində ilk və sonuncu dəfə şah anasının Şahbanu olmağı görüldü, buna səbəb isə o dövrdə Şah İsmayılın yeniyetmə olmağı və ailəli olmamağı əsas gətirilir.^[12] Hər-bir şahbanunun öz xədimi vardı.

1773-cü ildə Səfəvi İmperiyası orderi tam olaraq, həm de-fakto, həm də de-yure ləğv edildi. Səfəvinin varisi olan Əfşarlar İmperiyası hələ XVIII əsrin ortalarında yarandığı zaman bu ənənədi qorudu və burada Raziyə xanımın əməyinin müstəsna olması tarix elminə məlumdur. Əfşarlar soyunun hakimiyyətinə digər böyük sülaləmiz olan Qacarlar son qoydu, amma Şahbanu nizamında yox! Dünyada məşhur olan bir-neçə Qacar Şahbanusu belə vardır, lakin Əfşarlardan fərqli olaraq, Qacarlarda Şahbanuluq adətləri, məvzi-ixtiyarları fərqli idi, dəyişdirilmişdi, amma buna baxmayaraq, əvvəlki dövrlərdəki kimi yenə də güclü bir post olaraq qalırdı. Səfəvi padşahları taxta çıxdığı vaxt, həyat yoldaşları Şahbanu adını alardılar və böyük bir siyasi güc əldə edirdilər.

Tac (lat. corona — çələng) — Monarx hakimiyyətinin rəmzi. Əsasən qiymətli metallardan: qızıl və gümüşdən, daş-qaşlardan, (almaz, yaqut, firuzə, sapfir və s.) papaq, çələng, çalma, baş örtüyü formasında hazırlanır. Tac odur ki, qızıl və gümüşdən padşahlar üçün hazırlanır. Qədim türklərdə belə idi ki, bir nəfəri ağalıq və başçılığa təyin edəndə onun bənövşəyi rəngdə əmmamə qoyurdular. Adəti üzrə, imperiyanın Şahbanusu adını qazanan hər-bir qadın mütləq sürətdə təntənəli şəkildə Tacqoyma (tacgördü) edirdilər. Səfəvi İmperiyasından əvvəlki dövrlərdə bu proses əsasən ailə daxilində kiçik bir tədbir şəklində olurdusa, sonradan bu adət ölkə səviyyəsində rəsmi şənliklərlə qeyd edilməyə başlanıldı və sadə insanların da bundan xəbəri var idi. Tacqoyma mərasimi Şah Sarayında keçirilirdi, lakin tacqoyma prosesi məsciddə həyat keçirilirdi. Əvvəlcə Ali Dini Rəhbər olan şəxs ayələr, dualar edir, sonra əvvəlki şahbanu və başqa vəzifəli şəxslər öz xeyir-dualarını bildirir və şah tərəfindən tac xanımının başına taxılırdı. Sonra faytonlarla onlar saraya gəlir və ziyafət burada təşkil olunurdu. Burada həm xeyli sayda hökumət adamı, səfirlər və xaricdən gələn qonaqlar iştirak edə bilirdilər və qədim yazılara arxalanaraq deyə bilərik ki, belə tədbirlərə çoxlu pul xərclənirdi və tədbir çox rəngarəng keçirdi, hətta bəzən bir-neçə gün belə davam edə bilirdi. Həmçinin, gələcək şahbanunun andiçmə mərasimi də elə məsciddə keçirilirdi. Qısası, hazırkı dövrdə Böyük Britaniyada, Bruneydə, Yaponiyada və Ərəb ölkələrində keçirilən tərzə uyğun idi. Səfəvi tarixində ən yaddaqalan tacqoyma mərasimi I Səfinin həyat yoldaşı Şahbanu Anna xanımın adıyla bağlıdır. Döyüşə gedən şahbanuların başında çoxrəngli parçalardan olan daş-qaşsız papaqlar rast gəlinirdi.

Sonrakı dövrlərdə şahbanular etdiyi yaxşı əməllərdən dolayı Cəng tacı kimi qiymətli taclar və medallarla təltif edilirdilər. Ən çox tacı olan şahbanu Süleyman Şahın həyat yoldaşı Türktazı xanım olmuşdur ki, ona hətta Moğol imperiyası, Çin, Osmanlı, Norveç krallığı, Mrauk-Arakan dövləti, münaqişəni dayandırdığı üçün Buxara əmirliyi və Venesiyadan taclar və ordenlər hədiyyə olunmuşdur. Elə onun dövründə Səfəvi İmperiyasıda başqa ölkələrin başçılarına hörmət əlməti olaraq medal, əntiq zinyət əşyaları və s. hədiyyə etmişdir. Bizə məlum olan ən bahalı tac isə Şahənşahi-Şahbanu Raziya xanıma aiddir və bunu ona Nadir şah Əfşar Hindistandan, Trabzondan gətirilmiş daşlardan düzəltdirib hədiyyə etmişdir. Hal-hazırda dəyəri milyonlarla ölçülür və İraq Milli Muzeyində saxlanılır. Bəzənsə elə Səfəvilərdə də tacqoyma mərasimi müəyyən səbəblərdən (çox vaxt ailə yasda olanla) təmtəraqla keçirilmirdi, ailə daxilində sadə şəkildə yığıncaq olurdu. Nə qədər dəqiq olduğu bilinməsə də, ümumiyyətlə tacqoyma mərasimi olmayan ilk və yeganə şah xanımı XXII Şahbanu İsmətcahan xanım olmuşdur. Başqa maraqlı bir fakt da budur ki, Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində Tacqoydu Məscidi belə mövcuddur.

Ümumən götürsək, şahbanu tacından bir ədəd idi və Aləmşah bəyimdən başlayaraq ondan sonrakı şahbanulara ötürülmüşdür tac, lakin hər-bir şahbanu ömründə bir dəfədə olsa sırf öz adına, öz zövqünə uyğun olan bir tac hazırlatdırırdı. Taclar əsasən Urmiya, Bakı və Təbrizdəki nəqqaşlar, zərgərlər tərəfindən hazırlanırdı. Tacdan əlavə, şahbanuların orderləri, onların adına hazırlanan və verilən medallar, özlərinin şəxsi kolleksiyalarında bəzəkli yumurtalar, düymələr, lentlər, yelpinclər, dəyəri milyonlarla abbası olan yaxalıqlar və s. mövcud idi.^[13] İmperial Tac Zərgərliklərində (Fars: جواهرات ملی ایران, Jawahrat-e millī-ye) klonlar, çoxsaylı zinyət əşyalar, bir-çox bənövşəyi qılınc və qalxan, bir-sıra qiymətli daşlar, XVI əsrdən (Səfəvi sülaləsi monarxiyası) başlayan qiymətli metallar və qiymətli daşlar, digər yemək əşyaları və bir sıra digər qeyri-adi əşyalar (zümrüdlərdən ibarət okean daşları) mövcuddur. Bu tac uzunsovdur, üstü yüzlərlə kiçik brilyantdan, üç sapfir daşından, lələkdən ibarətdir və Avropa xanımlarının taclarını xatırladır.^[4] Tacın ən üst hissəsində iri bənövşəyi bir daş olurdu ki, dünyada bu rəng gücün rəmzi hesab edilir.^[14] Narıncı rəngli xətlər isə məhsuldarlığı ifadə edir. Uzunluğu təxminən 20–25 santimetr, çəkisi 3 kiloqram idi (300 karat). Mənbələrdə "Ləli-Böyrək" adlandırılan başqa bir daş çox qiymətli bir ləl idi. Qazı Əhməd bu daşı "Ləl-i Böğrək", Əbdi Bəy Şirazi isə "Dəvə gözü" adlandırır. Ləlin boyunbağı, üzük, yoxsa sırğa olduğu məlum deyildir. Bəzi araşdırmaçılar bunun "cüt küpə" (sırğa) olduğunu iddia edirlər. Şah İsmayıl Taclı bəyimlə evləndiyində toy hədiyyəsi olaraq bu qiymətli daşı ona hədiyyə etmişdir.^[15]

Şahbanular əsasən, qədim adətlərə uyğun olaraq, uzun paltarlar geyinməyə üstünlük verərdilər. Nəzərə alsaq ki, bəzi şahbanular hərəmxanadan gəlmişdi, hərəmxanada belə qızlar həmişə açıq-saçıq geyimlə gəzmirdilər, əksinə hicabdan, niqabdan istifadə edirdilər. Şahbanuların geyimlərinin boğaz və sinə hissələri adətən daş-qaşla bəzədilmiş, paltarlar yun parçalardan hazırlanırdı. Bu paltarlarsa Təbrizdə, İrəvanda, Bağdadda toxunurdu. Onların geyimlərində həm İslam, həm də Qərb sintetikası açıq şəkildə sezilirdi. Hal-hazırda İran, İraq, Böyük Britaniya və ABŞ-də bəzi şahbanuların geyimləri muzeylərdə qorunur.

Şahbanuların sarayları əsasən iki ədəd olurdu — Qəbul sarayı və Yay bağı. Hər-bir şahbanunun özünün sarayı olardı, lakin saray dəyişdirmək adəti şahbanularda yox idi.^[16] Saraylar paytaxtların dəyişdirilməyi nəticəsində dəyişildi çünki şahbanunun imarəti mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazidə yerləşməli idi. Onların hər-birinin öz yay dincəlgahları vardı və vəfat etdikdən yada şahbanuluq vəzifəsi əllərindən çıxdıqdan sonra öz övladlarına (şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehiz kimi) pay verirdilər. Bu saraylar heç-vaxt satıla, nəyəsə görə girov qoyula bilməzdi, lakin şahlardan fərqli olaraq, şahbanuların hamiliyində ikidən çox sarayı ola bilməzdi. Bu sarayların bəziləri Səfəvi dövründə tikilib, amma bəzilərinin tarixi hətta eramızdan əvvələ qədər gedib-çıxır və sonradan Səfəvi sülaləsi o yerləri ixtiyarlarına keçirib. Burada şahbanular xarici qonaqları qəbul edir, yerli saray əyanları, vilayət başçıları və s. hökumət nümayəndələriylə görüşlər keçirirdilər. Tipik olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kitabxana, tikişxana, gözəllik evi, muzey, qalereya (rəsmxana), fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçilik sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ibadətxana mövcud idi.^[17]

Görünüş	Paytaxt	Dövr	Saray	Bağ imarətləri
	Təbriz	1501 1555	Əhyaqapı	Nəsriyyəh (Təbriz), Öndərdi (Təbriz), Əlcaraz (Urmiya), Avestan (Kərkük)
	Qəzvin	1555 1598	İşrətmülk	Şahgölü (Təbriz), Firdovsi (Aqra), Gülüstan (Tehran), Ərrəşid (Bağdad), Cahanabad (Xankəndi), Yeddidam (İsfahan), Nurgərək (Mərv)
	İsfahan	1598 1736	Çəhəl Sütun	İsaqxan (Şiraz), Həşt-Behişt (İsfahan), Fərəhabad (Mazandaran), Qəsri-Bukrzeyd (Kabul), Rəmzar bəy (Van), Çəhərbağ (Bəsrə), Şapur (Tehran), Köşk Bulağı (Axaltsixe), Qalayurd (Qars), Nəşat (Dərbənd), Hürizağa (Dubay)
	Gürgan	1736 1797	Üzümbaxça	Çığatayı (Düşənbə), Bəylərbəyi (Behşəhr), Təzəsaray (Gürgan)

Türbə – görkəmli müsəlman alimlərinin, vəliəhdlərin, hökmdar və hökmdar ailəsi üzvlərinin, əmirlərin, vəzir və hərbi rəhbərlərin qəbirləri üzərində ucaldılan, üzəri xüsusi qübbələrlə örtülmüş tikili. Tanınmış İslam mütəffəkirlərinin üstü açıq olan məzarlarına da onlara hörmət əlaməti olaraq türbə deyilir. Türbələr camaat tərəfindən ziyarətgaha çevrilir. Səfəvi sülaləsinin adətlərinə görə, mütləq şəkildə xanım öz həyat yoldaşının yanında dəfn edilməlidir və nəticə etibarilə, şahların türbələri elə şahbanuların türbələri kimi qəbul edilməlidir, lakin bir istisnada vardır ki, əgər şahbanu şahdan əvvəl vəfat edibsə, onun özünün vəsiyyət etdiyi yerdə dəfn edilə bilər. Adətən öz valideynlərinin yanında dəfn olunurdular. Qülləvari türbələr Səfəvi İmperiyasında dəbdə idi. İlk türbə olan Şeyx Səfi məqbərəsi (آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی) XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikilmiş ən görkəmli memarlıq abidələrindəndir. Kompleks bir-birinə bağlı həyət ətrafında düzülmüş binalardan ibarətdir. Bu kompleksə Şeyx Səfi türbəsindən başqa bir neçə türbə, o cümlədən Şah İsmayıl türbəsi, Çinixana deyilən bina, məscid, bulaq, zəvvarlar üçün otaqlar və s. daxildir. Şahbanular tərəfindən çoxlu sayda bulaqlar tikdirilmiş, böyük yaşayış məntəqələrinə kanallarla su çəkdirilmişdir.

Bu xəzinə, indiki dövrün büdcəsini xatırladır və demək olar ki, indiki sistemlə eynilik təşkil edirdi. Xəzinədarları özləri təyin edirdilər, xəzinədar bəzən qadın, bəzən kişi cinsin nümayəndəsi ola bilirdi.^[18] Həyat yoldaşının icazəsi olmadan, Şahbanu heç vaxt istədiyi şəkildə dövlətin xəzinəsindən istədiyi qədər pulu götürüb istənilən yerlərə xərcləyə bilməzdi. Bəs onların xəzinəsi necə dolurdu? Adətən Şahbanular ailə quran zaman ataları tərəfindən indiki dövrdə olduğu kimi cehizlər verilirdi və adətən bu cehizlər böyük sərvət hesab edilirdi, maddi dəyərləri həddsiz çox idi. Ailə qurduqdan sonra da, məsələn, saraylar, bağlar, əkin sahələri və s. onların tabeliyində idilər. Şahbanu buradan gəlir əldə edə bilirdi. Eləcə də, xarici başçılar, səfirlər, eləcə də, öz ailə üzvləri tərəfindən hədiyyə edilmiş hər-şey buraya daxil idi. Şahbanu bircə mümüh dövlət binalarının tikintisi zamanı dövlət büdcəsindən pul götürə bilirdi (qaytarmamaq şərtilə), amma çox vaxt pul qaytarılırdı. Çox az hallar olubdur ki, Şahbanular istədiyi kimi puldan istifadə edə, tam haqq sahibinə çevrilə bilirdilər. Eləysə, pullar hara xərclənirdi? Şahbanular bu gəlirləri tez-tez xəstəxanalar, komplekslər, məscidlər və mədrəsələr qurmaq üçün istifadə edirlər, çox vaxt kasıblara yemək vermək, sünnət və ya toy etmək kimi yaxşı işlər görürdülər. Şahbanular tərəfindən çoxlu sayda bulaqlar tikdirilmiş, böyük yaşayış məntəqələrinə kanallarla su çəkdirilmişdir. Vəfatından sonra bu xəzinə Şah Sarayı Vərəsət Məclisi tərəfindən ya ailə üzvlərindən birini vərəsə təyin edərək onun ixtiyarı-sahibliyinə keçirir, ya da dövlət büdcəsinə əlavə edirdi.^[19]

• Burada azərbaycanlılar türk xalqlarının bir qolu kimi başa düşülməlidir və onların bəzi soyları mörtərizə daxilində göstərilir.
• Həyat yoldaşıyla birgə dəfn edildiyi məqbərə/türbə "Həyatı" hissəsinə ən üstdə M. olaraq göstərilmişdir
• Adının qarşısında * olan xanımlar Şahbanu vəzifəsini yerinə yetirən zaman vəfat etmiş şah xanımlarıdır. Yəni, vəfat etməsəydilər, şahbanu olaraq hələ uzun illər var olacaqdılar. Onların sayı dörddür.^[20]

№	Şəkli	Şahbanu	Qızlıq ad&soyadı	Əsli	Həyatı	Səltənət illəri	Övlad sayı	Həyat yoldaşı
1		Aləmşah bəyim	Aləmşah Həsən qızı Bayandur	azərbaycanlı (Anadolu oğuzu)	d.1460 ö.1522 M.Meşkinşəhr	1501 1504	3	Şeyx Heydər
2		Şahbəyi Taclı Bəyim	Şahbigə Mehmed bəy qızı	azərbaycanlı (Mosul türkmanı)	1488 1540 Ərdəbil	1504 1524	5	Şah I İsmayıl Xətai
3		*Soltanzadə Xatun	Marqarita Giovanni de Lorenzo	italyan	1505 1548 Qəzvin	1524 1548	7	I Təhmasib
4		Xanpərvər	Nina	çərkəz	1515 1592 Təbriz	1548 1550	1	I Təhmasib
5		Sultan Ağa xanım	Sultanağa Mahmudbəy qızı Qədəmli	ləzgi	1524 1596 Ərdəbil	1550 1576	2	I Təhmasib
6		Peykər Sultan	Pəri Peykər Mir Seyid Baqi qızı Səfəvi	azərbaycanlı (qaşqay)	1537 1598 Qəzvin	1576 1577	2	II İsmayıl
7		*Pərixan xanım	Pərixan Şah Təhmasib qızı Səfəvi	azərbaycanlı	1548 1578 Qəzvin	1577 1578	0	Sultan Bədiüzzaman mirzə Səfəvi
8		*Xeyrənnisə bəyim	Xeyrannisə Abdullaxan qızı Məhdi	azərbaycanlı (aymaq)	1549 1579 Sultaniyyə	1578 1579	5	Məhəmməd Xudabəndə
9		Yaxşən	Yaxşən Xanəhməd Xan qızı	fars	1570 1660 Kaşan	1587	17	Şah I Böyük Abbas
10		Dilarəm xanım	Marta Baqrationi	abxaz	1573 1647 Kaşan	1587 1629	1	Şah I Böyük Abbas
11		Anna Banu	Anna Tlebzu	çərkəz	1612 1647 Qum	1629 1642	2	I Səfi
12		*Nəqihət	Natalya Çauşe	çeçen	1630 1655 Urus-Martan	1648 1655	3	II Abbas
13		Nurnisə	Anuş Qaplan qızı Orbeliani	gürcü	1634 1695 Qum	1655 1666	1	II Abbas
14		Oğulabad	Yelena	rus	1647 1710 Ərak	1666 1671	3	Süleyman Şah
15		Türktazı	Türktazı Dəniyal qızı Mirzə	moğol (Hindistan)	1650 1736 Ərak	1671 1694	9	Süleyman Şah
16		*Fərdagərək	Fərdagərək Keyxosrov qızı Kartli	gürcü	1663 1710 Tiflis	1694 1710	5	Şah Sultan Hüseyn
17		Həliməxan	Həliməxan Cahan qızı	Osmanlı türkü	1677 1756 Meysan	1710 1726	7	Şah Sultan Hüseyn
18		Gülcamal Şahpuri	Haykanuş Aves qızı Kürdi	erməni	1705 1756 Səbzivar	1726 1732	2	II Təhmasib
19		Şahhiran Raziya	Raziyə Hüseyn qızı Səfəvi	azərbaycanlı	1700 1775 Kərbəla	1732 1749	3	Nadir şah Əfşar
20		Xanağa bəyim Səfəvi	Xangəldi Xocaqulu Bəy qızı	türkmən	1703 1802 Herat	1749 1750	2	II Süleyman
21		İsmətcahan	İsmətcahan Rəşidnəbi qızı Nuri	tacik	1733 1837 Abadan	1750 1793	11	III İsmayıl
22		Bayramxatın Səfəvi	Şəhribanu əl Moulayel-Həsən	ərəb	1774 1902 Kəşmir	1793 1797	5	Şah II Məhəmməd

Səfəvi İmperiyasının bəzi dövrlərində imperiya Şahbanusuz qalmışdır və bunun da öz obyektiv səbəbləri mövcuddur. Məsələn, Səfəvinin beşinci imperatoru Şah Məhəmməd Xudabəndənin iki xanımı olmuş, onlardan biri hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl, digəri isə hakimiyyətdə olanda vəfat etmişdir (Xeyrannisə). Şah bundan sonra ailə qurmamış və ölkəyə Şahbanu təyin etməmişdir. Beləcə, 1579–1587-ci illərdə Şahbanu adını daşıyan şəxs mövcud deyildi.^[21]

Şah II Abbas hakimiyyətə gələn zaman 10 yaşında idi və onun əvəzindən imperiyanı əmisi Mirzəqulu Səfəvi idarə edirdi. O, 17 yaşında olan zaman, miladi təqvimlə 1648-ci ildə Natalya Çauşe adlı Çeçen əsilli hərəmxana rəqqasəsiylə (sonradan o Nəqihət adını qəbul etdi və Xristianlıqdan İslama keçdi) ailə qurur və onu müəyyən müddətdən sonra Şahbanu təyin edir və əmisi bu qərara etiraz etmir. Beləcə, 1642–1648-ci illərdə Şahbanu mövcud deyildi.

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

Şahbanuəvəzi — Şah olmayıb və ya sonradan Şah adını qazanıb, həm Şahbanuluq həm də Şahlıq səlahiyyətlərini əldə etmiş şəxslərə deyilir. Sistematik olaraq, onların idarəçiliyi elədə uzunmüddətli olmamışdır.^[22] Bu sistem də üç hissəyə ayrılır.

• Şah kimi xanımlar — Birinci hissədəki qadınlar Səfəvi İmperiyasının şahı olmuş xanımlardır ki, onların hər-ikisi də şah qızları idi — Səfəvi İmperiyasının IV Şahı, VII Şahbanusu və Səfəvilər sülaləsinin XI rəhbəri Pərixan xanım (1577–1578) ilə Səfəvi İmperiyasının XIII Şahı, XIX Şahbanusu və Səfəvilər sülaləsinin XX rəhbəri olan Şahhiran Raziya (1732–1749). Onlar Şahbanu vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmişdirlər və dünyada böyük hörmətə malik idilər.^[23]
• Şahın həyat yoldaşı olmayan Şahbanular — İkinci hissəyə isə azyaşlı və ya ölkəni idarə etmək iqtidarında olmayan (xəstəlik, yaşlılıq, üsyan, hakimiyyət davası və başqa səbəblərdən) şahın əvəzindən ölkəni idarə etmiş Şahbanulara deyilir. Burada biz yenidən Şahhiran Raziya xanımın adını görə bilərik, çünki o həm şahın qızı olaraq, həm də III Abbasın nümayəndəsi kimi dövləti idarə etmişdir. Son imperator Şah II Məhəmmədin vəfatından sonra çox az bir müddətə onun xanımı son Səfəvi Şahbanusu olan Şəhribanu Bayramxatın idarəçiliyin başına keçsə də, uğurlu ola bilməmiş və ölkəni qoruya bilməmiş, təxminən 1 aya yaxın rəhbər olmuşdur, amma hökumət tərəfindən o rəsmi olaraq Şah, yəni ölkə başçısı kimi qəbul edilmədi. Azərbaycan tarixində də çox nadir hallardan biri də budur ki, ölkədə rəsmi idarəçi şəxs olmasın. Şah I İsmayılın təkidi ilə onun anası Aləmşah bəyim ilk dəfə olaraq Səfəvi İmperiyası və bütün cahanın adil və tək Şahbanusu olaraq qəbul olundu. Elə Səfəvi tarixində ilk və sonuncu dəfə şah anasının Şahbanu olmağı görüldü, buna səbəb isə o dövrdə Şah İsmayılın yeniyetmə olmağı və ailəli olmamağı əsas gətirilir. Eyni hadisəni biz III Şah İsmayılın xanımı İsmətcahanda da görə bilərik. Aydındır ki, həm öz həyat yoldaşının dövründə, həm də oğulluğa götürüb himayəsinə aldığı Şah II Məhəmmədin dövründə Şahbanu o idi çünki burada da şahın hələ yaşı çox az idi. Sonra o öz yerini yeniyetmə şahın əsl xanımına verdi.
• Şah olmayan müddətdə şahlıq edən Şahbanular — Qədim tarixi mənbələrə nəzər salsaq görərik ki, Şah İsmayılın ömrünün son illərində səhhətiylə əlaqədar olaraq, Şahbəyi Taclı Bəyim ölkənin əsas söz sahibi idi, Şah İsmayıl dövlət işlərinə uzun müddət baş qoşmurdu deyə tam idarəetmə xanımının əlində idi və onun xeyir-duası, məsləhət-məşvərəti olmasa, heç-bir iş qətiyyən həyata keçə bilməzdi. Qısası, Şah adı İsmayılın olsa da, dadını ancaq Şahbanu görürdü. O, imperiyada ən güclü xanım idi və regionda da böyük əzəməti vardı. XVIII əsrin əvvəllərində Şah Sultan Hüseyn ömrünün çox hissəsini səfərlərdə, döyüşlərdə keçirir və Səfəvi İmperiyası genişlənirdi. Buna görə də, o, paytaxtdakı sarayında çox ola bilmirdi və buna görə də, Həliməxan xanım Şahbanu olaraq ölkənin iplərini tam əlinə keçirtmişdi, lakin bu o demək deyil ki, Şah Sultan Hüseyn ölkə işlərindən xəbərdar deyildi, amma siyasətə bir o qədərdə meyilli deyildi. Onun vəfatından sonrakı müddətdə başqaları çox cəhd göstərsələr də, qərarları müəyyən edən və son sözü deyən Həliməxan xanım olmuşdur.^[24]

Səfəvi şahbanularının tabeliyində şəxsi orduları mövcud idi. Bu əsgərlərin çoxu türk əsilli deyildi və hətta Avropadan gələn zabitlər belə aralarında vardı. Onların əsas işi şahbanunu və onun saraylarını mühafizə etmək, şahbanunun əmriylə döyüşə və ya kimisə həbs etməyə getmək idi. Səfəvi tarixində bir-çox şah xanımları və qızları döyüşdə iştirak etmişdirlər.^[25] Buna misal olaraq Raziya xanımı, Taclı bəyimi, Aləmşah xanımı, Yaxşən xanımı və s. göstərə bilərik. Əsgərlərin sayı adətən 1000–2000 arası olurdu, onların yaşayış şəraitindən tutmuş qidalanmalarına qədər bütün xərclər şahbanunun büdcəsindən çıxırdı. Bu döyüşlərin paytaxt ətrafında qəsri və onun daxilində yataqxanası, meydanı, məscidi, cəngxanası və başqa lazımi obyektlər var idi.^[26] Eləcə də, şahbanuya vacib olan xüsusi təlim keçmiş kəşfiyyatçılar da burada xüsusi yetişdirilirdi, hətta onları yaşayış yerlərindən uzaq, dağlıq ərazilərdə tikilmiş qəsrlərə aparırdılar, amma Səfəvi ordusunda döyüşçü qadınların olduğu məlumdur. Sarmat əsilli "amazonlara" oxşadılan bu qadınlar əxiliyin qadınlar təşkilatı olan "Bacıyani-Rum"a (Anadolu bacıları) bağlı idilər.^[27] Qoşunların lazım olan vaxtda və təyin edilimiş yerdə cəmləşdirilməsi asan iş deyildi.^[28] Yalnız yığma qoşunlar deyil, habelə qorçilərin qvardiya dəstəsi də yenə həmin qızılbaş tayfa əyanlarının gənclərindən ibarət olurdu. Ordu əsasən süvari hissələrindən ibarət olduğundan, piyadanın rolu əhəmiyyətsiz idi.^[29] Qoşun özünün böyük mütəhərrikliyi, manevr qabiliyyəti ilə fərqlənirdi. Ordunun silahlanmasına gəldikdə isə Qalxan, qılınc, odlu silahlar (muşketlər) var idi. Odlu silahların lülələrinin uzunluğu 6 qarış (qarış 9 düymədir) idi və onlar çəkisi 3 unsidən (unsi – 28 qramdır) bir qədər az olan qumbaralar atırdılar. Yay, top, nizə, qılınc, xəncər, döyüş baltaları və qalxanla silahlanmış qorçilər tayfa süvari qoşununu təşkil edirdilər.^[30] Yüzlük, minlik qüvvələrin də əvəzsiz rolu danılmazdır.

Bayraqda iki dəfə qırmızı, göy və ağ rəngləri, ən aşağı hissədə sarı xətt görünür. Burada ümumi xətlərin sayı yeddidir və bu İslam aləmində müqəddəs bir rəqəmdir. Sonradan Əfşarlar İmperiyasında da bu bayraqdan istifadə edildi. Bayrağın Azərbaycan-Səfəvi Türkcəsində adı belə gedir "Bayraq-e Darbar-e Şahənşahi Şahbanuye Səfəviyyə"^[31]

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

Azərbaycan sülalələri Şah sülalələri Mannalar Madaylar Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sacilər Şəddadilər Rəvvadilər Şirvanşahlar Səlcuqlular Elxanlılar Cəlayırlar Qaraqoyunlular Ağqoyunlular Səfəvilər Əfşarlar Qacarlar Knyaz sülalələri Sünik Arranşahik Alban Arşakiləri Mehranilər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar Xan sülalələri Cavanşirlər Ziyadoğlular sülaləsi Bayatlar Qaradağlılar Müqəddəmlər Şahsevənlər Şəqaqilər Dünbililər Kəngərlilər Xançobanlılar Bakıxanovlar Qara Keşiş nəsli Xoyskilər

bax müzakirə redaktə

Məqalələr seriyasından
Monarxiya
Konsepsiyalar Monarx Monarxizm İmperializm Padşahların ilahi hüququ Tianminq
Növlər Mütləq Çin Legizmi Qarışıq Konstitusiyalı Taclı respublika Diarxiya İkili Seçkili Əmirlik Etnarx Federal İrsi Pentarxiya Şəxsi birlik Populyar Regent Tetrarxiya Triumvirat Universal
Filosoflar Akvinat Dante Bellarmino Filmer Hobbs Bossuet Maistre Çateaubriand Balzak Qoqol Balmes Kyerkeqor Maurras Seca Lyuis Kuehnelt-Leddihn Bogdanor Skruton
Siyasətçilər VI Piy Consalvi Plessis Villele Polignak Dekazes Kastillo Bismark Mella Çörçill Renouvin Jirinovski Popesku-Tarikeanu
Hadisələr Roma İmperiyasının yaranması Böyük Azadlıqlar Xartiyası Osmanlı İmperiyasının yaranma dövrü Şanlı inqilab Böyük Fransa inqilabı Trienio Liberal Birinci Fransa imperiyası Portuqaliya vətəndaş müharibəsi İkinci Fransa imperiyası Risorcimento Meyci islahatı Avstriya-Macarıstan müqaviləsi Şablon:Yatay liste Braziliya Respublikasının elan edilməsi Sinxay inqilabı Rusiya inqilabı Siam inqilabı (1932) 1946-cı il İtaliya konstitusiya referendumu İspaniyada demokratiyaya keçid İran İslam İnqilabı Müasir Kamboca Nepal vətəndaş müharibəsi
Əlaqəli mövzular Aristokratiya Zadəganlıq Avtokratiya Mühafizəkarlıq Despotizm Xanədan Maarifçilik mütləqiyyəti Oliqarxiya Filosof kral Primogenitur Zadəgan titulları Royalist Kral ailəsi
b m r

• Birinci xanım
• Səfəvi şahları
• Səfəvi imperiyası