ABŞ mədəniyyəti

ABŞ mədəniyyəti (ing. Culture of the United States) və ya Amerika mədəniyyəti (ing. Culture of America) — Amerika Birləşmiş Ştatlarında mədəniyyət.

Bu mövzu ilə bağlı Kateqoriya ABŞ mədəniyyəti Amerika mədəniyyəti Ədəbiyyat • Dil Təsviri incəsənət • Kinemotoqrafiya • Televiziya Mətbəx • Təhsil • Din • Fəlsəfə Musiqi • Bayramlar • Elm • Təhsil b m r

ABŞ bir çox mədəniyyətə, müxtəlif etnik qruplara, ənənələrə və dəyərlərin geniş müxtəlifliyinə ev sahibliyi edir.^[1][2] Yerli amerikalılar, havaylılar və alyaskalılardan başqa, demək olar ki, bütün amerikalılar və ya onların əcdadları son beş əsrdə məskunlaşıb və ya immiqrasiya edib.^[3] Hakim Amerika mədəniyyəti əsasən Afrikalı kölələrin gətirdiyi ənənələr kimi digər mənbələrin təsirləri ilə Avropalı immiqrantların ənənələrindən törəmiş Qərb mədəniyyətidir.^[4] Asiyadan və xüsusilə Latın Amerikasından olan ən son immiqrasiya həm homogen əritmə qazanı, həm də immiqrantlar və onların nəsillərinin fərqli mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı heterogen salat kasası kimi təsvir edilən mədəni qarışığa əlavə edilmişdi.

Əsas Amerika mədəniyyəti protestant Britaniya kolonistləri tərəfindən yaradılıb və əldə edilən xüsusiyyətlərin nəsillərə ötürülməsi və asimilasya ilə immiqrantlara köçürülməsi ilə sərhədyanı yaşayış məntəqəsi prosesi ilə formalaşmışdır. Amerikalılar ənənəvi olaraq güclü iş etikası, rəqabət qabiliyyəti və fərdiyyətçiliyə,^[5] habelə azadlığın, bərabərliyin, xüsusi mülkiyyətin, demokratiyanın, qanunun aliliyinin və məhdud hökumətin üstünlüyünü vurğulayan bir "Amerika kredosu"na birləşən inanc ilə xarakterizə olunurlar.^[6] Amerikalılar qlobal standartlara görə son dərəcə xeyirxahdırlar.

2006-cı ildə bir ingilis araşdırmasına əsasən, amerikalılar ÜDM-in 1,67-ini xeyriyyəçilik üçün xərcləyirlər, bu tədqiq edilən bütün dövlətlərdən artıq idi, ikinci yerdəki ingilislərin 0,73%-lik göstəricisindən iki dəfə və fransızların 0,14%-lik göstəricisindən təxminən on iki dəfə artıq idi.^[7][8] Amerikan xəyalı və ya amerikalıların yüksək ictimai hərəkətlilikdən zövq aldığı ideyası immiqrantlar cəlb olunmasında əsas rol oynayır.^[9] Bu ideyanın gerçəkliyi müzakirə mövzusu olmuşdur.^{[10][11][12][13][14]}

Hakim mədəniyyət ABŞ-nin sinifsiz cəmiyyət olduğunu düşünsə də,^[15] alimlər ölkənin ictimai sinifləri arasında sosializasiya, dil və dəyərlərə təsir göstərən əhəmiyyətli fərqləri müəyyən edirlər.^[16] Amerikalıların özünütənqid, sosial baxışları və mədəni ümidləri peşələri ilə qeyri-adi dərəcədə sıx bağlıdır.^[17] Amerikalılar sosial-iqtisadi uğurları qiymətləndirmək üçün böyük dərəcədə məcbur olsa da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür. Amerikalılar ictimai-iqtisadi uğurları böyük qiymətləndirməyə meyilli olsalar da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür.^[18]

Əsas məqalə: ABŞ-nin mədəniyyət tarixi

ABŞ mədəniyyəti haqqında ilkin təsəvvürlər adətən müasir mədəni nailiyyətlərlə əlaqədar olsa da bu ölkənin qədim və orta əsrlərini əhatə edən bir sivilizasiya mövcud olmuşdur. 28–30 min il əvvəl ilk dəfə olaraq müasir tipli insanlar Alyaska və Çukot arasındakı Beringiya adlanan quru körpüdə məskunlaşmışlar. Məhz bu dövrdən Amerika mədəniyyətinin tarixi başlayır^[19].

Hazırda elm belə hesab edir ki, Amerika qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid, yaxud protoasiya qrupuna mənsub olmuş Altay, Fin-uqor, Tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Bu fikirlər, öz təsdiqini tapmış linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslandırılır. Avropalıların Amerika qitəsini kəşf etməsi və işğalı digər çoxsaylı xalqların həmin ərazidə məskunlaşması ilə nəticələndi. Bu xalqların ümumi sayı təxminən 15–20 milyon nəfərə bərabər idi. İlk dəniz səyyahlarının, xüsusilə də Xristofor Kolumbun^[20] səhvən Hindistan torpağı kimi başa düşdükləri bu qitənin sakinləri XVI əsrdən "hindular" adlandırılmağa başladı. Bu dövrdə qitənin müxtəlif hissələrində məskunlaşmış sakinlərin inkişaf səviyyəsi bir-birindən fərqli idi^[21]. Qitənin şimal hissəsində məskunlaşmış tayfa və xalqlar ibtidai yaşayış səviyyəsində idi. Texas, Nevada, Kaliforniyada^[a], Sandia rayonunda^[b] od və daş silahları ilə davranmağı bacaran yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olanların düşərgələri tapılmışdır. Arizona və Nyu-Meksikoda tapılmış ilk kənd təsərrüfatı qəsəbələrinin tarixinin b.e.ə. VII–VI minilliyə aid olması sübuta yetirilir.

XVI əsrdə Şimali Amerikada yaşayan müxtəlif xalqlarının inkişaf səviyyəsi də yekcins deyildi: ibtidai icma cəmiyyətinin ayrı-ayrı inkişaf səviyyələrində yaşayan bu xalqları məskunlaşdıqları yerlərə, ərazilərə görə bir neçə qrupa bölmək olar. Məsələn, Arktika zonasına aid ovçu və balıqçılar – aleut və eskimoslar^[c] daxildir. Eskomoslar özlərini "iunit" adlandırırlar^[22]. Bu ərazidə yaşayan bu xalqların başlıca məqsədi yaşamaq üçün mübarizə aparmaq idi və bu məqsədin reallaşdırılmasına yönəldilmiş özünəməxsus təsərrüfat-mədəni tip formalaşmışdı^[23]. Bu tip mürəkkəb iqlim şəraitinə uyğun təşəkkül taparaq dəniz heyvanlarının, maral, sığın, quşların ovlanması, balıqçılıq, meyvə və müxtəlif ot bitkilərinin yığılması kimi peşələrdə təzahür edirdi.

Dəri və ya qabıqla örtülmüş yaşayış yerləri yayda, iqlular^[d] isə qışda sakinləri soyuqdan və pis havadan qoruyurdu. İki laydan ibarət dəri geyim^[e], dəridən tikilmiş uzunboğaz çəkmələr, balıq dərisindən plaşlar, tozağacından şlyapalar arktika adamının geyimi idi. Bu ərazinin sakinləri bədii yaradıcılığa da biganə deyildilər. Bu yaradıcılıq mahnı, rəqs, ağac üzərindəki oyma, geyim ornamentlərində və s. təzahür tapırdı^[24]. Arktika qrupuna Kanadanın şimali meşəlik hissələrinin və Sakit okean sakillərinin şimali-qərb hissəsindəki sakinləri^[f] də aid edilirdi. Burada məskunlaşmışların həyat tərzi ilə əvvəlkilərin müəyyən yaxınlığı da var idi: məşğuliyyət növü, istifadə edilən əmək alətləri^[g], yaşayış məskənlər və s. alqonkinlərin karkası ağacdan, üzəri tozağacı qabığı və ya dərilə örtülən konus formalı tikililəri də (viqvamlar) mühüm yer tuturdu. Hindular qış mövsümü üçün dəridən, yay üçün isə zamşadan^[h] geyimlər hazırlayırdılar. Əsas geyim köynək^[i] və tuman hesab edilirdi. Bu geyimlər mokasina adlanan çəkmələrlə geyilirdi. Başı və əlləri qışda soyuqdan, yayda isə, həşəratlardan qorumaq üçün kapyuşon adlı üst geyim ilə örtürdülər. Şimal-qərb rayonlarının sakinləri dəridən hazırlanmış geyimlərə dağ keçilərinin yunundan istehsal olunmuş parçalar da əlavə edirdi. Tlinkitlərin parçadan xüsusi naxışlarla bəzədilmiş çiyinlikləri fəxr hesab edilirdi. Geyimlər saçaqlarla, maral tükləri, dəniz balıqqulaqlarından hazırlanmış rəngarəng naxışlarla bəzədilirdi. Meşə hinduları nadir balıq sümüklərindən düzəldilmiş boyunbağıları, molyuskadan çıxarılmış çəhrayı və yaşıl incilərdən ibarət sırğaları, sidr ağacının təmizlənmiş köklərinin hörüklərindən, tülkü quyruğu və qartal lələklərindən hazırlanmış baş örtüklərini istifadə edirdilər. Onlar öz sifət və bədənlərini tatuirovka ilə bəzəyirdilər. Zəngin qadınlar alt dodaqlarından zinət əşyası taxırdılar ki, bu qeyri-adi şəkildə zərif və incə görünürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xalq ağac üzərində işləmə sahəsində şöhrət tapmışdır. Belə ki, onlar ağacdan müxtəlif məişət ləvazimatları^[j], müxtəlif rituallar üçün əşyalar – qalxan^[k], döyüşlər üçün dəbilqə^[l], maska^[m], şamanlar üçün əsa, totem maska və dirəklər hazırlayırdılar. Bunlar sehrə malik olan müqəddəs əşyalar kimi dərk olunurdu. Müxtəlif heyvanların rəmzi fiqurları tayfanın totemləri hesab edilirdi. Qumdaşından hazırlanmış yonucu alət və köpəkbalığı dərisinin hissələrindən polirovka zamanı istifadə olunurdu. Tlinkitlər qurğuşundan müxtəlif bəzək və zinət əşyalarının hazırlanmasında məşhur idilər. Soyuq döymə üslubunu tətbiq edərək ustalar sırğa, üzük, qolbaq, boyunbağı kimi əşyalar düzəldirdilər^[24].

Şoşon, penut, xoka, yeukilər kimi tayfaların daxil olduğu Kaliforniya hinduları ya rütubətli və yumşaq, ya da isti və quru iqlimi olan meşə rayonlarında məskunlaşmışdırlar^[24]. Onların başlıca məşğuliyyəti – yığıcılıq^[n] idi. Ovçuluq və balıqçılıq bu yığıcılıq işini tamamlayırdı. Qida axtarışı ailələrin köçəri həyat sürməsinə əsas səbəb idi. Ağac budaqları və otlardan hörülmüş örtüklər bu insanları günəş şüalarından, qazma komalar isə qış küləyindən qoruyurdu. Hər bir düşərgənin əsas tərkib hissələrini hamam, buxarxana təşkil edirdi. Dulusçuluq sənətinə yiyələnmədən, kaliforniyalılar spiralvari toxumanın qədim texnikasını tətbiq edərək çox gözəl səbətlər hörürdülər. Söyüd ağacının köklərindən sındırılmış çubuqlarını və ya qırmızı ağacın budaqlarını təmizləyərək hörmə formasına salınaraq sümük və ya taxta iynələr ilə tikilirdi. Bunları qəhvəyiqırmızı və ağ rənglərin vəhdətilə ikirəngli ornamentlərlə bəzəyirdilər. Toxunma o qədər sıx və möhkəm idi ki, hətta suyu belə özünə buraxmırdı. Bu cür səbətlərdə hətta qida hazırlanırdı. Od üzərində möhkəm qızdırılmış daşlar içi su ilə dolu səbətlərə xüsusi maqqaşlarla qoyulurdu. Soyumuş daşları yeniləri ilə əvəz edirdilər. Məhz bu cəhətə görə kaliforniyalıları "daşbişirənlər" də adlandırırdılar. Kaliforniyalı hindular tikişi bacarmadıqlarına görə çox yüngül geyinirdilər: kişilər maral dərisindən hazırlanmış yan sarğılardan, qadınlar isə ağac qabığı, lifindən qısa yubkalar geyinirdilər. Yalnız ağsaqqallar, xüsusi hallarda quş lələklərindən hazırlanmış plaşlar geyinmək hüququna malik idilər. Kaliforniyalı hindular Şimali Amerikanın qədim sakinlərinin daha primitiv qrupuna məxsus idilər^[24].

Şimali Amerikanın şərq vilayətlərində yaşayan irokez, delavarlar, mogikanlar, mosgen tayfaları Missisipidən başlamış Atlantik okeanına qədərki meşəliklərdə məskunlaşmışlar^[24]. Onlar oturaq həyat tərzi keçirirdilər. Bu tayfalar ovçuluq, balıqçılıq, yığıcılıq məşğuliyyəti ilə yanaşı, kərkiçiliklə də (bostançılıq) məşğul olurdular. Qitədə torpaq təsərrüfatının təşəkkülü hələ b.e.ə. 6500–1500-cü illərdə baş vermişdir. Təsərrüfatçılar lobya, yunan qabağı, qarğıdalı, günəbaxan, balqabaq, qarpız yetişdirməklə məşğul olurdular. Onların qidasına yırtıcılar istisna olmaqla digər vəhşi heyvanların əti, meşənin yeməli bitkiləri və s. daxil idi. Sevimli şirniyyat növləri ağcaqayın şirəsindəki patka (tam şəkərləşməmiş nişastadan ibarət qəliz maddə) və şəkər idi. Bunlardan kefləndirici içkilər hazırlanırdı.Şərq vilayətlərin sakinləri sənətkarlıqları ilə şöhrət tapmışdılar: lələklər, hörmə, dulusçuluq, toxuculuqla məşğul olan sənətkarlar başlıca yer tuturdu. Parçaları sənətkarlar gicitkən, oduncaq qabığı, hind toyuğunun lələkləri və ya tükündən hazırlayırdılar. Ən maraqlısı isə bu sənətkarların tozağacının qabığı ilə işləmək ustalığı idi. Bundan səbət, maye məhsullarını saxlamaq üçün xüsusi qablar, mücrülər hazırlamaqla yanaşı, kanoe^[o] və kağız da istehsal olunurdu. Məhsullar üzərinə həkk olunmuş piktoqrafik yazılar yazının təşəkkülündən xəbər verir. Bu cür yazı xronikasına "gerçək rəngkarlıq" mənasını verən "Valam olum" yazısı aiddir. Mürəkkəb informasiya verən əşyalardan biri də vampum adlanan bel toqqaları idi. Bu toqqalar qiymətli, dəyərli mal sayılırdı. Toqqanın xüsusi məsamələrində rəsmi sənədlər qeydə alınırdı. Belə sənədlərdən biri 1682-ci ildə hindular ilə Şimali Amerikada ingilis müstəmləkəsinin əsasını qoyan Vilyam Pennon ilə torpaq haqqındakı saziş idi ki, bu indiyə qədər saxlanılmaqdadır. Ərazinin qonaqpərvər və əliaçıq əkinçiləri yeri gələndə irokezlər Liqasına uyğun intizam və nizamlı, məğlub edilməz əsgərlərdən ibarət bir ordu yarada bilərdilər. Onlar özlərini "uzun evin adamları" adlandırırdılar. Çünki irokezlər 100 adamı tutan və çox otaqdan ibarət qabıqdan tikilmiş evlərdə yaşayırdılar. Amerikalılar irokezlərlə fəxr edirdilər^[24].

Bu tayfalarda qadının cəmiyyətdəki rolu və statusuna yüksək qiymət verilirdi, xüsusilə, qadının ana olması ən şərəfli hadisə kimi dəyərləndirilirdi^[25]. Qadını təhqir və ya töhmət etmək, təbiətin, həyatın özünə qarşı çıxış etmək kimi qarşılanırdı. Ona görə də ailədə əsas icraçı sima qadın hesab edilirdi. Məhz icraçı qadın və analar şurası qəbilənin hərbi ağsaqqalını seçirdi. Birlikdə onlar tayfanın şurasını təşkil edirdilər. Şimali Amerikada məskunlaşmış Böyük Düzənlik^[p] hinduları – apaçilər, navaxo, komançi və digərlər avropalıların yaddaşına canilər kimi həkk olunmuşdur. Xüsusilə onların döyüş zamanı sifətlərinin rənglənməsi, əllərində saçı ilə birgə insanın baş dərisinin çıxarılması onların qəddar olması təsəvvürünü yaradırdı^[25]. Preri sakinlərinin piylə qarışdırılmış boyalardan hazırlanmış qarışığın dəriyə çəkilməsi adətən çox geniş yayılmışdı. Adi günlərdə preri hinduları daha çox bizon ovlayır, əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olmur, adətən heyvan sürülərinin ardınca gedərək, əldə etdikləri qənimətləri itlər üzərində daşıyırdılar. Bu hindular ovu əllərilə ox-kaman, nizə ilə piyada həyata keçirirdilər. Bizonları ayaqdan vurmaq vacib sayılırdı. Bu cür ov çox çətin, təhlükəli olsa da, ondan əldə edilən qənimət bir o qədər dəyərli idi. Belə ki, bizonlar qida ilə yanaşı, piyindən yanacaq, dərisindən geyim, səyyar ev, qayıqlar hazırlanmasına görə çox qiymətli ov məhsulu idi. Köçəri ovçuluq məişəti ilə yanaşı salnaməçilik də özünəməxsus şəkildə təşəkkül tapmışdır. Dəri üzərində çəkilmiş təsvirlər il ərzində görülmüş işlərin, baş vermiş hadisələrin hesabatını xatırladırdı. Rəmzlərdən geniş istifadə olunur, təsviri sənət inkişaf etməyə başlayırdı. Dəri üzərində toxuma, onun rənglənməsi əsas sənət sahəsi hesab edilirdi^[25]

Regionun əhalisinin dini heykəltaraşlıq nümunələrinə papiros qəlyanlarını aid etmək olar. Bunlar müxtəlif ölçü və formada hazırlanaraq ritual xarakteri kəsb edirdi. Bu əşyaya sahib olanlar bütün hindu tayfalarının dostu hesab edilirdi və qəbilələri səyahət etmək səlahiyyətinə malik idi. ABŞ-nin cənub-qərb hissəsinin şimalında məskunlaşan sonuncu sakinləri qrupunu pueblo adlandırırdılar. Bu söz ispanca "əhali", "xalq" mənasını verir. Bunlara zuni, xoxokam, xöpi və d. daxil idi. Həmin qrupun məskunlaşdığı vilayət və tikililər də Pueblo adlandırılırdı^[26]. Pueblolar minə yaxın insanı əhatə edə bilən çoxsaylı tipik ailələr üçün yaşayış yerləri idi. Xaricdən şaquli divar, daxili divardan isə, amfiteatrı xatırladan pillələr yaşayış yerləri təsəvvürü verən bağlı həyat mənzərəsini yaradırdı. Puebloların hamısında torpaq və ovçuluq təsərrüfatları mövcud idi. Buradakı insanlar öz mühəndis və aqronomları ilə məşhur idilər. Bu hinduların zəhməti nəticəsində bütün səhralar gülzara çevrilir, balqabaq, pambıq, qarğıdalı, lobya kimi məhsullar yetişdirilirdi. Tüklərindən bəzək, müxtəlif adət-ənənələrdə istifadə üçün nəzərdə tutulan ev heyvanlarından it və hind toyuğu da saxlanılırdı. Cənub-qərbin sakinləri yaxşı təsərrüfatçı, inşaatçı olmaqla yanaşı, əvəzsiz sənətkarlar idi. Xüsusilə bu sənətkarların dulusçuluq məhsulları öz bədii dəyərinə görə regionun ən gözəl sənət nümunələri idi. Bu nümunələr çəhrayı, sarı, açıq sarı rəngə boyanmış çox zərif və incə formalı, gözəl təsvirə malik, müxtəlif, antropo və zoomorf fiqurlarla bəzədilmiş məhsullar idi. Hindular dulusçuluğu Dünyanı yaradanın — Allahın sənəti kimi dəyərləndirir və peşəyə xüsusi məhəbbətlə yanaşırdılar. Pueblolar arasında toxuculuq sənəti də populyarlıq əldə etmişdi. Onların hazırladıqları örtüklər, çiyinliklər, toqqa, döş önlükləri, yubkalar indiyə qədər şöhrətini itirməmişdir.

Hinduların inamlarına görə Kainat üç əsas təbəqədən ibarətdir: ali təbəqə – səmavi; alt təbəqə – yeraltı; orta təbəqə – yer üstü^[27]. Bu təbəqələri birləşdirən Dünya Ağacı kosmos modeli və əlaqə rəmzidir. Onun kökləri cəhənnəmə gedir, çətirləri səmayə çatır, gövdəsi onları birləşdirərək eyni vaxtda insan dünyasını təmsil edir. Kainatın bütün təbəqələri mərkəzdə yerləşən fövqəlallah fiqurunun ətrafında düzülmüşlər. Bunu çox zaman "Naş Ata" adlandırırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı tayfa və xalqlarda bu ayrı adla da çağrılır^[q] Ali varlıq öz gücünü ulduz, ay, günəş vasitəsilə ifadə etmək qüdrətinə malik idi. Bu varlıq dünyanı, insanı yaratmış, kainatı idarə etməklə, ilbəil onu təzələyir. Onun yanında həyatın davamına, gedişinə kömək edən digər allahlar da mövcuddur: Günəş-Ata, Ay-Ana, Yer-Ana, həmçinin Şimşək, Yağış, Külək allahları və s. Bunlar həm xeyir, həm də şər işlər törətməyə qadirdir. Həmçinin insana yaxın olan çox sayda digər ilahi ruhlar da mövcuddur. Onlar müxtəlif formalara girməklə, müxtəlif xeyir və şər qüvvələrə malik ola bilirlər. Onlar Yerin hər tərəfində məskunlaşmışlar. Fövqəltəbii qüvvələrin dünyası insanı daim həyat yollarında müşayiət edir, onlar insanlara müxtəlif yerlərdə istənilən zaman kömək etməyə hazır idilər. Bu qüvvələrlə hinduların əlaqələrinin, münasibətlərin yaranmasında dualı lələklər, qırmızı söyüd ağacından hazırlanmış dualı əsalar mühüm yer tutur. Adətən onu əldə saxlayıb sehrli sözləri ifadə etməklə yerə sancırlar^[27].

Hindu tayfalarının həyatında şamanlar xüsusi rol oynayırdı. Onlar kahin, həkim, filosof, təbib, ekstrasens, cadugər funksiyalarını yerinə yetirirdilər. Şamanlar şəxsi arzularından çıxış edərək müəyyən üsulları yerinə yetirməklə (qarğışlar oxumaqla, təbil, tütək çalmaqla, rəqs etməklə) özünü ruhlarla əlaqəli olan xüsusi ruhi aləmə gətirir. Bunların vasitəsiləşaman gizli aləmə daxil olaraq başqalarına kömək etmək üçün biliklər əldə edir. Bu "fəaliyyət" çox qorxulu bir hadisə hesab edilirdi, çünki magik qüvvələrlə qeyri-düzgün rəftar, ruhlarla düşünülməmiş münasibət xəstəliklə, hətta ölümlə də nəticələnə bilərdi.

Qədim hinduların həyatında totemlər aparıcı həyat vasitəsi hesab edilirdi. Belə ki, bu tayfalar heyvan və quş aləmini dərindən sevir və onları öz hərəkət və geyimlərində təqlid edirdilər: özlərini quş tükü və lələkləri ilə, heyvan quyruqları ilə bəzəyir, onların hərəkətlərini rəqslərlə ifadə etməyə çalışırdılar. Belə hesab olunurdu ki, onlar magik xüsusiyyətlərə, qüvvəyə yiyələnirlər. Belə ki, ayı daxili güc, dovşan nailiyyət, bayquş sehr, ilan primitiv enerji, maral qaçış zaman cəldlik bəxş edir. Hər bir qəbilə kollektivinin onu himayə edən heyvanı var idi. Ona görə də Bəbir, Şahin, Bizon qəbilələri adı altında qruplar mövcud idi. Bu heyvanlar qohum kimi dərk olunaraq totemlər adlandırılırdılar. Onların şərəfinə bayram, təntənələr qeyd olunur, müxtəlif ifalar həyata keçirirdilər. Hinduların dünyagörüşündə həyatın inkişafı üç mühüm komponentin – təbiət, insan və fövqəltəbii qüvvələrin nisbətindən doğur. Bu işdə müqəddəs görüntülərə başlıca yer verilirdi. Bunun baş verməsinə kömək edən bir çox vasitələrdən — psixi təsiredici bitkilərdən, məsələn, kaktusun kiçik növləri olan meskal və peyotdan istifadə olunurdu. Bu bitkilər Texas və Meksika ştatında bitirdi. Guya bu bitki insanı ruhi aləmə daxil olmağa və öz himayəçi ruhunu görməyə kömək edir. Belə hesab edilirdi ki, əgər ruh kiminsə gözünə görünüb, onunla danışırsa, deməli, ruh həmin adama himayədarlıq etmək istəyir. Ruh özünəxas keyfiyyətləri himayəyə götürdüyü şəxsə ötürür, onu öz mahnı və rəqsləri ilə təmrin etdirir^[27].

Əsatir və əfsanələrdə nəqletmə dili elə hinduların mənəvi aləmləri kimi zəngin və obrazlı idi. Mətnlərdə "Məhəbbət", "Sevgi" sözlərinin tez-tez işlənilməsi onların daxili zənginliyindən xəbər verir. Poetik nümunələrdə sədaqət, məhəbbət, sevgi aparıcı ideya, bədii motiv rolu oynayırdı. Qızın valideynlərinə sədaqətindən danışan "Boz rəngli alaqapı", ata borcundan bəhs edən "Sivaş qayası", qadın sədaqətindən bəhs edən "Yeddi ağ qu quşu" əfsanələrinin adlarını çəkmək olar^[27].

Şimali Amerika hindu əfsanə və əsatirlərində qarğa obrazı sehrlənmiş insan təsəvvürünü verir. Bəzi əsatirlərdə bu obraz, hətta yaradıcı fövqəltəbii başlanğıc kimi də təsvir olunur. Hinduların bütün nağıl, əfsanə və əsatirlərində insan qəlbinin ən ali istək və arzuları təcəssüm olunur. Bütün bunlarla hindu xalqının gözəl mənəviyyatı, daxili dünyası öz təzahürünü tapır^[28]

Əsas məqalə: ABŞ dilləri

İngilis dili (Amerikan ingiliscəsi) de-fakto milli dildir. Federal səviyyədə rəsmi bir dil olmasa da, ABŞ vətəndaşlığına qəbul şərtləri kimi bəzi qanunlar ingilis dilini tələb edir. 2010-cu ildə beş və daha çox yaşı olan əhalinin təxminən 230 milyonu və ya 80%-i evdə yalnız ingilis dilində danışırdı. Əhlinin 12%-i tərəfindən evdə danışılan ispan dili ikinci ən ümumi dil və ən çox tədris edilən ikinci dildir.^[29][30] Bəzi amerikalılar 32 ştatada olduğu kimi, ölkənin rəsmi dilini ingilis dili olmasına tərəfdardırlar.^[31]

Havayda ştat qanunlarına görə havay və ingilis dilinin hər ikisi rəsmi dildir.^[32] Alyaska ingilis dili ilə yanaşı iyirmi yerli dili tanıyır.^[33] Rəsmi dil olmasına baxmayaraq Nyu-Meksiko qaydaları ingilis və ispan dilinin, Luiziana qaydaları isə ingilis və fransız dilinin istifadəsini nəzərdə tutur.^[34] Kaliforniya kimi digər ştatlar məhkəmə formaları daxil olmaqla, bəzi hökumət sənədlərinin ispanca versiyalarının dərc edilməsini tövsiyə edirlər.^[35]

Bir neçə federal torpaq ingilis dili ilə yanaşı öz yerli dillərini də rəsmi tanınmasını təmin etmişlər: samoa dili rəsmi olaraq Amerika Samoası tərəfindən tanınır.^[36] Çamorro dili Quamın rəsmi dilidir.^[37] Karolin və çamorro dilinin hər ikisi Şimali Marian adalarında rəsmi tanınır.^[38] İspan dili Puerto-Rikonun rəsmi dilidir və orada ingilis dilindən daha çox danışılır.^[39] ABŞ-də uşaq baxcasından universitetlərin bakalavr səviyyəsinə qədər qeydiyyat sayı baxımından ən çox tədris edilən xarici dillər ispan (təxminən 7,2 milyon tələbə), fransız (1,5 milyon) və alman (500.000) dilidir. Digər çox tədris edilən dillərə latın, yapon dili, AİD, italyan və çin dili daxildir.^[40][41] Bütün amerikalıların 18%-i ingilis dilindən əlavə ən az bir dil danışdığını iddia edir.^[42]

ABŞ-də 1 milyondan çox insanın evdə danışdığı dillər (2016-cı il)^[43][44][r]

Dil	Əhalinin faizi	Danışanların sayı	İngilis dilini əla danışanların sayı	İngilis dilini əla danışmayanların sayı
İngiliscə (sadəcə)	~80%	237.810.023	N/A	N/A
İspanca (İspan kreolu daxil olmaqla amma Puerto-Riko istisna olmaqla)	13%	40.489.813	23.899.421	16.590.392
Çincə (Mandarin və Kanton daxil olmaqla bütün növlər)	1,0%	3.372.930	1.518.619	1.854.311
Taqalca (Filippin dili daxi olmaqla)	0,5%	1.701.960	1.159.211	542.749
Vyetnamca	0,4%	1.509.993	634.273	875.720
Ərəbcə (bütün növlər)	0,3%	1.231.098	770.882	460.216
Fransızca (Patua və Kajun daxil olmaqla)	0,3%	1.216.668	965.584	251.087
Koreyaca	0,2%	1.088.788	505.734	583.054

Əsas məqalə: ABŞ-də din

ABŞ inkişaf etmiş dünyanın ən dini ölkələrindən biridir. Pew Global Attitudes Project layihəsi üzrə 2002-ci ilədək aparılmış araşdırmaya əsasən, Amerika Birləşmiş Ştatları, sorğu edilən vətəndaşların əksəriyyətinin dinin onların həyatında "çox vacib" rol oynadığını bildirdiyi yeganə inkişaf etmiş ölkədir^[45]. Bu gün hökumət, milli, regional və yerli səviyyələrdə kilsə və dövlətin bölünməsi prinsipini dəstəkləyir. Bununla belə, ABŞ-də din mövzusu da, abort və eyni cins nikahı kimi mənəvi, etik və hüquqi konteksdə şiddətli diskussiyalara səbəb olur.

• 
  Vaşinqton Milli Kafedralı ABŞ-də anqlikan yepiskopal kilsəsinin əsas kafedralıdır. Ölçülərinə görə bina, dünyada kafedrallar arasında altıncı yeri tutur.
• 
  Müqəddəs Məryəmin məsum hamiləliyi milli bazilikası ABŞ-də ən böyük katolik kilsəsi olmaqla yanaşı, həm də dünyada ən iri həcmli katolik məbədlərindən biridir.
• 
  Büllur kafedral uzun müddət dünyanın ən böyük şüşə tikilisi olmuş və meqakilsə statusu daşımışdır.
• 
  Emanu-El sinaqoqu dünyanın ən böyük sinaqoqlarından biridir.
• 
  Miçiqan ştatının Dirborn şəhərində məscid
• 
  İllinoys ştatı Kuk dairəsindəki Uilmett kəndində inşa edilmiş Bəhai evi dünyada dövrümüzə çatmış ən qədim bəhai məbədidir.
• 
  Hsi Lay məbədi Qərb yarımkürəsində ən böyük buddist monastırlarından biridir.

ABŞ konstitusiyasına edilən birinci dəyişiklik dinin azad həyata keçirilməsinə zəmanət verir və qurulmasına uyğun olaraq Konqresi qanunların qəbul edilməsinə qadağa qoyur.

2013-cü ildəki sorğuda amerikalılar 56%-i dinin "onların həyatında çox önəmli rol" oynadığını demişdilər, bu rəqəm də digər inkişaf etmiş ölkələrdən çok daha yüksəkdir.^[46] 2009-cu il Qellap sorğusunda amerikalıların 42%-i həftəlik və ya demək olar ki, həftəlik kilsədə iştirak etdiyini söylədilər, bu rəqəm ən az Vermontda olmaqla 23% və ən çox Missisipidə olmaqla 63% dəyişir.^[47]

Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, ABŞ daha az dindar hala gəlir. 30 yaşdan gənc amerikalılar arasında dinsizlik sürətlə genişlənir.^[48] Sorğular göstərir ki, 1980-ci ilin ortalarından etibarən bütün Amerikada mütəşəkkil dinə olan inam azalıb,^[49] xüsusən də gənc amerikalılar getdikcə dinsiz olurlar.^[50][51] 2012-ci il tədqiqatına əsasən, ABŞ əhalisi arasında protestantlığın çəkisi 48%-ə enmişdir, bu da ilk dəfə onun əksəriyyətin dini kateqoriyası statusunu əlindən almışdır.^[52][53] 2,2 uşağa malik xrsitianlarla müqayisədə dinsiz amerikalıların 1,7 uşağı var. Xristianların 52%-nin evliliyi ilə müqayisədə dinsizlərin 37% evlilik ilə evlənməyə daha az həvəslidirlər.^[54]

ABŞ-də dini mənsubiyyət (2014-cü il)^[50]

Mənsubiyyət	ABŞ əhalisinin %-i
Xristianlıq	70,6	70.6
Protestantlıq	46,5	46.5
Yevangelik protestantlıq	25,4	25.4
Meynstrim protestantlığı	14,7	14.7
Qara Kilsə	6,5	6.5
Roma-Katolik	20,8	20.8
Mormonlar	1,6	1.6
Yehovanın Şahidləri	0,8	0.8
Şərqi pravoslav kilsəsi	0,5	0.5
Digər xristianlıq	0,4	0.4
İudaizm	1,9	1.9
Hinduizm	1,2	1.2
İslam	0,9	0.9
Buddizm	0,9	0.9
Digər inanclar	1,8	1.8
Dinsizlik	22,8	22.8
Xüsusi heç bir şey	15,8	15.8
Aqnostik	4,0	4
Ateist	3,1	3.1
Bilmir vəya cavab vermir	0,6	0.6

2014-ci il sorğusuna əsasən, ABŞ-dəki yetkinlərin 70,6%-i özlərini xristian hesab edirlər.^[55] Protestantlıq 46,5%-ə malik olsa da, 20,8% ilə Roma-Katolik kilsəsi ən geniş tək məzhəbi formalaşdırır.^[56] 2014-cü ildə ABŞ yetkinlərinin 5,9%-i qeyri-xristian dinə inandıqlarını dedilər.^[50] Bunlara İudaizm (1,9%), Hinduizm (1,2%), Buddizm (0,9%) və İslam (0,9%) aiddir.^[50] Tədqiqatda amerikalıların 22,8%-i özlərini aqnostik, ateist və ya sadəcə dini olmayan kimi təsvir etdilər, bu 1990-cı ildən 8,2 % artıq idi.^[56][57][58] Burada həmçinin Uniteryan Universalizm, Sayentologiya, Bəhailik, Siqhizm, Caynizm, Şintoizm, Konfutsiçilik, Daosizm, Druidizm, Yerli amerikalıların dini, Vikka, Dini humanizm və Deizm icmaları vardır.^[59]

Protestantlıq təxminən bütün amerikalıların yarısı hesabına ən böyük xristian dini qruplaşmasıdır. Baptistlər ümumi şəkildə 15,4% ilə protestantlığın ən böyük məzhəbini təşkil edirlər^[60] və ABŞ əhalisinin 5,3%-nin mənsub olduğu Cənubi Baptist Konvensiyası ən geniş fərdi protestant məzhəbidir.^[60] Baptistlərdən başqa digər protestant kateqoriyalarına məzhəbsiz protestantlıq, Metodizm, Əllincilər, müəyyənləşdirilməmiş Protestanlar, Lüteranlıq, Presviterianizm, Konqreqasional kilsə, digər Kalvinizm, Episkopalianizm/Anqlikanizm, Kvakerlər, Adventisizm, Müqəddəslik hərəkatı, Xristian fundamentalizm, Anabaptistlər, Pietizm və başqaları daxildir.^[60] Amerikalı protestantların üçdə ikisi yenidən doğulacaqlarını düşünürlər.^[60] ABŞ-də Roma-Katolizmi amerikadakı ispan və fransız koloniyalarında, eləcə də ingilis koloniyası olan Merilend koloniyasında yaranmışdır.^[61] Daha sonra irland, italyan, polyak, alman və hispanik immiqrasiya nəticəsində inkişaf etdi. Rod-Aylend ən böyük Katolik nisbətə malikdir, ümumi əhalinin 40%-i.^[62] Yuta Mormonizmin əhalisinin əksəriyyətinin dini olduğu yeganə ştatdır.^[63] Mormon koridoru həmçinin Arizona, Kaliforniya, Aydaho, Nevada və Vayominq ərazlərinə qədər genişlənib.^[64] Şərqi pravoslav kilsəsi keçmiş Rusiya koloniyası olan Alyaskada əhalinin 5%-i tərəfindən qəbul edilib^[65] və Şərqi Avropadan gələn son immiqrasiya səbəbiylə kontinental ABŞ-də varlığını təmin edir. Nəhayət Birlik pentekostalizmi, Yehovanın Şahidləri, Restavrasionizm, Məsihin kilsələri, Xristian elm, Unitarianizm və başqaları daxil olmaqla bir sıra digər xristian qrupları ölkədə fəaldırlar.

İncil kəməri Cənubi ABŞ-dəki sosial mühafizəkar yevangelist protestantlığın mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və məzhəblər arasında xristian kilsəsinə iştiraka əsasən ölkə ortalamasından yüksək olduğu bölgə üçün qeyri-rəsmi ifadədir. Əksinə, din Yeni İngiltərə və Qərbi ABŞ-də daha az əhəmiyyətə malik rol oynayır.^[47]

Əsas məqalə: ABŞ bayramları

Amerika Birləşmiş Ştatlarının ictimai bayramları böyük ölçüdə federal bayramlardan asılıdır, lakin özəl sektorun işəgötürənləri tərəfindən idarə olunur. Onlar bütün ABŞ əhalisinin 62%-nin ödənişli həftəsonu tətili ilə məşğul olurlar. Tipik bir iş həftəsi tarixən həftədə 40 saat, həftənin şənbə günündən bazar gününə qədərdir, baxmayaraq ki, hazırda bir çox mütəxəssis sabit əmək haqqı ilə həftədə 50 saat işləyəcəkdir.

Rəsmi federal bayramlar isə, adətən, işçinin iş həftəsi daxilində bir gün müəyyənləşdirilir. Tətil şənbə günü və ya bazar gününə düşdükdə, bu tətil cümə və ya bazar ertəsi gününə təxirə salınır. İşəgötürənlərin əksəriyyəti istisna və ya əlavələrlə Amerika Birləşmiş Ştatlarının federal tətillərinə oxşar tətil planlarını izləyir. Federal bayram proqramı əsasən dövlət və dövlət tənzimlənən müəssisələrin işçilərindən faydalanır. Ancaq bu sektor işləyən əhalinin yalnız 15%-ni təşkil edir.^[66]

Tarix	Azərbaycanca adı	Yerli adı	İzah
Noyabr ayının dördüncü cümə axşamı günü	Şükran günü[67]	Thanksgiving Day	Bayram bu ölkələrdə qırmızıdərili ünsürlərdən ayrılarak yalnız ailə və tanrıya adanan bir məna kəsb edir
25 dekabr	Milad[68][69][70]	Christmas[71]	hər il İsanın doğulmasının qeyd edilməsi üçün keçirilən geniş mədəni ənənələri olan bayram
1 yanvar	Yeni il bayramı[72]	New Year’s Day
Yanvar ayının üçüncü bazar ertəsi	Martin Lüter Kinq günü[73]	Martin Luther King, Jr. Day
Fevral ayının üçüncü bazar ertəsi	Prezident günü[74]	Presidents' Day	Corc Vaşinqtonun doğum günü
May ayının sonuncu bazar ertəsi	Yaddaş günü[75]	Memorial Day
4 iyul	Müstəqillik günü[76]	Independence Day
Sentyabr ayının birinci bazar ertəsi	Əmək günü[77]	Labor Day
Oktyabr ayının ikinci bazar ertəsi	Kolumb günü[78][79]	Columbus Day	Amerikanın kəşfi günü
11 noyabr	Veteranlar günü[80]	Veterans Day

Əsas məqalə: ABŞ təsviri incəsənəti

Təsviri incəsənətdə Hudzon çayı məktəbi Avropa naturalizm ənənələrində XIX əsr cərəyanı idi. Tomas İkinsin realist rəsmləri artıq geniş şəkildə tanınır. 1913-cü ildə Nyu-York şəhərində keçirilən Avropa modernist sənət sərgisi olan Arsenal şou ictimaiyyəti şok etdi və ABŞ-nin incəsənət səhnəsini dəyişdirdi.^[81] Corciya O'Kiff, Marsden Hartli və və başqaları yeni, fərdi üslublarla təcrübələr apardılar. Cekson Pollok və Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi və Endi Uorhol və Roy Lixtenşteynin pop-artı kimi başlıca bədii hərəkatlar ABŞ-də geniş inkişaf etmişdir. Modernizmin və sonra postmodernizmin qabarıqlaşması Frank Lloyd Rayt, Filip Conson və Frank Qeri kimi Amerika memarlarına şöhrət gətirdi.^[82] Alfred Stiqlitz, Edvard Stayxen və Ansel Adams da daxil olmaqla, böyük fotoqraflarla amerikalılar fotoqrafiyanın müasir sənət mühitində uzun müddət əhəmiyyətli olmuşdur.^[83]

Abstrakt ekspressionizm cərəyanının ilk nəslinə mənsub olan ABŞ rəssamı Ceyms Bruks "ləkələmə"dən əhəmiyyətli texnika kimi istifadə etmişdir. İncəsənət tənqidçisi Karter Ratklifə görə "Onun sənətinə yanaşması həmişə füsunkar "təsadüf"lər yaratmaqdan ibarət idi.^[84] 1940-cı illərin axırlarından etibarən o əsərlərində yağlı boyaya daha az üstünlük verməyə başlamışdır, çünki kətan üzərində işləmək istəmişdir. Bu əsərləri kalliqrafiya ilə abstraktın birləşmiş ümumi şəklidir.^[85][86][87] Bruksun abstrakt ekspressionizm cərəyanına aid əsərləri ilk dəfə 1941-ci ildə Nyu Yorkdakı Peridot qalereyasında sərgilənmişdir. Kurto İncəsənət İnstitutunda (London), Dallas İncəsənət Muzeyində (Dallas, Texas), Müasir İncəsənət Muzeyində (Nyu York), Harvard İncəsənət Muzeylərində, Vitni Amerikan İncəsənəti Muzeyində (Nyu York), Honolulu İncəsənət Muzeyində, İndiapolis İncəsənət Muzeyində (İndiapolis, İndiana), Şeldon İncəsənət Qalereyasında (Vaşinqton), Teyt Qalereyasında (London), Ualker İncəsənət Mərkəzində (Minneapolis, Minnesota) əsərləri hələ də sərgilənir. Bundan əlavə əsərləri Anita Şapolski Qalereyasında, Peridot Qalereyasında, Uaşbern Qalereyasında (hamısı Nyu York şəhərində yerləşir) nümayiş etdirilir.

ABŞ rəssamı Çarlz Demut karyerasının çoxununda akvarel ilə işləyən Demut ömrünün sonlarında yağlı boya ilə də çəkməyə başlamışdır. Qətiçilik cərəyanına sadiq olmuşdur. Həyatını Pensilvaniya ştatının Lançester şəhərində keçirmişdir. Anası ilə birlikdə yaşadığı ev indi Demut muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. O, Franklin və Marşal Kollecindən məzun olduqdan sonra Dreksel Universitetində və Pensilvaniya İncəsənət Akademiyasında təhsil almışdır.

Amerikan realizmi üslubunda işləyən məşhur rəssam və qravür ustası Edvard Hopper daha çox yağlı boya ilə işlənmiş rəsmləri ilə məşhur olmasına baxmayaraq oyma sənətində gözəl qravürçu və akvarelist idi. Onun ehtiyatla və dəqiqliklə hesablanaraq işlənmiş şəhər və kənd səhnələrində müasir amerikan həyatına rəssamın şəxsi baxışları öz əksini tapmışdır.^[88]

1960-ci illərdə Endi Uorhol dollar əskinaslarının, göbələk buludlarının, elektrik stulunun, Campbell's Soup Cans, Coca-Cola rəsmlərini yaradır^[89]. Bu dövrdən Endi fotoqraf və rəssam kimi Merilin Monro, Elizabet Teylor, Cim Morrison, Elvis Presli, Məhəmməd Əli və başqa məşhurlarla əməkdaşlıq edir. Merilin Manronun ölümündən sonra, Endi, aktrisanın həyat və ölümünün alleqoriyasına çevrilmiş məşhur "Merilin diptixi" əsərini yaradır. 1963-cü ildə rəssam öz "Fabrik" adlandırdığı sudiyasını yaradır və ətrafına müxtəlif yazıçı, musiqiçi, rəssam və başqa məşhurları toplayır^[90][91].

ABŞ rəssamı Filipp Quston gənc yaşlarınsan komikslər çəkməyə başlamışdı. Təhsilini Klivlənd rəsm məktəbində almağa başladı. XX əsrin 30-cu illərində Corc de Kirikonun metafizik realizm stilinə və həmçinin qocaman italyan rəssamları olan Andrea Manteni, Mazaçço, Paolo Uççelonun rəsm əsərlərinə diqqət ayırırdı. XX əsrin 30-cu illərin sonlarında Quston divar rəsmlərinin inkişafı haqqında dövlət proqramı üzərində işləyir, ancaq 40-cu illərin əvvəllərində dəzgah rəsmlərinə geri qayıdır.ing. The Tormentors) əsərini hazırlayır. 40-cı illərin sonları 50-ci illərin əvvəllərində rəssam abstrakt ekspressionizm stilinə keçir. Filipp Qustonun əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, o yeni rəsm əsərləri üzərində işləyərkən əvvəllki rəsmlərin fraqmentlərindən tez-tez istifadə edirdi. 1947-ci ildə Quston öz "Cəlladlar" (ing. The Tormentors) əsərini hazırlayır. 40-cı illərin sonları 50-ci illərin əvvəllərində rəssam abstrakt ekspressionizm stilinə keçir.

Abstrakt ekspressionizm^[92] amerikan rəssamlığında ikinci dünya Müharibəsindən sonra meydana gələn və Nyu-Yorkda yaranan rəssamlıq hərəkatıdır.^[93] Abstrakt ekspressionizm termini amerikan rəssamlığına ilk dəfə 1946-cı ildə rəsm tənqidçisi Robert Kotes (1897–1973) tərəfindən aid edilmiş, lakin ilk olaraq 1919-cu ildə "Der Sturm" jurnalında alman ekspressionizmini ifadə etmək üçün işlədilmişdir. ABŞ-də bu termini ilk dəfə 1929-cu ildə Alfred Barr Vasili Kandinskinin əsərlərini təsvir etmək üçün istifadə etmişdir.^[94] Abstrakt ekspressionizm qeyri-həndəsi ştrixlər, böyük fırçalar istifadə edərək, emosiyaları tam üzə çıxarmaq üçün bəzən rəngləri kətan üzərinə damladaraq sürətlə və böyük lövhələrdə rəsm çəkən rəssamların məktəbi və ya hərəkatıdır. Bu hərəkatda ekspressiv rəngləmə metodu rəsm çəkməklə eyni mənanı daşıyır. Belə yaradıcılıq üslubunda rəssamın məqsədi öz daxili dünyasını, şüuraltını məntiqi təfəkkürlə izah edilməyən xaotik formalarda qəfil ifadə etməkdir. Hərəkatın ən görkəmli nümayəndəsi Cekson Pollok özünəməxsus drip-peyntinq rəssamlıq üslubu ilə məşhurdur.^[95][96]

Bu hərəkatın ilkin fazası olan abstrakt sürrealizm (abstract surrealism) 1940-cı illərdə Andre Bretonun ideyaları əsasında yaranmışdır. Onun əsas tərəfdarları amerikan rəssamları Hans Hofman, Arşil Qorki, Adolf Qotlib və başqaları idilər. 1950-ci illərdə Cekson Pollok, Mark Rotko və Villem de Kuninqin bu hərəkatın başına keçməsilə o geniş miqyas qazandı. Minimalist rəssam Aqnes Martin də özünü abstrakt ekspressionist adlandırırdı.

Abstrakt ekspressionizmin formalarından biri taşizmdir. Hər iki cərəyanın ideologiyası və yaradıcılıq metodu demək olar ki, eyni olsa da, özünü taşist və abstrakt ekspressionist hesab edən rəssamların şəxsi tərkibi tam eyni deyil. Rus rəssamları arasında isə ən məşhur abstrakt ekspressionist 1950–1980-ci illərdə yaradan Yevgeni Mixnov-Voytenko hesab edilir.

Əsas məqalə: ABŞ memarlığı

Regional fərqliliklər Amerika Birləşmiş Ştatlarının memarlıq sistemində öz əksini tapmışdır və bu memarlıq bir çox xarici qüvvələrin təsiri ilə formalaşmışdır. Buna görə də demək olar ki, ABŞ memarlığı eklektikdir, bu çoxmədəniyyətli bir cəmiyyət üçün təəccüblü deyil^[97]. Məsələn, keçmiş fransız koloniyası olan Luizianada fransız memarlığı qorunub saxlanılır. Keçmiş ispan hakimiyyəti altında olan cənub-qərb əraziləri də özünəməxsus görünüşə malikdir.

Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonuna qədər deyə bilərik ki, ölkənin memarlığı təqlidi olmuşdur. XVII əsrin ortalarından bəri yaranmış Amerika koloniyalarında peşəkar memarlıq ingilis neoklassisizmindən çox təsirlənmişdir. O, məskunlaşmamış ərazilərin aktiv inkişaf dövrünə aid olan səmərəli tikinti üsullarına əsaslanırdı.

Yalnız XIX əsrin sonlarında görünüşü ilə "Çikaqo məktəbi"^[98] adı verilən ABŞ memarlığı yalnız Avropa təsirindən xilas olmaqla yanaşı digər ölkələrin memarlıqlarına da təsir etməyə başlayır^[99]. Məktəbin təsisçisi Luis Salliven "funksiya formanı müəyyənləşdirir" prinsipini tərtib etmişdir. Buna görə də ilk göydələnlər məhz Çikaqoda göründü^[100] — yüksək mərtəbəli bu binalar polad karkaslarda idi, tikinti isə çox yüksək qiymətə başa gəlirdi. Binaların görünüşü onların çərçivə konstruksiyasını və interyerlərin məkan quruluşunu əks etdirdi. İnkişaf edən tikinti avadanlıqları memarlara daha çox cəsarətli dizayn problemlərini həll etməyə imkan verdi.

1930-cu illərdə alman və ispan faşizmindən qaçan görkəmli Avropa memarları^[101] (Eliel Saarinen^[102][103], Valter Qropius^[104][105], Erix Mendelson^[106][107], Lüdviq Mis van der Roe^{[108][109][110][111]}, R. Neutra, V. Gruyen, M. Breuer) Amerikada işə başladılar ki, onların da işi əsasən ABŞ memarlığının təbiətini müəyyənləşdirdi. Bu dövrdə Amerika şəhərinin unikal görünüşü yaradılmışdır.

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra ABŞ inkişaf etmiş ölkələrdə faktiki olaraq memarlıq inkişafının mühərriki olur. Ən böyük memarlar burada işləyir, ən böyük layihələr burada həyata keçirilir. Valter Qropius və Lüdviq Mis van der Roe də daxil olmaqla, görkəmli Avropa mühacir memarlar da buraya daxildir.

ABŞ memarlığının bir neçə ən məşhur nümunələri aşağıdakılardır:

ABŞ memarlığının ən möhtəşəm nümunələrindən biri olan Nyu-Yorkun, Manhetten şəhərində, ucaldılmış nəhəng neoklassik Azadlıq heykəli^[112] Frederik Ogüst Bartoldi^[113] tərəfindən 28 oktyabr 1886-cı ildə Fransa xalqı adından ABŞ-yə hədiyyə edilmişdir. Azadlıq heykəlinin yaradılması ideyasının mənşəyi fransız hüquq professoru və siyasətçi Eduard Rene de Labulenin 1865-ci ilin ortalarında səsləndirdiyi fikirlərlə əlaqələndirilir. Özünün Versal yaxınlığında yerləşən evində verdiyi nahardan sonra çıxış edən Labule demişdir: "ABŞ-nin müstəqilliyinin elan edilməsinin şərəfinə bir abidə ucaldılacaqsa, məncə bu abidə yalnız amerikan və fransız xalqlarının ortaq işi olduğu zaman təbii olacaq. Milli Park Xidmətləri 2000-ci ildə yaydığı məlumatda qeyd edir ki, əgər bu məlumatın əfsanə olduğu qəbul edilərsə, o zaman, heykəlin yaradılması fikrinin 1870-ci ildə meydana çıxdığını güman etmək olar. Bartoldi və Labule Amerikanın azadlığı ideyasının ən yaxşı şəkildə necə təsvir edilə biləcəyi mövzusunda fikir mübadiləsi aparırdılar.^[114] Erkən Amerika tarixində iki qadın fiquru xalqın əsas mədəni simvolu kimi istifadə olunurdu. Britaniya obrazının Birləşmiş Krallıq, Marianna obrazının isə Fransa üçün şəxsləndirilmiş simvol olduğu kimi, ABŞ-də istifadə olunan iki qadın heykəlindən biri olan Kolumbiya da ABŞ-nin şəxsləndirilmiş simvolu idi. Kolumbiya obrazı amerikanların qeyri-sivil və alçaldıcı xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirən "Hindu şahzadəsi" obrazının yerinə istifadə olunmağa başlamışdı. Digər məşhur qadın obrazı isə, Qədim Romada azadlıq ilahəsi olmuş və əsasən azad edilmiş qulların sevimlisi olan Libertasın şərəfinə yaradılmış və azadlığı simvolizə edən Liberti idi. Liberti obrazını həmin dövrün bir çox ABŞ sikkələrində, həmçinin incəsənət nümunələrində, o cümlədən Tomas Krovfordun müəllifi olduğu və Kapitoli binasının qübbəsi üzərində ucalan "Müstəqillik heykəli"ndə (1863) də görmək mümkündür.

ABŞ memarlıq nümunələrindən olan Virciniyadakı Arlinqton milli qəbiristanı yanında yerləşən Dəniz piyadasına hərbi abidə 1775-ci ildən etibarən ölkəni müdafiə etmiş ABŞ-nin bütün həlak olmuş dəniz piyadaçılarına həsr olunmuşdur.^[115] Heykəltəraş Feliks de Ueldon tərəfindən 1951–1954-cü illərdə tikilən abidənin açılışı 10 noyabr 1954-cü ildə olmuşdur. Abidə altı dəniz piyadaçını təsvir edir. Hündürlüyü 10 metrdir. 1961-ci ildən, Con Kennedi qanununa əsasən, abidəsində 24 saat ərzində ABŞ bayrağı dalğalanır. Bayraq ağacının hündürlüyü 20 metrdir.

Nyu-Yorkda, Linkoln mərkəzində yerləşən musiqili teatr Metropoliten-opera da ABŞ memarlığının möhtəşəm incilərindəndir.^[116] "Metropoliten opera haus kompani" adlanan Metropoliten opera 1880 cı ildə təsis edildikdən sonra memar Klivland Kadi operanın ilk binasının inşasına başlayır. Binanın yeri 39 və 40-cı küçələrin arasında, Brodveydə müəyyən edilir. 22 oktyabr 1883 cü ildə Faust tamaşası ilə açılışı olur. 27 avqust 1892 ci ildə baş verən yanğın ona böyük ziyan vurur. Əsaslı təmirdən sonra 1966 cı ilədək fəaliyyət göstərir. 1967 ci ildə sökülür. Onu hələ 1966 cı ildə Linkoln mərkəzində inşa edilmış yeni opera binası əvəz etmiş olur. Yeni opera binası 16 sentyabr 1966 cı ildə qapılarını Samuel Barberin Antoniyo və Kleopatra operası ilə açmış olur.

XX əsrin əvvəli "Met" Vyana, La Skala teatrları kimi aparıcı səhnələrdən sayılmağa başlanır. Bu dövrdən başlayaraq burada bir çox: Qustav Maler, Feliks Mottl, Arturo Toskanini kimi dünya şöhrətli drijorlar, Lotta Leman, Nelli Melba, Lilian Nordika, Oliv Fremstad, Jak Urlus, Enriko Karuzo kimi dünya şöhrətli ifaçılar çıxışlar etmişlər. Qustav Maler Nyu Yorkda işini 1908-ci il, Yanvarın 1-də Metropolitan Operasında başlayaraq, hələ də qalmaqda olan Vagnerin Tristan və İsolda operasının ixtisar olunmuş versiyasına drijorluq etmişdir. 1908–09-cu illərdə Metropolitan rəhbərliyi Malerlə əməkdaşlıq üçün italyan drijoru Arturo Toskanini Nyu Yorka dəvət edir. Nyu Yorkdakı dövrünün erkən dönəmində Qustav Maler Nyu York Simfonk Orkestrnda üç konsertə rəhbərlik etmişdir. Ömrünün sonlarında Maler Nyu York Metropolitan Operası və Nyu York Filarmoniyasının qısa müddətlik direktoru olmuşdur. 1956 cı ildə Mariya Kallas ilk dəfə Met səhnəsində Norma operasında iştirak etmişdir. 1967 ci ilin mart ayında Marvina Devida Levi daha iki tenorla Plasido Dominqo (sentyabr 1968) və Luçano Pavorotti (noyabr 1968) ilə Met səhnəsini bölüşmüşdür.

Əsas məqalə: ABŞ musiqisi

ABŞ musiqisində Şimali Amerikada yaşamış hindilərin musiqi folkloru, sonralar isə Avropa mühacirlərinin musiqi mədəniyyəti öz əksini tapmışdır; zənci xalq yaradıcılığı ənənələri^[s] əhəmiyyətli yer tutur. XVI–XVII əsrlərdə ilk mühacirlərin həyat və məişət şəraiti musiqi sənətinin inkişafı üçün az əlverişli idi. Bu dövrdə yalnız ingilis puritanlarının himnləri yayılmışdı. 18-ci əsrdə mühacirətin artması ölkədə peşəkar musiqi sənətinin formalaşmasına şərait yaratdı. Dini mahnılar müəllifi U. Billinqs, "Minervanın məbədi" (1781) operasının müəllifi F. Hopkinson, populyar lirik mahnılar müəllifi S. K. Foster, fortepiano əsərləri müəllifi L.M. Qotşalk ilk Amerika bəstəkarlarıdır. 19-cu əsrin 2-ci yarısında ABŞ-yə köçən bir çox Avropa musiqiçisi burada simfonik orkestrlər, musiqi təhsili müəssisələri və cəmiyyətlər yaratdı. 1883-cü ildə Nyu-Yorkda "Metropoliten-opera" teatrı açıldı. Amerika milli bəstəkarlıq məktəbinin banisi E. Mak-Douell olub. 20-ci əsrin əvvəllərində isə caz sənəti formalaşdı, D. Ellinqton, L. Armstronq, B. Qudmen və b. görkəmli caz ustaları bu dövrün məşhur musiqiçilərinə çevrildi.

O vaxtlar az tanınsa da də Çarlz Ayvsın 1910-cu illərdə etdiyi işlər onu klassik ənənədə ilk böyük ABŞ bəstəkarı etdi, Henri Kouell və Con Keyc kimi ekspermentalistlər klassik bəstəkarlığa fərqli bir Amerikan yanaşması yaratdılar. Aaron Koplend və Corc Gerşvin populyar və klassik musiqinin yeni bir sintezini inkişaf etdirdilər.

Birinci dünya müharibəsindən əvvəl və sonra görkəmli Avropa musiqiçilərinin ABŞ-yə köçməsi ölkənin musiqi həyatında yeni canlanmaya səbəb oldu. 20-ci illərin axırlarında Amerika peşəkar bəstəkarlıq məktəbi yarandı. İlk milli opera "Porgi və Bess"in (1935) müəllifi C. Gerşvinin yaradıcılığında caz musiqisinin, zənci mahnı-rəqs folklorunun üslub xüsusiyyətləri inkişaf etdirilmişdir. U. Şumen, S. Barber, C. Menotti də bu dövrün bəstəkarlarındandır. 1940–50-ci illərdə ölkədə müzikl janrı geniş yayılmışdı. Bu dövrdə şair-bəstəkar, həmçinin xalq mahnıları ifaçılarından X. Ledbelli, Vudi-Qatri, P. Siger, eləcə də müğənni P. Robson məşhurlaşdı. Dirijorlardan Y. Ormandi, L. Stokovski, L. Maazel, pianoçulardan C. Brauninq, C. Bayron, B. Klaybern, M. Dixter, skripkaçılardan İ. Menuhin, İ. Stern, müğənnilərdən M. Lansa, M. Anderson, M. Dobbs, L. Prays, musiqişünaslardan N. Slonimski, C. Çeyz ABŞ-nin görkəmli musiqi xadimlərindəndir.^[117]

Afroamerikan musiqisinin ritmik və lirik üslubları ABŞ musiqisinə geniş şəkildə təsir edərək, onu Avropa və Afrika ənənələrindən fərqləndirir. Blüz kimi xalq yaradıcılığı elementləri və indiki qədim musiqi qəbul edilmiş və qlobal auditoriya malik populyar janrlara çevrilmişdir. Caz XX əsrin əvvəllərində Lui Armstronq və Dyuk Ellinqton kimi yenilikçilər tərəfindən hazırlanmışdır. 1920-ci illərdə kantri musiqisi, 1940-cı illərdə ritm və blüz inkişaf etmişdir.^[118]

Bütün dünyada bu gün də"rok-n-rollun kralı" kimi yad edilən Elvis Presli^{[119][120][121][122][123]} və Çak Berri 1950-ci illərin ortalarında rok-n-rollun qabaqcılları arasında idi. Metallica, Eagles və Aerosmith kimi rok qrupları dünya satışlarında ən yüksək gəlirlilər arasındadır.^{[124][125][126]} 1960-cı illərdə Bob Dilan folk-rivayvldan Amerikanın ən məşhur yazıçılarından biri olaraq çıxdı və Ceyms Braun funkun inkişafına rəhbərlik etdi.

Daha yeni Amerikan yaradıcılığına hip-hop və haus musiqisi daxildir. Amerikan pol ulduzlarına Elvis Presli, Maykl Cekson və Madonna kimi dünyada məşhurları ilə yanaşı,^[118] Teylor Svift, Britni Spirs, Keti Perri, Beyons, Jay-Z, Eminem və Kanye Vest kimi müasir musiqiçilər də daxildir.^[127]

Əsas məqalə: ABŞ kinemotoqrafiyası

ABŞ-də kino istehsalına 1896 ildə Nyu-Yorkda başlanılmışdır. "Qatarın qarət edilməsi"^[t] ilk Amerika bədii filmidir. 1910–20 illərdə rejissorlardan D. U. Qriffit tarixi və psixoloji dram, eləcə də epopeya janrını təkmilləşdirdi, T. X. İns vesternin, M. Sennett ekssentrik komediya janrının əsasını qoydu. Hollivud filmlərində R. Valentino, M. Pikford, Duqlas Ferbenks, sonralar Qreta Qarbo, Merilin Monro, Klark Qeybl, Q. Kuper və b. aktyorlar çəkilirdilər. Faşizm əleyhinə "Şimal ulduzu"^[u], "Yeddinci xaç"^[v] və s. filmlər çəkildi. Bu dövrdə sənədli kino sahəsində daha böyük nailiyyətlər əldə edilmişdi^[w]. 1970-ci illərdə "Oklahoma belə yerdir"{{efn <rej. S. Kramer}} və "Xaç atası"^[x] "Taksi sürücüsü"^[y], "Hərbi alay"^[z] çəkilmişdir.

Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərinin şimal məhəlləsi olan Hollivud kino istehsalında liderlərdən biridir.^[128] Dünyanın ilk kommersiya məqsədli kino sərgisi 1894-cü ildə Nyu-Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ilə verilmişdir.^[129] Növbəti il layihəyli filmin ilk kommersiya məqsədli nümayişi də Nyu-Yorkda oldu və ABŞ sonrakı illərdə səsli filmin inkişafında ön planda oldu. XX əsrin əvvəllərindən etibarən ABŞ film sənayesi əsasən Hollivud və ətrafında cəmlənmişdir, buna baxmayaraq XXI əsrdə burada çəkilməyən filmlərin sayı artmışdır və film şirkətləri qloballaşma qüvvələrinə tabedirlər.^[130]Səssiz film dövründə Amerikanın ən yaxşı film rejissoru olan D. U. Qriffit kino dilinin inkişafı üçün əsas idi və prodüser və sahibkar Volt Disney həm animasiya filmi, həm də film merçandayzinqində lider idi.^[131] Con Ford kimi rejissorlar Amerikanın Vəhşi Qərb və tarixinin görünüşünü yenidən müəyyənləşdirdi və Con Hyuston kimi başqaları yer çəkilişləri ilə kino imkanlarını daha da genişləndirərək, sonrakı rejissorlara böyük təsir göstərmişlər. Sənaye erkən səs dövründən 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər,^[132] ikonik simvollar olmuş Con Ueyn və Merilin Monro kimi aktyorlarla adətən "Hollivud Qızıl İli" adlandırılan qızıl illərini yaşamışdı.^[133][134] 1970-ci illərdə Martin Skorseze, Frensis Ford Koppola və Robert Oltmen kimi kinorejissorları "Yeni Hollivud" və ya "Hollivud İntibahı" kimi tanınanların vacib hissəsi idi,^[135] cəsur filmlərə müharibədən sonrakı dövr Fransız və İtalyan realist təsvirləri təsir edib.^[136] O vaxtdan bəri Stiven Spilberq, Corc Lukas və Ceyms Kemeron kimi rejissorlar əsasən yüksək istehsal xərcləri ilə xarakterizə olunan və kassada yüksək gəlir əldə edən blokbaster filmləri ilə məşhurlaşdılar, Kameronun Avatarı (2009-cu il) 2 milyard $-dan çox gəlir əldə etmişdir.^[137]Amerika Film İnstitutunun AFİ 100 siyahısında yer alan əhəmiyyətli filmlərə tez-tez bütün zamanların ən böyük filmi kimi qiymətləndirilən Orson Uellsin Vətəndaş Keyn (1941-ci il),^[138][139] Kasablanka (1942-ci il), Xaç atası (1972-ci il), Küləklə sovrulanlar (1939-cu il), Ərəbistanlı Lourens (1962-ci il), Oz ölkəsinin sehrbazı (1939-cu il), Məzun (1967-ci il), Limanda (1954-cü il), Şindlerin siyahısı (1993-cü il), Yağışda mahnı oxumaq (1952-ci il), Bu gözəl həyatdır (1952-ci il) və Sanset bulvarı (1950-ci il) daxildir.^[140] Oskar kimi tanınan Akademiya mükafatı 1929-cu ildən bəri hər il Kinematoqrafiya Sənət və Elm Akademiyası tərəfindən^[141] və 1944-cü il yanvar ayından bəri hər il Qızıl qlobus mükafatı təqdim edilir.^[142]

Əsas məqalə: ABŞ teatrı

ABŞ teatrının ilk böyük təşəbbüskarlarından biri olan F. T. Barnum 1841-ci ildə aşağı Manhettendə əyləncə kompleksini fəaliyyətə başlatdı. Herriqan və Hart komandası 1870-ci illərin sonlarından başlayaraq Nyu-Yorkda bir sıra populyar müzikl komediyaları çıxardı. XX əsrdə Brodveydə müasir müzikl forması ortaya çıxdı, İrvinq Berlin, Koul Porter və Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bəstəkarlarının mahnıları pop standartlarına çevrildi. Dramaturq Yucin O'Nil 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandı; aralarında Tennessi Vilyams, Edvard Olbi və Auqust Vilson da olan digər tanınmış ABŞ dramaturqları Pulitser mükafatına layiq görüldülər.^[143]

Xoreoqraflar Aysedora Dunkan və Marta Qrehem^[144] müasir rəqsi yaratmağa kömək edirdi, Corc Balançin və Cerom Robbins isə XX əsr baletində lider idi.

Əsas məqalə: ABŞ-də elm

Hazırda ABŞ elm sahəsində hakim mövqeyə malikdir^[145]. Təqdim olunan patentlərin sayı 77 501^[146], ümumi elmi nəticələrdəki payı isə 21,2% təşkil edir^[147]. Amerikanlar digər ölkələrin vətəndaşları müqayisədə daha çox Nobel mükafatı laureatlarıdır və çoxlu sayda elmi jurnallarda elmi əsərləri var. Hətta dünya maliyyə böhranı ABŞ-də elm üçün bir maneəyə çevrilmədi^[148] — onun maliyyələşdirilməsi daha sürətli templə həyata keçirildi — 6 ,5%, ÜDM isə yalnız 3,3% artmışdır^[149]. Son illərdə elm xərclərinin artması əsasən özəl mənbələrdəndir.

Amerika bütün dünyada gənc alimləri özünə cəlb edir — Amerikan alimlərinin və mühəndislərin təxminən 40% -i ölkə xaricində doğulmuşdur və magistr və doktorluq dərəcəsi sahibləri arasında gəlmələrin nisbəti^[aa] davamlı olaraq artır^[150].

Buna baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatlarının dünya elmindəki təsiri nisbətinin (lakin mütləq olmayan) azalmasının mənfi tendensiyasını qeyd etmək lazımdır^[151]. XX–XXI əsrin ayrıcında, amerikalıların patentlərin sayı, elmi nəşrlər, yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalı azaldılıb. Eyni zamanda, Asiya və xüsusilə Çin getdikcə əhəmiyyətli elm sahəsində mühüm rol oynayır, bu ölkə dünyanın bütün elmi nəşrlərinin 10,2% -ni təşkil edir. Bir sıra tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Çin elmi fenomeni əsasən ekstensiv xarakter daşıyır.

ABŞ elmi həyatında 1863-cü ildə yaradılmış ABŞ Milli Elmlər Akademiyası mühüm rol oynayır. MEA-nın 2000 həqiqi, o cümlədən 200 Nobel mükafatı laureatı, 350 xarici üzvü var (2008). Akademiyanın işinə prezident başda olmaqla 12 nəfərdən ibarət Şura rəhbərlik edir. Prezident və şuranın üzvləri 6 illik müddətə seçilir; prezident 2 dəfədən çox seçilmir. Şuranın qərarları akademiyanın illik yığıncağın da təsdiq olunur. Akademiya Ford, Rokfeller və Slounun fondları, Milli elmi fond və digər fondlar tərəfindən maliyyələşdirilir. Xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq məqsədilə akademiyanın nəzdində xüsusi şura və komitələr yaradılmışdır. MEA-nın nəşriyyatı və məlumat bürosu var. "Milli Elmlər Akademiyasının əsərləri", "MEA Xəbərləri" jurnallarını, həmçinin elm və texnikanın aktual problemlərinə dair elmi əsər və monoqrafiyalar nəşr edir.^{[152][153][154]}

Əsas məqalə: ABŞ-də təhsil

ABŞ-nin təhsil sistemi həm federal və ştat, həm də yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən idarə edilir, federal qrantlar üzrə məhdudiyyətlər vasitəsilə ABŞ Təhsil Nazirliyi tərəfindən tənzimlənir. Dövlət məktəbləri sistemi hər yerdə mövcuddur və desentralizasiya olunmuş, idealdan kənardır. Digər tərəfdən isə Amerikanın xüsusi ali məktəbləri, bütün dünyadan tələbə və aspirantları özünə cəlb edir. ABŞ-də savadlılıq dərəcəsi 97%-dir. Lakin 2003-cü ilin məlumatlarına əsasən 25 və 25-dən yuxarı yaşda olanların 84,6%-i orta təhsillilərdir. 52,5%-i müəyyən ali təhsilə, 27 %-i bakalavr pilləsi üzrə təhsil alıblar. Təhsil əsasən hər yerdə, Puerto-Rikodan başqa (burada rəsmi dil ispan dilidir), ingilis dilində aparılır.^[155] Ştatların əksəriyyətində uşaqlar altı ya da yeddi yaşından (əsasən, uşaq bağçası və ya birinci sinifdən) 18 yaşına qədər (əsasən on ikinci sinifə çataraq orta məktəbi bitirənədək) məktəbə gəlməlidirlər; bəzi ştatlar tələbələrə 16 və ya 17 yaşlarında məktəbləri tərk etməyə imkan verir.^[156] Uşaqların təxminən 12%-i paroxial və ya qeyri-təriqətçi özəl məktəblərə qeyd olunur. Uşaqların yalnız 2%-i evdə təhsil alır.^[157] ABŞ hər bir şagirdə dünyanın digər dövlətlərindən daha çox pul xərcləyir, 2010-cu ildə hər bir ibtidai təhsil şagirdi üçün 11.000 $-dan artıq və hər bir orta təhsil şagirdi üçün isə 12.000 $-dan çox xərclənib.^[158] ABŞ-nin kollec tələbələrinin təxminən 80%-i dövlət universitetlərinə qəbul olunur.^[159] 25 və daha yaşlı amerikalıların 84,6%-ni orta məktəb, 52,6%-i kollec, 27,2%-i bakalavr, 9,6%-i isə magistr dərəcəsi alıb.^[160] Əsas savadlılıq səviyyəsi təxminən 99% təşkil edir.^[161] BMT-nin ABŞ-yə verdiyi 0,97 təhsil indeksi onu dünyada 12-ci yerə qoyur.^[162]

ABŞ-də ümimilikdə 7021 kollec və universitet vardır.^[166] Amerikada bütün ali məktəblərə^[ab] kollec deyirlər. ABŞ ali məktəblərini bir-birlərindən böyüklüyünə və şəraitinə görə fərqlənən üç tipə bölürlər. Əsas fərqlərdən biri universitetləri kolleclərdən fərqləndirən elmi-tədqiqat və aspirantura proqramlarının olmasıdır. Kollec – əsasən tələbələrə təhsil vermə ilə məşğul olur, elmi iş isə burada ikinci dərəcəlidir. Dördillik kolleclərin böyük əksəriyyəti kiçik və özəldir, buna baxmayaraq son zamanlar istedadlı tələbələr üçün ştat kollecləri də yaradılır. Kolleclərin bir çoxu dini, bəzən də "Bibliya kollecləri" (bible colleges) adlanan kiçik kolleclərlərdir^{[167][168][169]}.

Universitetlər əsasən ştat^[ac] və özəl universitetlərə bölünürlər. Ştat universitetləri adətən çox böyük olur və nüfuzuna görə özəl universitetlərdən geri qalırlar. Onların əsas məqsədi – öz ştatlarının tələbələrinə təhsil verməkdir. Ona görə də digər ştatlardan gəlmiş tələbələrə müsabiqədən keçmək daha çətin, təhsil haqqı isə daha yüksəkdir. Bir çox ştat universitetlərində təhsil siniflərdə tələbə sayının çox olmasından, müəllimlərin tələbələrə kifayət qədər diqqət göstərməməsindən və bürokratiyadan əziyyət çəkir. Buna baxmayaraq hətta digər ştatlardan və ölkələrdən gəlmiş tələbələr Berklidəki Kaliforniya universitetinə, Miçiqan və Virciniya kimi ən yaxşı ştat universitetlərinə hazırlaşırlar. Özəl universitetlər arasında ən məşhurları isə Harvard^[171], Yel^[172], Prinston^{[173][174][175]}, Stenford^[176], MTT və Kaltexdir^[177]. Onların böyük əksəriyyəti orta böyüklükdədirlər, lakin çox kiçik (Kaltex kimi) və çox böyük universitetlər də (məsələn Cənubi Kaliforniya Universiteti^{[178][179][180][181]}) var.

Yerli kolleclər yerləşdikləri arazidəki sakinlərə təhsil alma imkanı verməlidirlər. Latın Amerikası dördillik ali təhsil məktəblərinə qəbul uzun və çətin prosesdir. Qəbul ərizəsində sənəd verən şəxs məktəbdə və standart imtahanlarda aldığı qiymətlərlə yanaşı, öz maraqları, məktəbdənkənar sahələrdə əldə etdiyi uğurlar və mükafatlar barədə məlumat verməli, həmçinin ona verilmiş mövzulara görə inşalar da yazmalıdır. Bundan başqa şagird müəllimlərindən özü haqda tövsiyələr verməli, bəzi ali təhsil müəssisələrində məzunlardan – könüllülərdən müsahibə də götürməlidir. Müxtəlif məktəblərdə standartlar müxtəlifdir. Qiymətlər şagirdin hazırlığı barədə az məlumat verir. Məktəblilər, adətən SAT və AST adlanan iki imtahandan birini verməlidirlər. Bəzi hallarda isə SAT II imtahnlarından müəyyən fənlər üzrə biliyi yoxlayan bir və ya bir neçə imtahan verilir.

Bir çox universitetlər məktəblinin qiymətlərinə və imtahan nəticələrinə baxmayaraq onların bilik səviyyəsini yoxlayırlar. Kiçik ali məktəblər abiturientlərin məktəbdənkənar nailiyyətlərinə – idman, incəsənət, ictimai işlərdə olan uğurlarına nəzər yetirirlər və belə işlərdə xüsusi seçilən tələbələri qəbul edirlər ki, ali məktəb həyatına da rəngarənglik gətirə bilsin. Təkcə əldə etdiyi uğurun böyüklüyü yox, həm də bu uğuru hansı sahədə qazanmasına da diqqət yetirilir. Məsələn, əgər idmanın atletika növü ilə məşğuldursa, bu idman növündə idmançı çatmamazlığı olduğuna görə və ya faqot kimi (nəfəslə çalınan musiqi aləti) lazımlı alətdə ifa edirsə, həmin abiturienti digər göstəriciləri aşağı olsa belə götürürlər.

Əsas məqalə: ABŞ-də ailə quruluşu

Amerikada kiçik nuklear ailələr vardır və bu ailələrin mərkəzində övlad dayanır. Nəslin bir neçə nümayəndələrinin və uzaq qohumların daxil olduğu böyük ailələrə nadir hallarda və yalnız ferma və immiqrant mühitində mövcud olur. Ev təsərrüfatlarının mövcud olduğu ailələrin ümumi sayı təxminən 70% təşkil edir.^[182]

Ailə dəyərləri amerikanlar üçün mühüm rol oynayır. Yaxşı ailə ilə bağlı fikirlər reklam, televiziya şouları, seriallar, operalarda təsvir edilir. Hətta uşaq şoularında da, ailə ən böyük səadət kimi təsvir olunur. Hollivud filmlərinin ideyalarını bir çox amerikanlar evdə həyata keçirməyə, ailəsini qorumağa, bütün sevinc və kədərlərini ailədə bölüşməyə çalışırlar^[183].

Demoqrafik göstəricilərinə görə, Birləşmiş Ştatlar əsasən yüksək yaşayış səviyyəsinə, dünyadakı hakim mövqeyinə və miqrantları cəlb etmək üçün geniş imkanlarına görə Qərb ölkələri arasında liderdir. 1995-ci ildən etibarən ölkə inkişaf etmiş ölkələr üzrə ən yüksək doğum nisbətini – 2003-cü ildə münbit şəraitli qadınlara nisbətən 2,07 uşaq səviyyəsində yaşamış, bu da əhalinin sadə reproduksiyası səviyyəsinə yaxındır. Bu, 15–20 il ərzində ABŞ-nin əmək ehtiyatlarını yerli resurslarla təmin edə biləcəyini, 2025-ci ilə qədər isə Qərb Avropa ölkələrinə təxminən 40 milyon miqrant gətirəcəyini göstərir.^[184]

Ancaq son 30 ildə Amerika Birləşmiş Ştatları ailəsi əhəmiyyətli bir dəyişiklik keçirməyə başladı və əvvəlkindən daha az əhəmiyyətli rol oynadı. Belə ki, tam ailənin nisbəti azalıb^[185]. Bir neçə onilliklərdir ki, ölkə boşanma sayına görə liderlik edir. Orta yaş nigahı qadınlar üçün 25,1 il, kişilər üçün isə 26,8 ildir (2000-ci ilin məlumatına əsasən). Nəsildə ailəyə olan münasibət dəyişib: nikahın vacibliyini tanıyan amerikalılar problemlərini həll edə bilmədikdə, ailə üçün boşanmanın ən yaxşı seçimini düşünürlər. Çox uşaq sahibi olmağı arzulayanların çoxluğuna baxmayaraq doğumun səviyyəsi də azalıb.

İl	Ailələr (69.7%)				Qeyri-ailələr (31.2%)
	Evli cütlüklər (52.5%)		Tək valideynlər	Digər qan qohumları	Subaylar (25.5%)		Digər qeyri-ailələr
	Nuklear ailə	Uşaqsız			Kişi	Qadın
2000	24.1%	28.7%	9.9%	7%	10.7%	14.8%	5.7%
1970	40.3%	30.3%	5.2%	5.5%	5.6%	11.5%	1.7%

2007-ci il (2007-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, 18 yaşında və böyük amerikalıların 58%-i evli, 6%-i dul, 10%-i boşanmış, 25%-i isə heç bir vaxt evlənməmişdi.^[186] Qadınlar əsasən evdən kənarda çalışırlar və əksəriyyəti bakalavr dərəcələri almışdırlar.^[187]

ABŞ-də yeniyetmələrin hamiləlik əmsalı hər 1000 qadına 26,5-dir. Bu əmsal 1991-ci ildən bəri 57% azalmışdır.^[188] 2013-ci ildə ən yüksək yeniyetmə doğuş nisbəti Alabamada, ən aşağı isə Vayominqdə oldu.^[188][189] ABŞ-də abort ABŞ Ali Məhkəməsinin Rou Uoyda qarşı iddiasında 1973-cü il tarixli əmsal qərarına əsasən qanunidir. Abort nisbəti düşsə də, 1000 canlı doğuma 241 abort nisbəti və 15–44 yaşlı hər 1000 qadına 15 abort nisbəti bir çox Qərb ölkələrindən daha yüksək olaraq qalmaqdadır.^[190] 2013-ci ildə ilk doğumda orta yaş 26 idi, doğuşların 40,6%-i evlənməmiş qadınların payına düşürdü.^[191]

2016-cı ildə ümumi fertillik əmsalı (ÜFƏ) hər 1000 qadına 1,82 doğuş idi.^[192] ABŞ-də övladlığa götürmə geniş yayılıb və hüquqi cəhətdən nisbətən asandır (digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə).^[193] 2001-ci ildə 127.000-dən çox övladlığa götürmə ilə ABŞ bütün dünyadakı övladlığa götürmə rəqəminin təxminən yarısını təşkil etdi.^[194] Ali məhkəmənin Oberqefell Hocesə qarşı işi üzrə 2015-ci il qərarına əsasən eynicinslilərin nigahı bütün ölkədə qanunidir və eynicinsli cütlüklərin övladlığa götürməsi də qanunidir. Poliqamiya bütün ABŞ-də qeyri-qanunidir.^[195]

Əsas məqalə: ABŞ mətbəxi

Amerika mətbəxinin zənginliyi hindililər, afrikalılar, və həmçinin Avropa və Asiya immiqrantların tə’siri nəticəsində formalaşıb. Müxtəlif reqionlarda məskən salan etnik qruplar aşpazlıq mədəniyyətinə tə’sir göstəriblər. Əlavə olaraq, ölkənin böyük ərazisi də Amerika mətbəxinin müxtəlifliyinin səbəblərindən biridir. Əsas Amerika mətbəxi digər Qərb ölkələrində olanlara bənzərdir. Taxıl məhsullarının təxminən dörddə üçünün buğda unundan hazırlanması ilə buğda əsas dənli taxıl bitkisidir^[196] və bir çox yeməklərdə yerli amerikalılar və erkən Avropalı mühacirlər tərəfindən yeyilən hind quşu, maral əti, kartof, şirin kartof, qarğıdalı, balqabaq və ağcaqayın şərbəti kimi yerli inqredientlərdən istifadə olunur.^[197] Bu yerli qidalar Amerikanın ən məşhur bayramlarından birində paylaşılan milli menyunun bir hissəsidir, Şükran gününü qeyd etmək münasibətilə bəzi amerikalılar ənənəvi yeməklər hazırlayırlar.^[198]

Alma piroqu, qızardılmış toyuq, pizza, hamburger və hot-doq kimi xarakterik yeməklər müxtəlif immiqrantların reseptlərindən yaranır. Fransız kartof qızartması, burrito və takos kimi Meksika yeməkləri və italyan mənbələrindən sərbəst şəkildə uyğunlaşdırılan makaron yeməkləri geniş şəkildə istehlak edilir.^[199] Amerikalılar çaydan üç dəfə artıq kofe içirlər.^[200] ABŞ sənayeləri üzrə marketinq portağal suyu və südü hər yerdə səhər yeməyi içkisi etmək üçün böyük məsuliyyət daşıyır.^[201][202]

Fəstfud anlayışı birbaşa Amerika mətbəxi ilə asosiassiya edilir.^[203] Fast fud dedikdə, dərhal ən populyar Amerikan yeməkləri olan hot-doq, hamburqer və ya toyuq qanadları yada düşür. Bu yeməklər hal hazırda bütün dünyada çox populyardır və onları dünya ölkələrin əksəriyyətində dadmaq olar. Amerika mətbəxi ən çox fast fud ilə əlaqələndirilir. Fast fud adətən bayırda nahar zamanı tez tələsik yeyilən çox kalorili və o qədər sağlam olmayan qida deməkdir. Müasir fastfud sənayesinin əsası 1921-ci ildə ABŞ-də qamburger istehsal edən "White Castle" şirkətinin açılması ilə qoyulub. Dünyanın ən genişi olan amerikan fəstfud sənayesi^[204] 1940-cı illərdə drive-through formatına öncülük etmişdir.^[205] Fəstfud istehlakı səhiyyə problemlərinə səbəb oldu. 1980-ci və 1990-cı illər ərzində Amerikalıların kalori qəbulu 24% artdı;^[199] fəstfud yerlərində tez-tez yemək ictimai səhiyyə rəsmilərinin Amerikan "piylənmə epidemiyası" adlandırığı məfhumla əlaqələndirilir.^[206] Yüksək dərəcədə şirinləşdirilmiş sərinləşdirici içkilər geniş yayılmışdır və şəkərli içkilər Amerikan kalori qəbulunun doqquz faizini təşkil edir.^[207]

Digər tərəfdən, ənənəvi şorbalar, kekslər, marinadlar və yaxud tərəvəz və meyvə tərkibli salatlar həmçinin Amerikan mədəniyyətin bir hissəsidir. Şirin qarğıdalı və balqabaq kimi qidalı tərəvəzlərin vacibliyini nəzərdən qaçırmamalıyıq. Qarğıdalı müxtəlif şəkildə süfrəyə verilir. Yağ və duzla verilən bişmiş qarğıdalı, popkorn, və ya corn dogs – üzərində qarğıdalı xəmiri olan yaxşı qızardılmış sosiskalar ən populyar yeməklərdəndir. Balqabaq burada həmçinin xüsusi tərəvəz sayılır. O, əsasən 31 okyabr tarixində qeyd olunan Hellovinlə əlaqələndirilir. Hellovin zamanı bütün Amerika rəngini narıncı rəngə dəyişir, və evləri lampa şəklində bəzəyən içi oyulmuş bu tərəvəzin yanından keçmək qeyri-mümkün olur. Ən populyar yeməklər balqabaq şorbası və balqabaq piroqudur.

Şükran günündə süfrəyə verilən içi doldurulmuş hind quşu^[208], şirin kartof və quşüzümü sousu kimi yeməklər Amerikan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Bütün ailə süfrənin arxasında yığılıraraq əldə etdiyi məhsula görə tanrıya dua və şükür edir. Amerikada dostlarla görüşmək üçün o qədər səbəb var ki – barbekü, qril qonaqlıqları tez-tez təşkil olunur. Bağda qonaqların qəbulu da çox populyardır. Qrildə ətdən və tərəvəzlərdən tutmuş meyvəyə kimi hər şey bişirmək mümkündür. Amerikan barbekü qonaqlığında adətən müxtəlif souslarla verilən qabırğalar və toyuq qanadları istifadə olunur. Amerikan mətbəxində salatlardan da çox istifadə olunur. Kahı ilə Sezar salatı, vineqret, və ya tərəvəzlər və bərk bişirilmiş yumurta ilə Şefin salatı da çox populyardır. Başqa populyar salatların sırasında mayonezli kələm və yerkökü salatı və kərəviz, alma və qozdan hazırlanan Valdorf salatlarıdır. Duzdür, sağlam və qidalı xörəklərin hazırlanması müəyyən vaxt və səyləri tələb edir. Lakin, bunuda unutmamalıyıq ki, qidanın hazırlanması həmçinin cəhd və fantaziya tələb edən incəsənətdir.

Amerikan yemə vərdişləri müxtəlif variantları ilə özünün Britaniya mətbəxi köklərinə çox şey borcludur. Buna baxmayaraq, Amerika torpaqları Britaniyalıların yetişdirə bilməyədiyi yeni bitkiləri yetişdirə bilirdi, əksər kolonist Avropalılar tərəfindən mənimsənilənə qədər bu yeni qidaları yemədi.^[209] Vaxt keçdikcə Amerika qidaları yemək tənqidçisi Con Hessin 1972-ci ildə bəyan etdiyi bir nöqtəyə gəldi: "Bizim qurucu atalarımız qidalarının keyfiyyətində olduğu kimi nəsr və zəkada da indiki siyasi liderlərdən daha üstün idi".^[210]

Əsas məqalə: ABŞ ədəbiyyatı

Avropalılar Amerika ərazisinə gələndək burada hindi tayfalarının şifahi və yazılı ədəbiyyatı^[ad] olmuşdur.^[211][212] İngilis dilində ədəbiyyat XVII əsrdə yaranmışdır. R. Vilyamsın publisistikasında puritançılıq əleyhinə və demokratik motivlər əsas yer tutur. Amerika poeziyasının ilk nümunələri istiqlaliyyət uğrunda müharibənin doğurduğu ictimai yuksəlişlə bağlıdır^[ae].

XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Amerika incəsənəti və ədəbiyyatı öz mənşəyini böyük hissəsini Avropadan aldı. Nataniel Hotorn, Edqar Allan Po və Henri Devid Toro kimi yazıçılar XIX əsrin ortalarına qədər səciyyəvi Amerikan ədəbi növünü yaratdılar. Mark Tven və şair Volt Vitmen əsrin ikinci yarısında başlıca simalar idi; həyatı boyu demək olar ki, heç tanınmayan Emili Dikinson indi əsas amerikalı şair kimi tanınır.^[213] German Melvillin "Mobi Dik" (1851-ci il), Tvenin Heklberri Finnin macəraları (1885-ci il), Frensis Skott Fitsceraldın Böyük Getsbi (1925-ci il) və Harper Linin Bülbülü öldürmək (1960-cı il) kimi milli təcrübə və xarakterin əsas aspektlərinin əsası kimi görülən işlər "Böyük Amerika romanı" adlandırıla bilər.^[214] On iki ABŞ vətəndaşı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb, ən sonuncusunu isə 2016-cı ildə Bob Dilan qazanıb. Vilyam Folkner, Ernest Heminquey və Con Steynbek XX əsrin ən nüfuzlu yazıçıları arasında sayılırlar.^[215] ABŞ-də Vestern uydurması və hardboiled cinayət uydurması kimi məşhur ədəbi janrlar inkişaf etmişdir. Con Bart, Tomas Pinçon və Don DeLillo kimi postmodernist yazıçıların daxil olduğu bit cərəyanı yazıçıları yeni ədəbi yanaşmalar açdılar.^[216]

Amerikan şairi Nataniel Hotorn 1804-cü ildə Massaçusets ştatının Seylem şəhərində anadan olmuşdur.^[217] 1825-ci ildə Boudin kollecini bitirib.^[218] Ədəbi yaradıcılığa XVIII əsrin 20-ci illərində başlayıb. İlk əsəri "Fenşo" ("Fanshaw") romanı olmuşdur (1828). 1837-ci ildə "İki dəfə hekayə əhvalatı", 1841-ci ildə "Babanın kreslosu" əsərlərini yazmışdır. 1838-ci ildə Sofiya Pibodi ilə ailə həyatı qurmuşdur. Sofiya ilə evləndikdən sonra 1842-ci ildə gömrük idarəsində çalışmış, transsendentalist-utopik cərəyana qoşulmuşdur.

Amerikan şairi Henri Lonqfello 1807-ci ildə Men ştatının Portlend şəhərində anadan olmuşdur. 1840-cı illərdə abolisionizm hərəkatına qoşulmuş, hindlilərin qırılması və zəncilərin köləliyinə qarşı etiraz səsini ucaltmışdır. Şimali Amerika hindlilərinin folkloru əsasında yazılmış "Havayata haqqında nəğmə" (1855) poemasında cəsur və yenilməz hindli obrazını yaratmışdır. Henri Lonqfelli alim-filoloq kimi də tanınmışdır. 1876–1879-cu illər ərzində yazdığı 31 cildlik "Yerlər haqqında şeirlər" kitabında dünya poeziyasında təbiət təsvirinə həsr olunmuş şeirlər toplanmışdır. Lonqfellinin "Rövşənbəy-Koroğlunun atlanışı" şeirini Cəfər Cabbarlı ana dilinə tərcümə etmişdir.^[219]

Amerikan yazıçısı Frensis Skott Fitsceraldın 1920 ci ildə yazdığı "Cənnətin bu tayı" (This Side of Paradise, 1920) ilk klassik romanıdır. Əsərin qəhrəmanı Emori Bleyn (ing. Amory Blaine) avropa köklü zəngin amerikan ailəsindən olub, yaraşıqlı, istedatlı lakin, lovğa, özünüsevən, şöhrətpərəst və yekəxana bir adamdır. Təhsildə hədsiz uğurlu olduğundan hətta dərsə pis hazırlaşan kimi də göstərməyə çalışarmış. İlk olaraq idmanda olan bacarıqsızlığı, onu müntəzəm məşqlərə vadar edir, nəhayətində uğurlar qazanmış olur. "Gözəllər və nəhlətlənmişlər" Frensis Skott Fitsceraldın sayca ikinci romanıdır. 1921 ci ildə Metropolitan jurnalında hissə-hissə çap olunduqdan sonra, roman kitab kimi ilk dəfə 1922 ci ildə ing. Scribner’s nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Roman jaz dövründəki kübar amerikan həyatından bəhs edir. Güman olunur ki; romanın əksər süjetləri Skott və Zelda Fitsceraldların ailə həyatından götürülmüşdür. "Böyük Getsbi"^[220] (ing. The Great Gatsby) romanı Amerika ədəbiyyatında "Caz dövrünü" tipik əks etdirir. 10 aprel 1925-ci ildə işıq üzü görmüşdür^[221]. Roman amerika modernizminin əhəmiyyət kəsb edən əsərlərindən sayılır. Fitscerald romanı Avropaya səfər zamanı Parisdə bitirərək dərc etdirmişdir.

XIX əsrin I yarısında Amerika ədəbiyyatında romantizm inkişaf etmişdi. Onun ilk görkəmli nümayəndəsi Vaşinqton İrvinq olmuşdur.^[222] Onu bəzən "Amerika ədəbiyyatının atası" da adlandırırlar. "Ceffri Krayonun qaralama dəftəri" kitabına daxil olan "Rip van Vinkl" və "Yuxulu Dərə haqqında əfsanə" hekayələrinə görə şöhrət qazanmışdır. Onun tarixi mövzudakı əsərləri ilk ABŞ prezidenti Corc Vaşinqton, irland yazıçısı Oliver Qoldsmit və Məhəmməd peyğəmbərin bioqrafiyalarından və XV əsr İspaniya tarixi ilə bağlı mövzulardan – Xristofor Kolumb, İspaniyada ərəb istilası və Əl-Həmra sarayı haqqında əsərlərdən ibarətdir. İrvinq həmçinin 1842–1846-cı illərdə ABŞ-nin İspaniyada səfiri işləmişdir. Ədəbiyyatda ilk addımını 1802-ci ildə Londonda dərc olunan "The Morning Chronicle" qəzetində Conatan Oldstayl təxəllüsü altında Nyu-Yorkun sosial həyatı və teatrları haqqında yazdığı yazılarla atmışdır. 1815-ci ildə ailə biznesi ilə əlaqədar İngiltərəyə köçmüş və 1819-cu ildə ona sonradan dünya şöhrəti qazandıran "Ceffri Krayonun qaralama dəftəri" (The Sketch Book of Geoffrey Crayon) kitabını nəşr etdirmişdir. O, Ceyms Fenimor Kuperlə yanaşı Avropada bəyənilən ilk amerikalı yazıçılardan biri olmuş və Nataniel Houtorn, Herman Melvil, Henri Uodsvors Lonqfellou və Edqar Allan Po kimi Amerika yazıçılarını həvəsləndirmişdir.^[223][224]. Kitabları dünyada ən çox satılan ilk amerikalı yazıçı kimi, İrvinq Amerika yazıçılarının müəllif hüquqlarını qorumaq üçün daha sərt qanunların qəbul olunması üçün səy göstərirdi.

Ceyms Fenimor Kuper^[225] tarixi romanlarında ("Pionerlər", "Sonuncu mogikan" və s.) hindi qəbilələrinin amansızcasına qırılmasını təsvir etmişdir. Amerika romantizminin ilk görkəmli nümayəndələrindən biri olan Ceyms təkcə öz vətənində deyil, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində yaxşı tanınır. Macəra romanlarının və ovçu Natti (Nataniel) Bamponun sərgüzəştləri haqqında çoxsaylı əsərlərin müəllifidir. Həmin seriyadan olan "Sonuncu mogikan" əsəri onun yaradıcılığının zirvəsi hesab olunur.Milli Amerika ədəbiyyatının ilk qiymətli nümunələrini yaradan Kuper məhsuldar yazıçılardan olmuşdur. Tədqiqatçılar onun yaradıcılığını üç dövrə bölürlər: Birinci dövrdə (1821–1826) "Casus", "Losman", "Pionerlər", "Sonuncu mogikan"^[226]; İkinci dövrdə (1826–1833) "İgid", "Heydenmauer", "Cəllad"; Üçüncü dövrdə (1833–1850) "Evə", "Evdə", "Mogikanlar", "Ləpirçi"^[227], "Vəhşi heyvan ovçusu" əsərləri yaranmışdır. C.F.Kuper əvvəlcə kiçik tarixçələr, sonralar isə Qərbi Avropa yazıçılarının təsiri altında ilk romanlarını yazmağa başlayır. İlk romanı olan "Ehtiyat" heç bir uğur qazanmamasına baxmayaraq, bu gənc yazıçı həvəsdən düşmür və yeni əsər "Casus" romanı üzərində işləyir. Müəllifin fikrincə, bu əsl Amerika romanı olmalı idi. Doğrudan da o dövrə qədər Yeni Dünyada yaranan bədii əsərlər daha çox Avropa ədəbiyyatlarının, xüsusilə, ingilis ədəbiyyatının təsiri altında yazıldığından, onlarda milli xüsusiyyətlər çox az idi. Digər tərəfdən də hələ Amerika xalqı heç də düz-əməlli formalaşmamışdı. Bunu çox yaxşı dərk edən Kuper məhz milli Amerika ədəbiyyatını yaratmağa çalışır. "Casus" romanının uğurlarından sonra Kuper daha böyük həvəslə milli Amerika romanları yazmaq qərarına gəlir və "Pionerlər" adlı əsəri üzərində işləyir. İlk dəfə olaraq bu romanın səhifələrində sonradan Dəri Corab, Vəhşi heyvan ovçusu, Şahingöz, Uzun Karabin və Ləpirçi ləqəbləri ilə tanınacaq "ağ adam" Nataniel (Natti) Bamponun və onun "qırmızı dərili" hindu dostları Çinqaçkuk, onun oğlu Unkas göründü. "Pionerlər" romanı çap olunandan bir il sonra dəniz mövzusuna həsr etdiyi ilk romanını – "Losman" əsərini yazır. Valter Skotun "Pirat" (Dəniz qulduru) romanı çapdan çıxandan sonra C.F.Kuper bu məşhur ingilis tarixi roman ustası ilə yarışa girmək qərarına gəlir və dəniz mövzusunda bu əsərini yazır. Boston uğrunda müharibə mövzusu da o dövrdə çox populyar idi və Kuper bu mövzuda ingilis zadəganlarının həyatından bəhs edən "Layonel Lankoli" romanını yazmışdır. Kuper 1826–1833-cü illərdə Avropaya səyahətə çıxmış, Fransanı, İtalyanı və Almaniyanı gəzmiş, 1830-cu il "İyul İnqilabı"nın şahidi olmuş, vətənə qayıdandan sonra "Amerikanın Avropa qeydləri" adlı publisistik əsərini qələmə almışdır. Avropa səyahəti yazıçının dünyagörüşünü dəyişmiş və onu Amerika hadisələrinə düzgün qiymət verməyə sövq etmişdir.

Amerikan yazıçısı Ernest Miller Heminquey Çikaqoda anadan olmuşdur. Müəllifin "Hekayələr və üç şeir" (1923), "Bizim zəmanəmizdə" (1924) adlı ilk kitabları da Parisdə çıхmışdı. "Kişilərsiz qadınlar" (1927) kitabının nəşrindən sonra Heminquey Parisdən ABŞ-yə qayıtmışdı. Nisbətən sonrakı dövrün məhsulu olan "Zəng kimin üçün çalınır" (1940) romanı ilə birlikdə "Əlvida, silah!" üslub gözəlliyi və ifadəliliyi baхımından Heminqueyin ən yaхşı əsəri sayılır. Doğrudur, yazıçının ispan korridasından bəhs edən "Günortadan sonra ölüm" (1932), yaхud "Afrikanın yaşıl təpələri" (1935) sənədli povestləri ümumən maraqlı idi, lakin burada həqiqi Heminquey sənətkarlığı duyulmurdu. Tənqidçilərin fikrincə, bu dövrün ən uğurlu əsərləri "Frensis Makomberin ani хoşbəхtliyi" və "Klimancaro qarı" (1932) kimi hekayələr sayıla bilərdi. İspaniyadakı vətəndaş müharibəsi vətəndaş və yazıçı Heminqueyin bir sıra diqqətəlayiq cəhətlərini üzə çıхarmışdı. O, hərbi jurnalist kimi iç savaşın ən qaynar nöqtələrində olmuşdu. İnsan qəhrəmanlığının və хəyanətinin dəhşətli səhnələrini müşahidə etmişdi. "Beşinci dəstə" (1937) pyesi və "Zəng kimin üçün çalınır?" (1940) romanı bu dövrün acı ibrət dərslərinin nəticəsi kimi meydana çıхmışdı. 1952-ci ildə yazıçının "Life" jurnalında dərc etdirdiyi "Qoca və dəniz" povesti ilə çıхdı. "İnsanı məhv etmək olar, amma məğlub etmək mümkün deyildir" – əsərin əsas leytmotivi müəllifin bu qanadlı ifadəsində öz əksini tapmışdı. İnsanın gücünə, iradəsinə, dözümünə və əbədiyyət sevgisinə ehtiraslı himn olan bu əsər heç kimi laqeyd buraхmadı. Növbəti il "Qoca və dəniz" Pulitser mükafatına layiq görüldü, Ernest Heminquey itirilmiş yazıçı nüfuzunu bərpa etdi. Yenidən milyonların sevimli müəllifinə çevrildi. Ernest Heminqueyin 1950 ci illərdə yazmış olduğu "Həmişə səninlə olan bayram" avtobioqrafik əsəri onun Paris həyatından, dövrünün gärkəmli adamları ilə görüşlərindən, Parisin füsünkar gözəlliyindən bəhs edir.

Demokrat və novator şair Volt Vitmen quldarlıq əleyhinə mübarizəni, humanizm ideallarını tərənnüm etmişdir ("Ot ləçəkləri" məcmuəsi)^[228]. Onun yaradıcılığı Amerika ədəbiyyatında realizmin təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. Humanist olmaqla yanaşı, həm də transsendentalizm və realizm arasındakı keçidin bir hissəsi idi və öz əsərlərində hər iki görünüşü daxil edib. Vitmen Amerika kanonun ən nüfuzlu şairləri arasında yer alır və çox vaxt sərbəst şer atası adlandırılır.^[229] Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.

Edqar Allan Po romantizm hərəkatının liderlərindən biridir. Valideynlərini çox erkən yaşlarında itirən Edqar Con Allan adlı varlı tacir tərəfindən oğulluğa götürülmüşdü. Əvvəlcə İngiltərədə tərbiyə alan Edqar 1826-cı ildə Virciniya universitetinə xarici dilləri öyrənmək istəyilə qəbul olunmuşdur. 1830-cu ildə hərbi akademiyada təhsilini davam etdirir, lakin tezliklə buradan uzaqlaşır və bu hadisə ögey atası ilə münasibətlərinə son qoyur. Gənc Edqar bütün maliyyə imkanlarından məhrum olaraq yoxsulluğa düçar olur, lakin tezliklə özünü peşəkar ədəbiyyatçı və jurnalist kimi göstərən Edqar Po çox ağır və sonu faciə ilə yekunlaşacaq həyata başlayır. Qısa oçerklər, detektiv və kriminoloji-fantastik janrlarda hekayələr yazan ilk Amerika yazıçılarından biri kimi qəbul olunur.^[230] O, həmçinin elmi-fantastik janra da töhfələr vermişdir. Belə zəngin ədəbi irsə malik olan yazıçı bu nailiyətlərə qırx illik qısa ömrü çərçivəsində nail olmuşdur. Ölümünün səbəbi hələ də sirr olaraq qalır. Alkoqol və narkotik maddələrdən ifrat istifadədən başlayaraq, vəba xəstəliyi, quduzluğa yoluxma, intihar, vərəm, ürək çatışmazlığı və s. ölümünə mümkün səbəblər kimi göstərilmişdir.^[231]

Uşaq aləmini realizmlə təsvir edən Mark Tven Amerika ədəbiyyatında sosioloji romanın əsasını qoymuşdur^[af]. Oxuculara daha çox "Heklberri Finnin macəraları" (Adventures of Huckleberry Finn) və "Tom Soyyerin macəraları" (The Adventures of Tom Sawyer)^[233][234] adlı romanları ilə tanışdır. Mark Tven bir çox məşhur aforizmlərin müəllifi kimi də tanınır. Klemens dövrünün ən məşhur adamları-prezidentlər, dünya şöhrətli incəsənət xadimləri, sənayeçilər və Avropa kral ailələri ilə dostluq münasibətlərində olmuşdur. Tanınmış amerika yazıçıları Vilyam Folkner Tveni Amerika ədəbiyyatının "atası", Ernest Heminquey isə müasir Amerika ədəbiyyatının Tvenin sadəcə bir əsərindən – "Haklberri Finin sərgüzəştləri" romanından "törədiyini" bildirmişdir. 24 yaşında kapitanlıq səlahiyyətini öz üzərinə götürdü və Amerika Vətəndaş Müharibəsi çıxıb çay gəzintiləri qadağan edilənə qədər çayda kapitanlıq etdi. 18 noyabr 1865 günü New York Saturday Prcccvbbes adlı qəzetdə nümayiş olunan "Klaravasda tullanan qurbağa" adlı hekayə ilə ədəbiyyat sahəsində çıxış etdi. Bir kömür şaxtası düşərgəsində mədənçilərdən dinlədiyi yerli bir əhvalatı öz ağızından izah edərək məşhurlaşdırmışdır tutmuşdu. Hekayə 1867-ci ildə nümayiş olunan ilk kitabında da yer aldı. 1866-cı ildə bir qəzetin müxbiri olaraq Havay adalarına gedərək oradan yazılar göndərdi. İki il sonra yenə yerli bir qəzetin istəyi üzərinə Aralıq dənizidə bir gəmi dövrünə çıxdı və gəzinti yazılarını cəmləşdirib "Xarici Ölkə" adlı kitabında yığdı. Bu əsəri ilə ölkəsində çox məşhur komediya yazıçısı oldu. Tvenin qələm seçimi "Conklin Csescent Filler" olub. Bu qələmin əsas üstünlüyü masaya qoyulanda yuvarlanıb düşməməyi imiş. Ancaq Tvenin revmatizması olduğundan sonradan əsərlərini diktə edib.

Güclü iradə, təbiət və cəmiyyətlə mübarizə romantikasını Cek London təsvir etmişdir.^[235][236] London yaradıcılığa "Yaponiya sahillərində tayfun" adlı oçerki ilə gəlir və bu gəliş kifayət qədər uğurlu olur. Bele ki, San-Fransisko qəzetlərindən biri gənc yazıçını mükafatlandırır. Bir az sonra qələmə aldığı "Canavar oğlu" (Boston, 1900), "Atalarının tanrısı" (Çikaqo, 1901) "Şaxtanın övladları" (Nyu-York, 1902), "İnsana inam" (Nyu-York, 1904), "Ayüzlü" (Nyu-York, 1906), "İtirilmiş sima" (Nyu-York, 1910) hekayelərindən ibarət toplu, "Qarlar qızı" (1902), "Dəniz canavarı" (1904), Martin İden romanları yazıçıya böyük şöhrət gətirir.1894-cü ildə Buffaloda 30 gün müddətinə həbs edilən London daha sonra Oaklanda geri qayıtdı və Oakland Litseyinə yazıldı. Burada "Aegis" məktəb jurnalında bəzi yazıları nəşr edildi. Cek London ümidsizcə Berkli Universitetinə girməyi arzu edirdi və 1899-cı ildə yay boyunca davamlı dərs çalışdıqdan sonra bunu bacara bildi. Amma maddi problemlər səbəbi ilə 1897-ci ildə ayrılmağa məcbur oldu və diplom ala bilmədi.^{[237][238][239]}

Teodor Drayzer sadə amerikalıların faciəli taleyini təsvir etdi^[ag]. Drayzer özünün ən məşhur əsəri olan "Kerri bacı" romanını 1900-cü ildə yazmışdır.^[240] Romanın qəhrəmanı öncə evli adamın məşuqəsi, sonra isə məşhur aktrisa olan bir qızdır. Yazıçının ilk irihəcmli bu əsəri heç də ona şöhrət yox, rüsvayçılıq və həqarət gətirdi. 1250 nüsxədə çap edilmiş kitabın yalnız 450-si oxucuya yetişdi, qalan nüsxələr isə "donduruldu"; tənqidçilər dostyanə Drazyzeri qəddarlıqda, əxlaqsızlıqda günahlandırıb, ona "gəncləri pis yola çəkən" damğası vurdu. Yeddi ildən sonra "Kerri bacı" kitabı İngiltərədə növbəti dəfə işıq üzü gördü, bestsellerə çevrildi, tənqidçilərin ən yüksək rəyini qazandı, bütün Avropa dillərinə çap olundu və yalnız bundan sonra ABŞ-də nəşr olundu. Hazırda isə bu kitabı XX əsr Amerika ədəbiyyatının "vizit kartı" adlandırırlar. 1915-ci ildən sonra Drayzer hekayə və esselər, tərcümeyi-hal yazmışdır; bütün bu əsərlərdə ictimai qaydaların adi adama göstərdiyi əzici təsiri əks etdirir. Bu ideya onun ən məşhur əsəri olan "Amerika faciəsi"nin mövzusunu təşkil edir. Əsəri həqiqətən baş vermiş məhkəmə prosesinin protokoluna əsəslanır: cəmiyyətdə irəli getməyə can atan gənc adam cinayət törədir və ölüm cəzasına məhkum edilir. Yeri gəlmişkən, bu kitabda əvvəlki Spenser heyranlığı başqa dünyagörüşü ilə əvəz olunur. "Kerri bacı" romanından sonra Teodor Drayzer "Cenni Herhardt" (1911), "Arzular trilogiyası": " Maliyyəçi" (1912), "Titan" (1914), "Dözümlülük" (tamamlanmamış, 1947), "Dahi" (1915), "Amerika faciəsi" (1925), "Dayaq" (1946) romanlarını, publisistik məqalələr və "Vur, təbil!" pyesini, "Drayzer Rusiyaya baxır" (1928), "Faciəli Amerika" (1931) və "Məktublar" (1959) publisistik əsərlərini yazmışdır^[241].

German Melvillin^[242] birinci iki kitabı diqqəti çox cəlkb etmişdir, baxmayaraq ki onlar bestsellerlər deyildilər və onun məşhurluğu yalnız bir neçə ildən sonra, əsasən də "Mobi Dik" romanından sonra başladı. Onun 20-dən çox romanı dünya dillərinə tərcümə olunmuşdur. Bir Amerikan ədəbiyyat klassiki qəbul edilən Mobi Dik adlı tanınmış əsərin müəllifidir. Uzun illər boyu unudulmuş bir yazıçı olaraq qalmış,1920-ci ildə yenidən kəşf edilib böyük bir yazıçı kimi tanınmışdır.^{[243][244][245]}

Şair Co Hill sosialist ideyalarını tərənnüm etmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində K. Sendberq, R. Frost, V. Lindsey, E. A. Robinson və başqa şairlər realist əsərlər yazdılar.

Amerikan yazıçısı Rey Bredberi^[246] "Mars xronikaları"^[247] (1950), "Şəkilli kitabdakı adam" (1951), "Günəşin qızıl almaları" (1953), "Farenheytlə 451°"^[248] (1955), "Ən yaxşı əyyam" (1959), "Elektrik cazibəsini vəsf edirəm" (1969) və s. elmi-fantastik əsərlərində aktual ictimai problemlərə toxunulur. "Zəncirotu şərabı"^[249], "Pas", "Məzuniyyət", "Salam, xudahafiz" hekayələri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir^[250].

ABŞ fantastikasının patriarxı Robert Haynlayn^{[251][252][253]} dövrünü qabaqlayan bir çox ideyaların müəllifi olmuş və bir çox nüfuzlu mükafatlara layiq bilinmişdir. İdeya zənginliyi, obrazların qeyri-standarlılığı, canlı və iti dil, baş verənlərə oxucunu inandırmaq bacarığı, yazıçının ən əsas xüsusiyyətlərindəndir. Onun bir çox əsərləri ekranlaşdırılmışdır. Dörd dəfə Hüqo mükafatına layiq görülmüşdür. Fantastik ədəbiyyat sahəsindəki nəaliyyətlərinə görə isə bir neçə dəfə "Nebula" mükafatını qazanmışdır. Onun ən məşhur əsəri 1965-ci ildə yazdığı "Ay sərt sahibədir" romanıdır. Əsərdə hadisələr Ayda baş verir. 21-ci əsrdə Ay Terradan (Yerdən) məhkumların göndərildiyi böyük həbsxanadır. Ayda insanlar torpaqsız süxurların üzərində taxıl yetişdirməli və Terraya göndərməlidirlər. Bu olduqca ağır zəhmət tələb edir. Eyni zamanda su faydalı qazıntı kimi ayrıca mədən sənayesidir. Xərclər dayanmadan artır. Yaşamaq əzaba çevrilir. Sosial təzyiqlər dözülməz hal alır. Yerli inzibatçıların özbaşınalığına və qəddarlığına qarşı Ay sakinləri inqilab etmək qərarını verirlər.

Qorxu, triller, fantastika, fentezi, mistika kimi janrlarda əsərlər yazan Stiven Kinq^[254] 1967-ci ildə ilk peşəkar qısa hekayəsi olan "Şüşə döşəmə"ni (ingiliscə The Glass Floor) yazmışdır. 1971-ci ilin payızında Stiven, Men ştatının Hampden şəhərində yerləşən Hampden akademiyasında ingilis dili dərsləri keçməyə başlayır. Gecələr və həftəsonları isə o, qısa hekayələr və novellalar yazırdı. 1973-cü ilin yazında Dabldey&Ko. şirkəti onun "Kerri" (ingiliscə Carrie) adlı əsərini çap etməyə razılıq verir. Bu əsər nəşr edildikdən sonra, Kinqin Dabldey&Ko-dan olan redaktoru Bill Tompson ona müəllimlik peşəsini buraxaraq, bütün vaxtını yazıçılığa sərf etməyə imkan verəcək qədər maddi cəhətdən təmin olunacağını bildirir. 1973-cü ilin yayının sonunda Kinqin getdikcə artan ailəsi, anasının səhhətini pisləşməsi ilə əlaqədar olaraq Men ştatının cənubuna köçürlər. Burada ailə Şimali Vinhemdə, Sebaqo gölü yaxınlığında özünə yay evi kirayələyir. Kinq burada öz "Seylim Püşkü" (ingiliscə Salem`s Lot) adlı əsərini yazır. Bu dövr ərzində Kinqin 59 yaşlı anası xərçəng xəstəliyindən dünyasını dəyişir. "Kerri" əsəri 1974-cü ilin yazında nəşr edildi. Həmin ilin payızında ailə Kolorado ştatının Bulder şəhərinə köçür. Burada yaşadığı 1 ildən də az müddət ərzində Kinq öz "Parıltı" (ingiliscə The Shining) adlı əsərini yazır. 1975-ci ildə Kinq Men ştatına geri qayıdaraq, Qərbi Menin göllərlə zəngin olan rayonunda özünə ev alır və hələ Bulder şəhərində yazmağa başladığı "Qarşıdurma" (ingiliscə The Stand) adlı əsərini bitirir və "Ölü zona" (ingiliscə The Dead Zone) adlı əsərini yazır. Onu dünyada məşhurlaşdıran, müəllifin üzərində 30 ildən artıq bir müddətdə işlədiyi və özünün bütün yaradıcılığı boyu ərsəyə gətirmiş olduğu ən yaxşı əsəri isə əfsanəvi tsikl "Qaranlıq qala" kitablar seriyasıdır^{[255][256][257]}.

Amerikan yazıçı, eyni zamanda ssenarist və prodüser olan Corc Martinin əsərləri, əsasən, fantaziya, elmi-fantastik və qorxu janrlarındadır^[258][259]. Fantastik qurğu janrında yazılan "Buz və Alovun nəğməsi" adlı romanlar seriyası onun ən məşhur əsəridir. Bu əsərin əsasında "Taxtların oyunu" adlı teleserial hazırlanmışdır.

Əsas məqalə: ABŞ folkloru

ABŞ folkloru əfsanələr, nağıllar, atalar sözləri, lətifələr, inanclar, miflər və s. ibarətdir.^[261]

ABŞ folklorunun bir sıra standart mənbələri mövcuddur. Bu mənbələrdən Murdokun Şimali Amerika folklorunun etnoqrafik biblioqrafiyası (Ethnographic Bibliography of North America) və Çarlz Hayvudun Amerika folklorunun və xalq nəğmələrinin biblioqrafiyası (Bibliography of North American Folklore and Folksong) iki cildlik kitabı, ikinci nəşr 1961-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Əlavə olaraq, Şimali Amerika folkloru haqqında 130-dan çox mövzu və dissertasiya işi yazılmışdır. Amerikanın Fəlsəfə Cəmiyyətinin kitabxanasında hindu mədəniyyəti və folklor əlyazmalarının depoziti və müxtəlif nəşr olunmamış, lakin araşdırılmış nümunələr saxlanılır. Bu mənbələrdən diqqət çəkənləri Erminie Uiler-Voegelinin "Ədəbiyyat ensiklopediyası"nda Şimali Amerikanın yerli ədəbiyyatı (North American Native Literature, 1946) və "Folklorun Standart lüğəti" (Standard Dictionary of Folklore), "Şimali Amerika hindularının folkloru" (North American İndian Folklore), "Mifologiya və əfsanələr" (Mythology and Legend 1950). Erminie Uiler-Voegelinin tədqiqatı bütün folklor janrlarını əhatə edir. Digər tədqiqat işləri miflər, yaxud nağılların tədqiqatı üzrə aparılmışdır. Belə araşdırmalardan H.B. Aleksandrın "Şimali Amerikanların mifləri" (North American Mythology), 10 cilddə "Bütün etnik qrupların mifologiyası" (Mythology of All Races series, 1916) və Stits Tompsonun Amerika hindularının nağıllarını araşdıran "Folklor" tədqiqat işləridir^[262].

1891-ci ildə Boas "Nağılların Şimali Amerika hinduları arasında yayılması" (Dissemination of Tales Among the natives of North America) materialını çap etdirmişdir ki, bu elmi tədqiqat işində nağılların Şimali Amerika qitəsində yayılması arealı araşdırılmışdır. Həmin araşdırmada Boasın təqdimatında bu nağıllar Asiya və Şimali Amerika xalq nağılları bir-biri ilə inteqrasiya etmişdir. Baxmayaraq ki, Teylor əvvəldən Asiya-Amerika hindu nağılları arasındakı paralelliyi göstərmişdir, Boas ilk dəfə bu sahə üzrə fundamental tədqiqat işi aparmış və əldə edilən nəticələr XX əsr folklorşünasları arasında ciddi intriqaya səbəb olmuşdur. Boas öz tədqiqat işində Asiya və Şimali Amerika hindularının mif və nağıllarındakı çox sayda paralel nəticələri təqdim etmişdir. Əlavə olaraq, klassik tədqiqatçılar Bogoras (1902) və Hattın (1949, 1951) və digər əksər tədqiqatçılar olan Erkes(1925), Koppers (1930), Hoebel (1941), Norbeck (1955), İkeda (1960), Chouninq (1962) öz məqalələrində hindu mif və nağılları təhlil edərək eyni nəticəyə gəlmişdirlər. Şimali Amerika hindularının incəsənət və musiqiləri Asiya ənənləri əsasında araşdırılmışdır.(Adam 1931, Hentze 1958, Barbeau 1942, 1962). Boas eyni zamanda Amerikanın şimal və cənub qitəsində yaşayan hindu tayfalarının foklorunu müqayisəli olaraq araşdırmış və bu zaman Navaho tayfasının nağıl və mifləri əsas obyekt kimi götürülmüşdür^[263].

ABŞ-də antropologiya elmi dörd yarımqrupa bölünür: mədəni, arxeoloji, bioloji və dilçilik antropologiyası. Avropada isə etnologiya adlandırılan elm sonralar sosial antropologiya adlandırılıb. Müasir dövrdə artıq bu elmin adı sosial-mədəni antropologiya kimi işlənir^[264].

• Sosial-mədəni antropologiya insan və icma, cəmiyyət arasındakı əlaqələri, insanların dünya, təbiət haqqındakı düşüncə və fikirlərini müqayisəli şəkildə öyrənir. Mədəni antropologiya əsasən fəlsəfə, ədəbiyyat və incəsənətlə sıx təmasdadır.
• Bioloji antropologiya insan və digər canlı primatların (ali məməlilər dəstəsi: insanlar, meymunlar və yarımməməlilər) bioloji, təkamül, demoqrafik inkişafını öyrənir.
• Arxeoloji antropologiya qədim cəmiyyətin yaşayışı, məişətdə işlədilən materiallar və nümunələri araşdırır.
• Dilçilik antropologiyası isə şifahi dil qaydalarını, insanların ünsiyyət prosesini, zaman və məkana görə dillərin müxtəlifliyini, dillər və mədəniyyətlər arasındakı qohumluq əlaqələrini araşdırır.

Əsas məqalə: ABŞ fəlsəfəsi

Toro və Ralf Uold Emersonun rəhbərlik etdiyi transsendentalistlər ilk böyük Amerika fəlsəfi cəryanını qurdular. Vətəndaş müharibəsindən sonra, Çarlz Sanders, daha sonra isə Vilyam Ceyms və Con Dyui praqmatizmin inkişafında lider idi. Uillard van Orman Kuayn və Riçard Rotri, sonradan Noam Çomski analitik fəlsəfəni Amerika fəlsəfə məktəbində ön plana çıxarmışdılar. Con Rolz və Robert Nozik siyasi fəlsəfənin canlanmasına rəhbərlik etdilər və Marta Nussbaum bu gün bunun ən əhəmiyyətli simasıdır. Kornel Vest və Cudit Batler Amerika fəlsəfə məktəbində kontinental ənənəyə rəhbərlik etmişdir. Milton Fridmen, Ceyms Byukenen və Tomas Souell Çikaqo məktəbi iqtisadiyyatçıları sosial və siyasi fəlsəfədə müxtəlif sahələrə təsir ediblər.^[265][266]

1836-cı ildə ABŞ-də transsendental klubun əsasını qoymuş idealist filosof və yazıçılar qrupuna Ralf Uold Emerson (1803–1882), C.Ripli (1802–1880), T.Parker (1810–1860), M.Fuller (1810–1850), Henri Devid Toro (1817–1862) və başqaları daxil idi^[267]. Transsendentalistlər sensualizmə mənfi münasibətini bildirir, Kant və Fixtenin, Yakobinin və Şleyermaxerin fəlsəfəsi ilə öz əlaqəsini qeyd edirdilər. Onların dünyagörüşünə Amerikan puritanizminin etik-sosial ideyaları, Platonun, ingilis romantik şairlərinin – C.Kolric, U.Vordsvortun "Göl məktəbi", Karleylin və Jan Jak Russonun baxışları dərin təsir göstərmişdir. Romantizm və xırda burjua demokratizmi mövqelərindən kapitalizmin amansızlığını tənqid etmiş, sosial münaqişələrin həllində mənəvi özünütəkmilləşdirməyə diqqət yetirmiş, təbiətlə yaxınlaşmağa çağırmışlar. Bir çox transsendentalistlər ABŞ-də köhnəliyə qarşı fəal çıxış etmişlər. 1841-ci ildə C.Ripli yazıçı H.Qotorn və başqaları ilə birlikdə Boston yaxınlığındakı "Bruk Farm" (1847-ci ilə qədər mövcud olmuşdur) adlı furyerist koloniya təşkil etmişlər. Baxışları Ralf Uold Emersonun "Təbiət" əsərində tam şəkildə ifadə olunmuş transsendentalistlər Amerika ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin inkişafında müəyyən iz qoymuşlar^{[268][269][270]}.

Amerikan filosofu Con Dyui^[271] praqmatizm fəlsəfi cərəyanının inkişafında mühüm rol oynamışdır^{[272][273][274]}. Con Dyuinin də praqmatizmində təcrübə anlayışı çıxış nöqtəsini təşkil edir. Dyui onu bir tərəfdən insanın təbiətə rəngarəng münasibətlərini əhatə edən naturalist perspektivdə, digər tərəfdən isə sosial təcrübə kimi mənəvi-siyasi aspektdə nəzərdən keçirir. Dyuiyə görə, fəlsəfə qədim filosofların düşündükləri kimi aləmin gözəlliyindən heyrətə gəlmədən yox, gərgin ictimai həyatın stresslərindən meydana gəlir. Buna görə də onun fikirlərinə görə, fəlsəfənin əsas məqsədi sosial təcrübəni məhz təhlil edib təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq onu innsanın təbiətə münasibətlərini, bəzən hətta təbiətin özünü də daxil etməklə insan həyatının fəallığı ilə eyniləşdirir. Onun fikirlərinə görə, təcrübə hadisələr və simalar aləmi, təcrübədə qavranılan aləm, habelə insanın fəaliyyəti və taleyi, magiya və mistika, bir sözlə, yaşanılan hər şeydir^[275]. Təcrübənin bu şür anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtamaq zərurətini istisna edir. Müasir filosoflar da Dyuinin xidmətlərini elə məhz fundamentalizmin əsaslarını sarsıtmasında görürlər. Başqa sözlə, əvvəlki fəlsəfə bütün, o cümlədən mənəvi hadisələrin hansısa davamlı əsaslarının olmasını düşünürdü.Əksər müasir filosofların fikirlərinə görə, belə əsaslar, və ya "ilkin başlanğıclar" mövcud deyildirlər. Dyuinin özü materializmlə idealizmin bir-birinə əksini Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən çıxarır.Dyui hesab edir ki, bu gün materializmlə idealizmi qarşı-qarşıya qoymağa əsas yoxdur. Təcrübəyə uyğun və qeyri-uyğun "mahiyyətlərə" bölgü tanış deyil, yəni təcrübədə fasiləsiz prinsipi təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna görə bu və ya digər ideyaların "materializm" və ya "idealizm" halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz^[276]. Məntiqin əsasları və xüsusilə də semantik istiqamətləriylə əlaqədar bir qayda inkişaf etdirmiş olan və analitik fəlsəfəni ön plana çıxaran Uillard van Orman Kuayn ABŞ-lı müasir məntiqçi və filosofdur. Ümumiyyətlə Russell və Vaythed tərəfindən inkişaf etdirilmiş olan riyazi məntiqə sadiq qalmış olan Quinn, ingilis filosoflarının məntiqin ontoloji olaraq neytral olduğu ümumi fikrinə əleyhdar bir tərzdə , bir məntiq nəzəriyyəsinin qəbulunu ortaya çıxardığı ontoloji nəticələri dilə gətirməyə çalışmışdır. Düzəldilməsi mümkün olmayan analitik mülahizələrlə, təcrübə nəticəsində düzəldilə bilən sintetik mülahizələr arasında əsaslı bir ayrı-seçkilik olduğu nəzəriyyəsi ilə, mənalı hər mülahizənin, birbaşa və vasitəçisiz təcrübələrdən hərəkətlə yaradılmış bir şey olduğu fikrinə şiddətlə qarşı çıxan Quinn, Duhemi izləyərək, elm adamının təcrübəni sınaqdan keçirməsinə, dağınıq bir mülahizəni deyil, bir sıra təklifləri qəbul etdiyini iddia etdi. Onun fikrinə görə, bir mülahizə yalnız "təcrübələrin yalın bir xülasəsi" deyil, lakin elmi sistemin bir hissəsidir^[277]. İnsan hüquqları və ədalət prinsipləri barədə məsələ ikinci dünya müharibəsindən sonra yeni bir səslənmə yaranmışdır Onun müzakirəsinə mühüm töhfəni amerikan filosofu Con Rolz gətirmişdir. Ədalət nəzəriyyəsi (A Theory of Justice, 1971) kitabında o, hüquq, ədalət və ədalətli bölgü ilə bağlı prinsipial məsələləri müzakirə edir^[278]. "İnsan hüquqları" və "ədalət" nəzəriyyələrinin problemlərindən biri ondadır ki, onların formulə etdiyi prinsiplər çox vaxt elə bir-birinə zidd olur. Məsələn, əgər nəzəriyyə "insanların ən böyük sayı üçün mümkün olan ən böyük xoşbəxtlik" utilitarist prinsipdən çıxış edirsə, onda o, hər bir ayrıca insani fərdin dəyərli olması prinsipi ilə asanlıqla konfliktə girə bilər. Müəyyən mənada Rolz müasir liberal demokratiyaya xas olan ədalət prinsiplərini izah etməyə cəhd edir^[279][280]. Özünün "Ədalət nəzəriyyəsi"ndə o, göstərməyə çalışır ki, ədalətin elə müəyyən prinsipləri mövcuddur ki, hər bir zəkavi insan onları seçərdi. Rolz metodoloji olaraq, özünəməxsus fikri eksperiment həyata keçirir. Əgər siz milli, tədrisi, sosial və siyasi statusunuza görə kim olduğunuzu, hansı cinsə, hansı irqə və hansı sinfə məxsus olduğunuzu bilməsəydiniz, onda siz cəmiyyətin hansı formasına üstünlük verərdiniz? Əgər siz elə bir cəmiyyətə düşsəydiniz ki, burada sizin mövqeyiniz və yeriniz qeyri-məlumdur, onda siz bu cəmiyyət üçün ədalətin hansı prinsiplərini seçərdiniz? Bu fikri eksperimenti Rolz çıxış vəziyyəti adlandırır – fərd burada özünün statusunu və yerini bilmədən cəmiyyət üçün ədalətin prinsiplərini seçməlidir. Bu fikri eksperimentin ideyası ondadır ki, ədalətli sosial nizam üçün elə prinsipləri tapmaq gərəkdir ki, onlarla bütün zəkavi insanlar razılaşsınlar. Başqa cür deyilsə, eksperimentin məğzi "rolların dəyişməsi" hipotetik yolu ilə universallaşdırmadan ibarətdir. Rolza görə, biz gözləyə bilərik ki, çıxış vəziyyətində olan və deməli, öz təbii istedadı və resursları barədə məlumatlanmayan zəkavi insan liberal siyasi hüquqların xeyrinə seçim edəcəkdir. Heç bir kəs belə bir şəraitdə siyasi azadlığı olmayan cəmiyyəti seçməzdi^{[281][282][283]}.

Əsas məqalə: ABŞ-də idman

Amerika futbolu bir çox göstəriciyə görə ən məşhur tamaşaçı idmandır,^[285] Milli Futbol Liqası (NFL) dünyada ən yüksək ortalama iştirakçıya malik idman liqasıdır və Super Boul dünyada milyonlar tərəfindən izlənilir. Beysbol XIX əsrin sonundan ABŞ-nin milli idman növü olaraq qəbul edilib, Böyük Beysbol Liqası (MLB) üst liqadır. Basketbol və buzüstü hokkey ölkənin növbəti iki aparıcı peşəkar komanda idmandır, Milli Basketbol Assosiasiyası (NBA) və Milli Hokkey Liqası (NHL) üst liqalardır. Bu dörd böyük idman peşəkarlıqla oynanıldıqda hər biri ilin fəqli, lakin üst-üstə düşən vaxtlarında bir mövsüm keçirirlər. Kollec futbolu və basketbolu böyük auditoriyanı cəlb edir.^[286] Futbolda ölkə 1994 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi etdi, kişi milli futbol komandası on dəfə Dünya Kubokuna vəsiqə qazanıb və qadın milli futbol komandası üç dəfə FİFA Qadınlararası dünya çempionatı qalibi olub, MLS ABŞ-də bu idmanın ən yüksək liqasıdır^[ah]. ABŞ-də professional idman bazarı təxminən 69 milyard $ təşkil edir, bu bütün Avropa, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrinin cəmindən təxminən 50% böyükdür.^[287] ABŞ-də səkkiz Olimpiya oyunları təşkil edilib (2028 Yay Olimpiya Oyunları doqquzuncu olacaq). 2017-ci il (2017-ci il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ, Yay Olimpiya Oyunlarında digər bütün ölkələrdən daha çox olmaqla 2.522 medal qazanıb və Qış Olimpiya Oyunlarında 305 medal qazanaraq Norveçdən sonra ikincidir.^[288] Beysbol və amerika futbolu kimi başlıca ABŞ idman növləri Avropa praktikasında inkişaf etməməsinə baxmayaraq basketbol, voleybol, skeytbordinq və snoubordinq Amerikanın ixtiralarıdır və bəziləri isə dünyada məşhurdur. Lakross və sörfinq Qərb təmasından əvvəlki yerli amerika və yerli havaylıların fəaliyyətlərindən yaranmışdır.^[289] Ən çox izlənilən fərdi idman növləri qolf və avtoidman, xüsusilə NASCAR-dır.^[290][291] Reqbi birliyi 115.000+ qeydiyyatdan keçmiş oyunçu və ayrıca 1,2 milyon iştirakçı ilə ABŞ-də ən sürətlə böyüyən idman sayılır.^[292]

Əsas məqalə: ABŞ kütləvi informasiya vasitələri

ABŞ-nin dörd böyük yayım telekanalı vardır.^[293] Bunlar National Broadcasting Company (NBC)^{[294][295][296]}, Columbia Broadcasting System (CBS)^[297], American Broadcasting Company (ABC)^[298] və Fox Broadcasting Company (FOX)^[299]-dur. Dörd böyük yayım televiziya şəbəkəsi hər biri kommersiya qurumudur. Kabel televiziyası müxtəlif mövqelərə xidmət edən yüzlərlə kanal təklif edir.^[300] Amerikalılar gündə orta hesabla iki saat yarım əsasən kommersiya məqsədli radio proqramlarını dinləyirlər.^[301]

1998-ci ildə ABŞ-nin kommersiya məqsədli radiostansiyalarının sayı 4.793 AM stansiyası və 5.662 FM stansiyasına çatmışdır. Bununla yanaşı, 1.460 ictimai radiostansiya mövcuddur. Bu stansiyaların əksəriyyəti təhsil məqsədləri üçün universitetlər və dövlət orqanları tərəfindən idarə olunur və dövlət və ya özəl fondlar, abunəliklər və korporativ zəmanətlər vasitəsi ilə maliyyələşdirilir. Bir çox ictimai radio yayımı NPR^[ai] tərəfindən maliyyələşdirilir. NPR, 1967-ci il İctimai yayım aktı əsasında 1970-ci il fevral ayında təsis edilmişdir; televiziya həmkarı, PBS də eyni qanunla yaradılıb^[aj]. 30 sentyabr 2014-cü il (30 sentyabr 2014-cü il) tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ Fedral Kommunikasiya Komissiyasına (FCC) görə ABŞ-də 15.433 lisenziyalı tam güclü radio stansiyası var.^[302]

Tanınmış qəzetlərə The Wall Street Journal, The New York Times və USA Today daxildir.^[303] Nəşriyyatın qiyməti illər ərzində artmasına baxmayaraq, qəzetlərin qiyməti ümumiyyətlə aşağı qaldı, qəzetləri reklam gəlirlərinə və milli və dünya əhatəsinə görə Associated Press və Reuters kimi böyük informasiya xidmətinin təqdim etdiyi məqalələrə daha çox arxalanmağına məcbur etdi. Çox az istisnalar olmaqla, ABŞ-də olan bütün qəzetlər özəldir, onlarla, hətta yüzlərlə qəzaetə sahib olan Gannett və McClatchy kimi böyük zəncirlər, bir neçə qəzatə sahib kiçik zəncirlər və ya getdikcə nadir hal alsa da fərd və ailələr tərəfindən idarə olunur. Böyük şəhərlərdə əsasən gündəlik qəzetlərdən əlavə "alternativ həftəliklər" var, məsələn ən tanınmış ikisi Nyu-Yorkda The Village Voice və ya Los-Ancelesdə LA Weekly-dir. Böyük şəhərlər həmçinin yerli biznes jurnalına, yerli sənayelərlə bağlı ticarət qəzetlərinə və yerli etnik və sosial qruplar üçün qəzetlərə dəstək ola bilir. XIX əsrdə Amerika qəzetlərinin komiks stirpləri və komiks kitablarının erkən versiyaları ortaya çıxmağa başladı. 1938-ci ildə DC Comicsin superqəhrəman komiks kitabı olan Supermen bir Amerika simvoluna çevrilmişdir.^[304] Veb portalları və axtarış motorlarından əlavə, ən məşhur saytlar Facebook, YouTube, Vikipediya, Yahoo!, eBay, Amazon və Twitterdir.^[305]

ABŞ-də kütləvi informasiya vasitələri ingilis dilindən sonra ölkədə ən çox istifadə edilən dil olan ispan dilində hazırlanır.^[306][307]

• Amerika Birləşmiş Ştatları // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 298–303.
• M.J.Manafova, N.T.Əfəndiyeva və S.A.Şahhüseynovanın ümumi redaktəsilə. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. // Ali məktəblər üçün dərslik (PDF). Bakı: "Sabah nəşriyyatı". 2010. 2018-07-12 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-29. (#first_missing_last)

• Джекобс Д. Закат Америки : впереди Средневековье /пер. В. Л.Глазычева. — М.: Европа, 2007 (Химки (Моск.обл.) : Типография "Момент"). — 259 с.; 20 см. — (Серия "Империи").
• Капица Ф. С., Колядич Т. М. История мировой культуры / . — М. : ACT: Слово, 2010. — 606 с.
• Костюченко Т. Я. Ценностные основания культуры США : автореферат дис. … кандидата культурологии : 24.00.01 / Кемеров. гос. ун-т культуры и искусств. — Кемерово, 2006. — 27 с.
• Междисциплинарное изучение культуры США как сферы контактов = American culture as a medium of contacts: interdisciplinary studies : материалы XXXIII международной конференции, 14–19 декабря 2007 / Российское о-во по изучению культуры США, Московский гос. ун-т им. М. В. Ломоносова, Фак. журналистики; [отв. ред. Л. Г. Михайлова]. — М. : МАКС Пресс, [2009]. — 383, [1] с.; 21 см. ISSN 1561–6193–33
• Никитенкова М. А. Информационная инфраструктура США: государство и рынок : монография / . — М.: Academia, 2009. — 298 с. — (Монографические исследования: экономика / Российская акад. наук, Ин-т Соединенных Штатов Америки и Канады).

• Coffin, Tristam P.; Cohen, Hennig, (editors), Folklore in America; tales, songs, superstitions, proverbs, riddles, games, folk drama and folk festivals, Garden City, N.Y. : Doubleday, 1966. Selections from the Journal of American folklore.
• Crunden R. M. A Brief History of American Culture. — M.E. Sharpe, 1996. — P. 363. — ISBN 9781563248658.
• Marcus G.  The Shape of Things to Come: Prophecy and the American Voice. — Macmillan, 2007. — ISBN 0-312-42642-9.
• Shell E. R. Cheap: The High Cost of Discount Culture, New York: Penguin Press, 2009. ISBN 978-1-59420-215-5
• Swirski P. Ars Americana Ars Politica: Partisan Expression in Contemporary American Literature and Culture. Montreal, London: McGill-Queen's University Press (2010)

• Amerika Birləşmiş Ştatları
• Şimali Amerika mədəniyyəti
• Amerikan həyat tərzi
• Amerikanizasiya
• Amerikan xəyalı

• Customs & Culture in the U.S. Arxivləşdirilib 2011-07-19 at the Wayback Machine (ing.)
• American Culture Education Arxivləşdirilib 2013-05-25 at the Wayback Machine (ing.)
• Life in the USA: The Complete Guide for Immigrants and Americans (ing.)
• Guide to American culture and customs for foreign students (U.S. Army Intelligence) Arxivləşdirilib 2017-01-27 at the Wayback Machine (ing.)
• CommonCensus Map Project – Identifying geographic spheres of influence (ing.)

ABŞ portalı