Mirzə Cəlil

Cəlil Məmmədqulu oğlu Məmmədquluzadə (10 (22) fevral 1869^[1], Naxçıvan – 4 yanvar 1932, Bakı) — Azərbaycan yazıçısı, dramaturq, jurnalist, ictimai xadim, tənqidi realist ədəbi cərəyanın, ilk mənzum alleqorik dram əsərinin banisi, yenitipli ictimai satiranın yaradıcısı, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin banisi və ideya rəhbəri^[2][3][4][5]. Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayənin böyük ustadı kimi tanınır. Cəlil Məmmədquluzadə həmçinin Azərbaycanda və Şərqdə ilk feminizm, qadınların və kişilərin hüquq bərabərliyi ideologiyasının əsasını qoymuş ictimai xadim hesab olunur.^[6] Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir^[7].

Cəlil Məmmədquluzadə
Doğum tarixi	10 (22) fevral 1869[1]
Doğum yeri	Naxçıvan, Naxçıvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	4 yanvar 1932(1932-01-04) (62 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ
Vəfat səbəbi	beyin qansızması[d]
Dəfn yeri	Fəxri Xiyaban
Həyat yoldaşı	Həmidə Məmmədquluzadə
Uşaqları	Münəvvər Məmmədquluzadə, Midhət Məmmədquluzadə, Ənvər Məmmədquluzadə-Cavanşiri
Atası	Məmmədqulu Məmmədquluzadə
Anası	Sara Məmmədquluzadə
Təhsili	Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası
Fəaliyyəti	jurnalist, yazıçı, şair
Əsərlərinin dili	Azərbaycan dili
Janr	nəsr
Cəlil Məmmədquluzadə Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cəlil Məmmədquluzadə 10 (22) fevral 1869-cu ildə Naxçıvan şəhərində kiçik tacir ailəsində anadan olmuşdur.^[3][4][5] Bəzi mənbələrdə ədibin doğum tarixi 1866-cı il olaraq göstərilmişdir.^[8][9][10] Lakin son illərdə aparılmış tədqiqatlar Cəlil Məmmədquluzadənin 1869-cu ildə anadan olduğunu müəyyən etmişdir.^[3][4][5] Ədibin babası daşyonan, bənna Məşədi Hüseynqulu İran Azərbaycanın Xoy şəhərindən olub, sonralar Naxçıvana köçmüşdür. Atası Məmmədqulu Məşədi Hüseynqulu oğlu (1840–1905) ibtidai səviyyədə savadı olan dindar biri olmuşdur. O, ömrünü yoxsulluqla keçirmiş, elmə, maarifə rəğbət bəsləmişdir.^{[4][9][10][11]}

Məşədi Məmmədqulu XIX əsrin ikinci yarısında Naxçıvan şəhərində yerli sahibkarlardan olan Canpoladovların duz anbarlarında çalışmış, burada duz, ot və saman satmış, həmçinin ailəsini dolandırmaq üçün Şahab məhəlləsində baqqal dükanı işlətmişdi. 1877-ci il müharibəsi zamanı Naxçıvan duz mədənlərinin məşhur icarədarları olan Canpoladov qardaşları Məşədi Məmmədquluya podrat duz buraxmışlar. Bununla da onun maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşmışdı.^{[4][9][10][11]} Məşədi Məmmədqulu təxminən 1860-cı ildə öz həmyerlisi dirrikçi Məşədi Babanın qızı Sara Babayeva ilə evlənmiş, onların 4 oğlu və 1 qızı olmuşdu. M. Məmmədqulunun böyük oğlu Mirzə Yusif saatsaz idi, fars dilini mükəmməl bilirdi. O, cavan yaşlarında vəfat etmişdi. Kiçik oğlu Xəlil də çox erkən — 1904-cü ildə dünyasını dəyişmişdi. Məşədi Məmmədqulu yalnız iki oğlunu — Ələkbəri, Cəlili və qızı Səkinəni böyüdüb, onlara tərbiyə verə bilmişdi.^[10][11] Onun üçüncü oğlu Mirzə Ələkbər (1872–1922) 1906–1911-ci illərdə İran Azərbaycanındakı milli-azadlıq hərəkatının fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. O, Səttar xanın yaxın silahdaşlarından idi. Qızı Səkinə isə 1900-cü ildə Məmmədqulu bəy Kəngərliyə, sonra isə onun qohumu Əsgər ağa Kəngərliyə ərə getmiş, 1913-cü ildə vəfat etmişdi. Onun Teymur və Cəlal adlı iki oğlu, Pakizə adlı bir qızı qalmışdır. Onlar Mirzə Cəlilin himayəsində böyümüşdü. Ədibin valideynləri 1905-ci ilin əvvəllərində Naxçıvanda vəfat etmişlər.^[10][11]

1896-cı ildə ilk ailəsini qurmuşdur. 1897-ci ildə qızı Münəvvər anadan olmuş, həyat yoldaşı Həlimə xanım vəfat etmişdir. 1900-cü ildə dövrünün tanınmış hüquqşünaslarından olan Məhəmmədqulu bəy Kəngərlinin bacısı Nazlı xanım Kəngərli ilə ailə həyatı qurur. Lakin sonradan Mirzə Cəlillə Nazlı xanımın münasibətləri korlanır. 1903-cü ildə Nazlı xanım vaxtından əvvəl ölü uşaq doğur və bununla da əsəb xəstəliyinə tutulur. Mirzə Cəlil Məhəmmədqulu bəylə birlikdə xəstəni Tiflisə aparır və həkimlərin tövsiyəsi ilə əsəb xəstəlikləri üzrə Mixaylovski xəstəxanasına yerləşdirir. Buna baxmayaraq Nazlı xanımın xəstəliyi şiddətlənir, yeməkdən qəti imtina edir və tezliklə dünyasını dəyişir. Üçüncü dəfə 15 iyun 1907-ci ildə Həmidə xanım Əhmədbəy qızı Cavanşirlə ailə həyatı qurmuş, oğlanları Midhət və Ənvər dünyaya gəlmişdir. Həmidə xanım Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından olmuşdur. 1955-ci ildə vəfat edən Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə Fəxri Xiyabanda Mirzə Cəlilin məzarı yanında dəfn olunmuşdur.

• Qızı Münəvvər Məmmədquluzadə 1897-ci ildə anadan olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadənin vəfatından sonra uzun müddət Nehrəm kəndində mamaça, sonra isə səhiyyə məntəqəsinin müdiri vəzifəsində işləmişdir.^[12] SSRİ Ali Sovetinin II çağırış deputatı olmuşdur. 1965-ci ildə vəfat etmişdir.^[13]
• Oğlu Midhət Məmmədquluzadə 1908-ci ildə Tbilisi şəhərində anadan olmuşdur. Məşədi Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutunun Hidrotexniki tikintilər fakültəsində oxumuş (1928–1931), su inşaatı mühəndisi ixtisası qazanmışdır. Midhət Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsində çalışmış, Mingəçevir SES-inin layihəsini hazırlayan komissiyanın elmi katibi olmuşdur. Dövlət Plan Komitəsinin kollegiya üzvü seçilmişdir. Mühəndis Rzazadə ilə birlikdə "Bakinski raboçi" qəzetində Mingəçevir SES-i haqqında ilk məqaləni dərc etdirmişdir. 1932-ci ildə Bakıda vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunmuşdu. Sonralar həmin məzarıstan köçürülərkən cənazəsinin qalıqları atasının Fəxri xiyabandakı qəbrinin yanında torpağa tapşırılmışdır.^[14]
• Ənvər Cəlil oğlu Məmmədquluzadə 11 may 1911-ci ildə indiki Ağcabədi rayonunun Kəhrizli kəndində doğulub. 1939-cu ildə Azərbaycan Tibb Universitetini bitirmiş, bir müddət həmin ali məktəbdə əczaçılıq kafedrasında işləmişdir. II Dünya Müharibəsi zamanı həyat yoldaşı Məhin xanım Dadipurla Sovet qoşunlarının tərkibində İrana getmişdir. Burada ikinci dəfə tibb bacısı, polyak qızı Zofya Bahrinovska ilə evlənmişdir. Ömrünün sonuna qədər İranda işləmişdir. Mirzə Cəlilin oğlu olduğunu mövcud rejimə görə gizlətmiş, Cavanşir soyadını daşımışdır. Bununla belə, Azərbaycandakı anasının qohumlarına gizli məktublar yollaya bilmişdir. Övladları: Səqqətçiya Mehri (1940, Bakı) — Məhin xanımdan olan qızı, əvvəllər İranda yaşamış, hazırda Parisdə yaşayır. Qızları- Natali tərcüməçi-jurnalist, Məhsəti isə həkimdir. Midhət Cavanşiri (1944, Tehran) — Z. Bahrinovskadan olan böyük oğlu, Polşada təhsil almışdır, Lodz şəhərində işləmişdir. Martin (1970) və Ramin (1981) adlı oğulları vardır. Hazırda Polşada yaşayırlar. Qızı Nizhət Məmmədquluzadə(1940, Tehran) — hazırda Fransanın Nitsa şəhərində yaşayır. Bir oğlu və bir qızı var. Oğlu Cavanşiri Teymur (1949, Tehran — 1994, Kiş adası) — mühasib idi. Şahin (1976) və Bəzrin (1984) adlı iki oğlu vardı. Avtomobil qəzasinda həlak olmuşdur. Qızı İren Cavanşiri-Süleymani (1951, Tehran) — evdar qadındır. Leyla adlı qızı var.

Cəlil Məmmədquluzadənin nəsil şəcərəsi XIX və XX əsrlərin müxtəlif şəxsiyyətlərini, ədəbi-maarifçi hərəkatıını unudulmaz hadisələrini özündə əks etdirir. Mirzə Cəlilin nəsil şəcərəsi ata ocağı ilə başlanır^[15].

• Məşədi Hüseynqulu
• Məmmədqulu Məşədi Hüseynqulu oğlu (? −1905)
• Cəlil Məmmədquluzadə (1869–1932)

Cəlil Məmmədquluzadə 1873–1876-cı illərdə Molla Əli Hüseynzadənin, 1877–1879-cu illərdə isə Hacı Molla Bağırın məktəbində oxumuşdur. O, bu barədə qeyd etmişdir:

7-8 yaşında molla yanına gedib çərəkə və Quran oxumağım da yadıma düşür. Naxçıvanda o vədə müdərrislikdə məşhur olan Hacı Bağır və Molla Əlinin də məktəblərində oxumuşam və Hacı Molla Bağırın falaqqasının çubuqlarının acısını, deyəsən, indi – bu saat yenə ayaqlarımda hiss edirəm.

Ədib ərəb və fars dillərini də həmin vaxtda öyrənmişdir. Daha sonra Cəlil 1879-cu ildən Naxçıvan şəhər üçsinifli məktəbində təhsilini davam etdirir. Həmin məktəbdə dərslər rus dilində tədris olunurdu və Azərbaycan dilinin tədrisinə cuzi yer verilirdi. O, burada 3 il təhsil almışdı. Mirzə Cəlilin dünyagörüşünün inkişafına burada keçirilən dünyəvi fənlərin, həmçinin məktəbin müdiri, maarifçi Konstantin Nikitinin (1832–1894), qabaqcıl görüşlərinə görə mərkəzdən uzaqlaşdırılaraq Naxçıvanda müəllimliyə göndərilmiş gürcü xalqçı-demokrat, coğrafiya müəllimi Georgi Uturqaurinin, ana dili və şəriət müəllimi, teatr həvəskarı Mirzə Sadıq Qulubəyovun (1823 — ?), Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsini beş il əvəzinə iki ilə bitirərək doğma şəhərə təyinat almış, A. O. Çernyayevskinin yetirməsi olan Əliməmməd Xəlilovun (1862–1896) da mühüm təsiri olmuşdur.^{[3][4][8][9][10][11]}

Çar hökuməti 1879-cu ildə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyası nəzdində Azərbaycan şöbəsi yaradılması haqqında fərman vermişdi. Seminariya pansionlu qapalı təhsil ocağı olub, kənd məktəbləri üçün müəllim hazırlayırdı. Seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin müfəttişi A. O. Çernyayevski ilk illərdə Azərbaycan rayonlarını gəzərək, seminariyada oxumaq üçün tələbələr seçirdi. O, 1882-ci ildə Naxçıvana gəlmiş və Cəlil Məmmədquluzadəni də başqa şagirdlərlə birlikdə təhsil alması üçün siyahıya almışdı.^[10]

Cəlilin bu məktəbdə oxumağa istiqamətləndirilməsində müəllimi Əliməmməd Xəlilovun xüsusi rolu olmuşdur. Əliməmməd Xəlilov C. Məmmədquluzadənin seminariyaya daxil olması barədə Məşədi Məmmədqulunun adından göndərilmiş kalleqrafik xətlə yazılmış 21 iyun 1882-ci il tarixli ərizəsini də öz xətti ilə köçürmüşdü. Həmin il qəbul imtahanlarını uğurla verən Cəlil seminariyanın aşağı hazırlıq sinfində dərslərə başlamışdır. Ədib aşağı və yuxarı hazırlıq siniflərində, habelə birinci əsas sinifdə yaxşı oxumuşdur. Professor Əziz Şərif bununla bağlı qeyd etmişdir:^[9][16]

Gələcək yazıçı hazırlıq siniflərini müsbət nəticələrlə başa vurmuş və seminariyanın birinci əsas sinfinə keçirilmişdir.

Lakin əsas siniflərdə təhsil alarkən onun qiymətləri birdən-birə aşağı düşmüşdür. Buna səbəb isə sərt rejimin olmağı, həmçinin seminaristləri ana dilində danışmaqdan, ətraf mühitlə əlaqə saxlamaqdan məhrum edən qaydaların mövcudluğu idi. Cəlil Məmmədquluzadə seminariyanı 1887-ci ildə bitirir və müəllimlik attestatı alır. Attestatda qeyd edilmişdir: (Gürcüstan SSR Dövlət Xalq Maarif Muzeyinin arxivi, Zaqafqaziya (Qori) müəllimlər seminariyasının işi, № 1565)^{[3][8][9][10][11][17][18]}

Bu attestat Zaqafqaziya müəllimlər seminariyası şurası tərəfindən, müəllim seminariyaları haqqındakı qaydaya əsasən, verilir seminariyanın yetişdirməsi (müsəlman şiə məzhəbinə mənsub) meşşan oğlu, 21 yaşında olan Cəlil Məmmədquliyeva bundan ötrü ki, o, əla əxlaqla birlikdə son imtahanlarda aşağıdakı bilik səviyyəsini göstərmişdir:"şəriət- çox kafi, Pedaqogika- kafi, Rus dili – kafi, Azərb.dili- kafi, hesab- kafi, həndəsə və yerölçmə-çox kafi, tarix ,coğrafiya ,təbiətşünaslıq – kafi, hüsnxət, rəsmxət və rəsm – çox kafi, müəllimlik təcrübə dərsləri – çox kafi”. Bunlardan başqa sənət, bağçılıq, idman, mahnı, meteoroloji nəzarəti də öyrənmişdir. Bunlara görə də ibtidai xalq məktəblərində müəllimlik adına layiq görülmüşdür.

Ədibin dünyagörüşünün, bədii zövqünün, yaradıcılıq vərdişlərinin formalaşmasında 5 il (1882–1887) oxuduğu Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasındakı təhsil illəri mühüm mərhələ təşkil etmişdir. Cəlil burada Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatı ilə yanaşı, Avropa, rus elmi, mədəniyyəti və demokratik fikri, mütərəqqi pedaqoji təlimi ilə də yaxından tanış olmuşdur.^[9][10]

Seminariyada başqa fənlərlə yanaşı, tərcümə dərslərinə xüsusi fikir verilirdi. Bu yolla həm dünya ədəbiyyatı ilə əsaslı tanışlıq başlanırdı, həm də tərcümə seminaristlərdə qələm vərdişləri yaradırdı. Ədib seminariyada tərcümə üçün Nikolay Qoqolun və İvan Krılovun əsərlərini seçmişdir. Burada o, müxtəlif millətlərdən olan A. O. Çernyayevski, D. D. Semyonov, N. N. Novospasski, N. O. Lomouri, habelə azərbaycanlı müəllimlər Mirzə Əbdülqasım Axundzadə, Səfərəlibəy Vəlibəyov kimi pedaqoqlardan dərs almışdır.^[5][9]

Gənc Cəlil seminariyada təşkil olunmuş tədbirlərdə fəal iştirak etmiş, teatr tamaşalarında həvəskar aktyor kimi səhnəyə çıxmışdır. Bununla yanaşı, ədəbi gecələr üçün ssenarilər, sınaq dərslər üçün icmallar yazmışdır. Qori seminariyası Cəlil Məmmədquluzadənin mənəvi aləmində, dünyaya baxışında, təbiət və cəmiyyət hadisələri anlayışında əsaslı dönüş yaratmışdı.^{[5][8][11][17]}

Buraxılış imtahanları qurtardıqdan sonra seminariya yoldaşı İsmayılbəy Şərifbəyovun dəvəti ilə Cəlil Şuşaya getmişdir. O, burada Xurşidbanu Natəvanla və yerli ziyalılarla tanış olmuşdur.^[10][11]

Cəlil Məmmədquluzadə seminariyanı bitirib müəllimlik attestatı aldıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. O, 1887–1897-ci illər arasında İrəvan quberniyasının Uluxanlı, Naxçıvan mahalının Baş Noraşen (indiki Şərur rayonunda Cəlilkənd) və Nehrəm kəndlərində müəllimlik etmişdir.^[5]

Mirzə Cəlil 1887-ci ilin avqustundan Uluxanlı kəndinə müəllim təyin olunmuşdu. Belə ki, Qafqaz tədris dairəsinin müdiri İrəvan və Yelizavetpolun xalq məktəbləri müdirinə göndərdiyi 7 avqust tarixli məktubunda Uluxanlı məktəbinin müəllimi Məmmədbəy Qazıyevin işdən azad edildiyini və onun əvəzinə Cəlil Məmmədqulizadənin təyin olunduğunu bildirmişdi. Gənc müəllim 1887-ci ilin sentyabrın 1-dən Uluxanlı qəsəbəsində 1-ci dərəcəli məktəbdə pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. Həmin vaxt Uluxanlıda əhalinin elmə, məktəbə həvəsi yox idi. Məktəbdə cəmisi 10–12 nəfər şagird oxuyurdu.

Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasında Mirzə Cəlilə dərs demiş, həmçinin Naxçıvan əyalətindəki Baş Noraşen ikisinifli zemstvo məktəbinin müdiri olan Əliməmməd Xəlilov xəstələndiyi üçün müalicəyə getmək zərurəti qarşısında qalaraq bir müddət pedaqoji fəaliyyətinə ara vermişdi. Həmin müddətdə müfəttiş U. Pasxalov müdiriyyətə belə bir məlumatla müraciət etmişdi:

Cənab Xəlilovun getməsilə ilə məktəbin bağlanması lazım gəldiyi üçün bəlkə siz Xəlilov qayıdana qədər şagirdlərlə məşğul olmaqdan ötrü Uluxanlıdakı ikisinifli məktəbin müəllimi Məmmədquliyevin müvəqqəti olaraq, Baş Noraşen məktəbinə təyin olunmasını mümkün hesab edəsiniz? Belə ki, mən bu yaxınlarda Uluxanlı məktəbini təftiş edərkən məlum oldu ki, burada hər iki sinifdə cəmisi on iki şagird vardır və Uluxanlı məktəbinin nəzarətçisi özü müvəqqəti olaraq bu bir neçə şagirdlə məşğələ apara bilər.

Beləliklə, Pasxalovun bu müraciətinə müsbət cavab verilmiş və 13 oktyabr 1887-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə Əliməmməd Xəlilovu müvəqqəti əvəz etmək məqsədilə həmin məktəbə təyin edilmişdir. Ə. Xəlilov sağalıb qayıdarkən Uluxanlı məktəbinin nəzarətçisi İ. N. Novruzov Mirzə Cəlil kimi bir müəllimi itirmək istəməmiş, buna görə də İrəvan xalq məktəblərinin müfəttişliyinə göndərdiyi 4 dekabr tarixli raportunda ədibin Uluxanlıya qayıtmasını xahiş etmişdir. Həmin ayın 18-də müfəttişlik Cəlil Məmmədquluzadənin Uluxanlıda saxlanılmasına icazə vermişdir. Lakin Baş Noraşenin Naxçıvana yaxın olduğunu və dərs şəraitinin də nisbətən yaxşı olmasını nəzərə alan Cəlil Məmmədquluzadə 1888-ci il yanvarın 16-da İrəvandan Gəncəyə, müdir Orlovun adına belə bir teleqram göndərmişdi:

Acizanə xahiş edirəm ki, məni Uluxanlıya qaytarmayıb Baş Noraşendə saxlayasınız.

Baş Noraşenin məktəb nəzarətçisi və müəllimi Xəlilov isə öz teleqramında yazmışdır:

Xahiş edirəm ki, yeni təyin olunmuş Məmmədquliyevi mənim yanımda saxlayasınız, rədd etməyin, yalvarıram.

Bu teleqramdan sonra Orlov müfəttiş U. Pasxalova məlumat verir ki, Cəlil Məmmədquluzadə Baş Noraşen məktəbində saxlanılsın. Cəlil Məmmədquluzadə Baş Noraşendə 1887-ci ildən 1890-cı il yanvarın 15-nə qədər müəllimlik etmişdir. Ədib hələ Baş Noraşendə işləyərkən xalq məktəbləri müdirinə teleqram vuraraq xahiş etmişdi ki, yer boşalanda onu Naxçıvan şəhərinə daha yaxın məsafdə yerləşən, keçmiş seminariya dostu Mirzə Əbülqasın Sultanovun müəllimlik etdiyi Şahtaxtı məktəbinə müəllim təyin etsinlər. Lakin bir ildən artıq keçməsinə baxmayaraq, o, müsbət cavab almamışdı.

Cəlil Məmmədquluzadə 1890-cı il yanvarın 15-də valideynlərinin yaşadığı Naxçıvan şəhərinin cəmi 5 verstliyində olan ikisinifli Nehrəm məktəbinə təyinat almışdır. Gələcək yazıçı 10 iyul 1897-ci ilədək, təxminən 7 il burada çalışmışdır. Bu barədə Qafqaz tədris idarəsinin əmrində qeyd olunmuşdur:

Baş Noraşen kəndindəki ikisinifli Zemski məktəbinin müəllimi Cəlil Məmmədquliyev Nehrəm kəndindəki ikisinifli Zemski məktəbinin nəzarətçisi vəzifəsinə və Eçmiədzin qəzasının Korxun birsinifli məktəbinin sabiq müəllimi Ələşrəf Qazıyev isə Baş Noraşen ikisinifli Zemski məktəbinin müəllimi vəzifəsinə təyin edilirlər.

Cəlil Məmmədquluzadə burada da təlim-tərbiyə işlərinin yüksəldilməsinə xüsusi fikir vermiş, məktəbə səkkiz nəfər azərbaycanlı qız cəlb edərək xüsusi sinif təşkil etmiş və bu sinifdə məşğələləri özü aparmışdır. Ədiblə bir müddət birgə işləmiş müəllim T. S. Smbatyan bu barədə yazmışdır:

Mirzə Cəlil bütün qəlbini və qüvvəsini gənc nəslin təlim-tərbiyəsi işinə sərf edir, uşaqları mədəni adamlar etməyə çalışırdı. Uşaqları məktəbə cəlb etmək məqsədilə Mirzə Cəlil öz pulu ilə kasıblara kitab, dərs vəsaiti, ayaqqabı və s. alardı.

Lakin insanların təhsilə maraq göstərməməsi, mühitin yaratdığı çətinliklər, eyni zamanda ədibin kənddə qalmamaq, başqa xalqların həyatı və mədəniyyəti ilə də tanış olmaq arzusu onu 26 may 1895-ci ildə xalq məktəbləri müfəttişinə raport yazmağa vadar etmişdir. Raportda qeyd edilmişdir:

Daşıdığım vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməyə əks təsir göstərən və məni işləmək imkanından məhrum edən yerli şəraitə qarşı mübarizədə gücsüz olduğumu görüb, işləmək üçün özümə başqa bir yer tapmaq məqsədilə həmin il may ayının 11-də xalq məktəbləri müfəttişinə yazdığım raportda xahiş etmişdim ki, qarşıdakı tətil zamanı mənə üç aylıq məzuniyyət götürməyə icazə versin.

Müdir həmin raportu xalq məktəbləri müfəttişinə göndərmiş və xeyli çətinlikdən sonra müfəttiş Cəlil Məmmədquluzadənin "Avropa Rusiyanın müxtəlif yerlərinə getmək üçün iyunun 10-dan avqustun 25-dək" məzuniyyətə izin vermişdi. Beləliklə, gənc müəllim 1895-ci ilin yayında Peterburq və Moskvada olmuş, "Novoye vremya" qəzetinin redaktoru Suvorinlə görüşərək ərəb əlifbasını latın əlifbası ilə dəyişdirmək məsələsini öz qəzetində qaldırmağı ondan xahiş etmişdi. Suvorin isə bu məsələnin vaxtının hələ çatmadığını bildirmişdir. Yazıçının "Eşşəyin itməkliyi" əsərini radlov əlifbası ilə yazması da onun köhnə əlifbanın dəyişdirilməsinə inamını və təşəbbüsünü göstərmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadə 1896-cı ildə Nehrəm məktəbində tarix muzeyi yaratmış, bu muzeydə Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə dair materialların toplanmasına nail olmuşdur. Bununla yanaşı, ipəkçilik peşəsini öyrətmək üçün xüsusi məşğələlər təşkil etmiş, kəndlilərin ağır iş şəraitini yüngülləşdirmək üçün Tiflisdən dəmir kotan gətirilməsinə nail olmuşdur. O, həmçinin yerli həvəskarlarla birlikdə Naxçıvanda teatr tamaşaları təşkil etmişdir. Bununla əslində mənsub olduğu xalqın maariflənməsi, milli oyanışı və mədəni tərəqqisi üçün çalışmışdır.

Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində jurnalist və publisist olmaqla bərabər, həm də böyük bir dramaturq və nasir kimi tanınmışdır. Kəndlərdə müəllim işlədiyi illər ədibin gələcək yaradıcılığı üçün zəngin material vermişdir. Bir sıra kiçik hekayələrini, "Danabaş kəndinin əhvalatları" (1936-cı ildə nəşr olunmuşdur) povestini də bu dövrdə yazmışdır. 1895-ci ildə yayında Moskvaya və Peterburqa getmiş, bu şəhərin mədəni həyatı ilə tanış olmuşdur. Naxçıvanda və İrəvanda müxtəlif hüquq idarələrində çalışmışdır.

Cəlil Məmmədquluzadənin bədii nəsri Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ədəbi hadisə idi. Real həyat hadisələrinin tipik bədii vasitələrlə təqdim edilməsi, adi, sıravi, zəhmətkeş insanların maraqlı və qəribə taleyinin ədəbiyyata gətirilməsi, milli oyanış və dirçəlişə çağırış, sadə, koloritli dil və üslub ədibin nəsr əsərlərinin əsasını müəyyən edir^[19]. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayənin böyük, qüdrətli yaradıcısıdır.

Cəlil Məmmədquluzadənin ilk yaradıcılıq dövrü 1905-ci il inqilabına qədər davam etmişdir. Bu dövrdə "Çay dəstgahı" adlı alleqorik mənzum dramını, "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestini, "Danabaş kəndinin məktəbi", "Kişmiş oyunu", "Poçt qutusu" hekayələrini yazmış, rus dilindən bəzi tərcümələr etmişdir. Ədibin yaradıcılığının birinci dövrünə aid olan bu ilk əsərlərində inqilabdan əvvəlki Azərbaycan kəndinin, kəndlisinin həyat və məişətinin müxtəlif cəhətləri əks olunmuşdur.^[10][18][20]

Mirzə Cəlilin ilk məlum nəsr əsəri 1894-cü ildə yazılmış "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestidir. Povest ədibin Nehrəmdə müəllimlik etdiyi illərdə qələmə alınmışdır. Müəllif "Danabaş kəndinin əhvalatları" adı altında silsilə, seriya əsərlər yazmağı nəzərdə tutmuşdur. Həmin seriyaya daxil olan "Eşşəyin itməkliyi" povestini tamamlamış, "Danabaş kəndinin məktəbi" hekayəsi isə yarımçıq qalmışdır. Ona görə də "Danabaş kəndinin əhvalatlari"dedikdə "Eşşəyin itməkliyi" povesti nəzərdə tutulur.^{[3][8][9][10][18][20][21][22]}

Kəndli məişətini dərindən öyrənən, kənddəki zülmü, yoxsulluq və avamlığın bilavasitə şahidi olan Cəlil Məmmədquluzadə "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestinin mövzusunu məhz bu həyatdan götürmüşdür. Əsərin ideyası ilə əlaqədar olaraq, ədib Danabaş kəndində cərəyan edən bir əhvalat seçmiş və povestin süjet xəttini həmin əhvalat üzərində qurmuşdur. Povestin süjetini real həyat materialı üzərində quran müəllif kəndlilərin həyatını, məişətini, qadınların kölə vəziyyətini, zəhmətkeşlər üzərində hökm sürən zülm və ədalətsizliyi əks etdirmişdir. Əsərdə satira atəşinə tutulan hədəflərdən biri də bəylər, çarizm üsul-idarəsi, rüşvətxor çar çinovnikləridir.^{[3][10][18][20]} Əsər o zaman çap olunmamışdır, ancaq əlyazması şəklində ədibin yaxın dostları arasında yayılıb oxunurdu.^[18]

Yazmaq istəyirdim. Çox istəyirdim yazmaq. Amma bilmirdim niyə yazım və kimdən ötrü yazım. Çünki ümidvar deyildim ki, yazdıqlarımı çap etməyə və intişarə qoymağa hökumət icazə verəcək.

1901-ci ildə İrəvandan Naxçıvana maarifpərvər M. T. Sidqiyə göndərdiyi 27 yanvar tarixli məktubunda Cəlil Məmmədquluzadə belə yazmışdır:^[18]

"Məhəmmədhəsən əminin eşşəyini" ("Danabaş kəndinin əhvalatları") istəyirəm yazib göndərəm, senzor izin versin, İrəvanda çap elətdirəm.

^[23].

Mirzə Cəlil həmin dövrdə çap etdirə bilməsə də, gördüyü hadisələri müntəzəm qələmə almışdır. Ədib 1921-ci ildə Təbrizdən qayıtdıqdan sonra əsəri çap olunmaq üçün Bakıda Maarif Komissarlığına təqdim etmişdir. Ancaq povest Maarif Komissarlığında itdiyindən ədib öz sağlığında onu çap etdirə bilməmişdir. Beləliklə, povest ilk dəfə yazıçının ölümündən sonra 1936-cı ildə Azərnəşrdə ayrıca kitab şəklində çap olunmuş, sonra isə ədibin "Əsərləri" (1936), üçcildlik və altıcildlik "Əsərləri"nin I cildinə (1966, 1983) daxil edilmişdir.^[3][8][18]

Cəlil Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları" seriyasından yazılmış "Danabaş kəndinin məktəbi" adlı yarımçıq bir hekayəsi də vardır. Hekayədə milli maarifçiliyə çağırış motivləri əks olunmuşdur. Ədib sonralar yenidən həmin məsələyə qayıtmış, eyni mövzu və eyni adda bir pyes yazmışdır.^[4][18]

Mirzə Cəlilin ilk mətbu əsəri olan "Poçt qutusu" hekayəsi 1903-cü ilin noyabr ayında qələmə alınmışdır. Fikri istiqaməti etibarilə bu hekayə "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestinin davamıdır. Mülkədar Vəlixan ilə avam kəndli Novruzəli arasındakı münasibət əsərin əsas məzmununu təşkil edir. "Poçt qutusu" hekayəsi gənc yazıçının ədəbi həyatında xüsusi əhəmiyyətə malik olmuş, onun gələcək yolunu müəyyənləşdirmişdir.^{[4][10][18][20] [24]}

Ədib sonralar bu barədə qeyd etmişdir:^[10]

... Mən "Poçt qutusu"nu ondan ötrü oxucuların nəzərinə gətirirəm ki, mənim bu hekayəm ədəbi həyatımda bir əhəmiyyətli rol oynayıbdır. Bu da odur ki, bəlkə bu hekayəmin səbəbindən mən bu müsafirətimdə Tiflisə azarlını apardıqda dəxi İrəvana qayıdıb gəlmədim və Tiflisdə qalıb sonra da həmişəlik tiflisli oldum.

Əsər Tiflisdə Azərbaycan dilində çıxan "Şərqi-Rus" qəzetinin 1904-cü il 16 və 18 yanvar tarixli saylarında "Poçt qutusu" sərlövhəsi və "Cəlil Məmmədquluzadə" imzası ilə dərc edilmişdir. ("Şərqi-Rus" qəzeti, 16, 18 yanvar 1904-cü il, № 5, 6) Beləliklə də, ədibin "Şərqi-Rus" qəzetində çap olunan ilk hekayəsi "Poçt qutusu" olmuşdur. Müəllif onu ruscaya çevirərək, "Novoye obozreniye" qəzetində dərc etdirmişdir. 1905-ci ildə isə "Qeyrət" mətbəəsində ayrıca kitabça halında buraxılmışdır.^[10][24] "Poçt qutusu" Mirzə Cəlilin əsərlərinin nəşrlərinin hamısına daxil edilmiş, xarici dillərə tərcümə olunmuş və orta məktəblərdə tədris olunur. Hekayə əsasında "Azərbaycantelefilm" kinostudiyasında qısametrajlı film çəkilmişdir.^[24]

XX əsrin əvvəllərindən etibarən Cəlil Məmmədquluzadə bədii yaradıcılıqla da ardıcıl məşğul olmuşdur. Qüdrətli yazıçının "Usta Zeynal" (1905), "Dəllək" (1906), "İranda hürriyyət" (1906), "Fatma xala" (1906), "Qurbanəli bəy", "Quzu" (1914), "Nigarançılıq" (1916), "Konsulun arvadı" (1918), "Pirverdinin xoruzu" (1906) və b. hekayələri onu kiçik janrın böyük ustadı kimi tanıtmışdır.^[3][4][21] İlk əsərlərində, əsasən, kənd və kəndli həyatından, bəy-xan zülmündən yazan müəllif yeni dövrdə öz hekayələri üçün fəhlə həyatından da mövzu seçir. Fəhlə mövzusunun işlənməsi nöqteyi-nəzərindən Cəlil Məmmədquluzadə nəsrinin inkişafını göstərən əsərlər içərisində "Usta Zeynal" (1905) və "İranda hürriyyət"(1906) hekayələri xüsusi yer tutur.^{[3][4][8][10][18]}

"Usta Zeynal" hekayəsinin ideyası dini mövhumatın, puç müsəlman etiqadının insanları tənbəl etdiyini, onları iş və fəaliyyətdən uzaqlaşdırdığını ifşa etməkdən ibarətdir. "Usta Zeynal" 1906-cı ildən başlayaraq, bu günə qədər dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Həmçinin Təbrizdə çıxan "Vətən yolunda" qəzetində çap olunmuşdur. ("Vətən yolunda" qəzeti, 13, 15,17,23,25,27 və 29 dekabr 1944-cü il, № 107,108,109,111,112,113 və 114). Eyni zamanda 1945–1946-cı ildə illərdə Təbriz dövlət teatrı kollektivi "Usta Zeynal" hekayəsini səhnələşdirmişdir.(Cəfər Xəndanın "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında milli azadlıq ideyaları (1906–1946-cı illər)" adlı doktorluq dissertasiyası).^{[10][18][25] [26]}

Cəlil Məmmədquluzadənin 1905-ci ildən sonrakı yaradıclığında, o cümlədən hekayələrində İranda və İran Azərbaycanında cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr mühüm yer tutmağa başlamışdır. Bu cəhətdən qələmə aldığı "İranda hürriyyət" hekayəsi çox xarakterikdir. "İranda hürriyyət" şah hökuməti tərəfindən 1906-cı ilin avqustunda verilmiş hürriyyətlə əlaqədar yazılmışdır. Əsər özünün bəzi xüsusiyyətlərilə, xüsusən zəhmətkeşlərin avamlığını tənqid cəhətdən "Usta Zeynal" hekayəsi ilə səsləşir. "İranda hürriyyət" hekayəsi yazıçının məqalələrində dəfələrlə təkrar etdiyi bu fikri təsdiq edir: edir:^{[3][10][17][18]}

Nə qədər ki, zəhmətkeş insan mövhumat azarından xilas olmamışdır, azadlığın nemətlərindən istifadə edə bilməz.

Ədib əsərdə şah hökumətinin verdiyi hürriyyətin mahiyyətini ifşa etmiş, xalq kütlələrini aldanmamağa, əsaslı demokratik islahat keçirilməsi uğrunda fəal və ardıcıl mübarizəyə çağırmışdır. Mirzə Cəlil hekayəni İranda hürriyyət elan edilməsindən təxminən üç ay sonra qurtarmışdır. Əsərin sonundakı: "23 noyabr 1906, Tiflis" qeydi də onun tamamlandığı tarixi göstərir.^[10][17]

Buradan aydın olur ki, Mirzə Cəlil hürriyyət xəbərini eşidən kimi hekayəni yazmağa başlamış və günün zəruri məsələsinə dərhal öz münasibətini bildirmişdir. Hekayənin sentyabrın əvvəllərində, yəni İranda məşrutə elan edilməsindən bir neçə gün sonra yazılmağa başlandığına dair ədibin müəyyən işarələri vardır. Mövzusu siyasi məqsəd üçün seçilmiş, süjeti real həyat materialı üzərində qurulmuş "İranda hürriyyət" ilk dəfə 1906-cı ilin dekabr ayında Tiflisdə "Qeyrət" mətbəəsində ayrıca kitabça halında çap olunmuşdur. Kitabda rəssam O.l. Şmerlinqin üç illüstrasiyası yer almışdır. Hekayənin nəşri haqqında "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1906-cı il 22 dekabr tarixli 38-ci nömrəsində dərc edilmiş "Elan" da yazılmışdır:

1906-cı ili müştərilərinə Ümidvarın yazdığı: "Bəsdir bu qədər zülm" kitabçasını hədiyyə edəcəyimizi vəd eləmişdik. Məzkur kitabın çapına ruxsət verilmədiyindən onun yerinə "İranda hürriyyət" kitabçası gələcək nömrə ilə hədiyyə göndəriləcəkdir.

("Molla Nəsrəddin" jurnalı, 22, 29 dekabr 1906-cı il, № 38,39).^{[10][17][18][27][28]}

Jurnalın həmin il 29 dekabr tarixli 39-cu nömrəsində isə deyilirdi:^[17][18]

Həmin nömrə ilə 9 aylıq müştərilərə "İranda hürriyyət" kitabı göndərilir.

Cəlil Məmmədquluzadənin Cənubi Azərbaycan mövzusuna həsr olunmuş hekayələrindən biri də "Xanın təsbehi"dir. Ədib İranda olduğu vaxt özünün bilavasitə şahidi olduğu hadisələri qələmə almışdır. Hekayənin mövzusu İran despotlarının həyatından götürülmüşdür. Əsərdə həmçinin xan və bəylərin rəiyyətə amansız münasibətini əks olunmuşdur.^[10][18][20]

"Usta Zeynal"da olduğu kimi, "Rus qızı" hekayəsində də iki ailə münasibəti, iki əxlaq və iki tərbiyə sistemi göstərilmişdir. "Usta Zeynal"da dini mövhumat, "Rus qızı"nda isə cəhalət, nadanlıq əks olunmuşdur. Hekayə ilk dəfə 1925-ci ildə "Yeni yol" qəzetinin 2 dekabr tarixli 275 və 6 dekabr tarixli 278-ci nömrələrində çap olunmuşdur. Hekayənin inqilabdan əvvəl yazıldığı qeyd olunmuşdur.^[18][29]

Cəlil Məmmədquluzadə bədii yaradıcılığa 23 yaşından, kənddə müəllim ikən başlamışdır. Ədibin ilk qələm təcrübəsi "Çay dəstgahı" alleqorik dramı olmuşdur. Bundan sonra ədib müntəzəm surətdə ədəbiyyatla məşğul olmuş, qəzetlərdə işləmiş, müəllimlik etmişdir. Əsər 1889–1894-cü illər arasında yazılmışdır. "Çay dəstgahı"nda müəllif nökər Əlinin simasında kəndin ən aşağı təbəqələrinin cəmiyyətdə yazıq və acınacaqlı halını əks etdirir. Nökər Əlilərin məişətdəki gülünc hərəkətlərində müəllif onların özlərini yox, Hacı Rəhim xanları günahlandırır.^{[3][8][9][10][21][30]}

Cəlil Məmmədquluzadənin ilk əsərləri alleqorik mənzum "Çay dəstgahı" dramı və birpərdəli "Kişmiş" oyunu pyesidir. "Kişmiş oyunu" pyesi 1892-ci ildə yazılmışdır. Pyesdə müəllifin əsas tənqid hədəfi zəhmətkeşlərin malına zorla sahiblənməyə çalışan kobud, tamahkar kənd mülkədarı Vəlisoltan və quldurluğa adət etmiş dələduzlardır.^[3][9][10]

XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında yeni bir mərhələni təşkil edən "Ölülər" komediyası 1909-cu ildə yazılmışdır. Əsərdə din, mövhumat və feodal həyat tərzi əleyhinə mübarizə öz əksini tapmışdır. "Ölülər"də cəhalət, gerilik, ikiüzlülük və yalan ifşa olunur. Avamlıq və nadanlığın nə kimi bəlalar yaratdığı göstərilir. Bu komediyanı yazmaqda böyük dramaturqun məqsədi müsəlman ölkələri xalqlarını uzun əsrlər cəhalətdə saxlayan, mövhumat içində çürüdən, dini, şəriəti soyğunçuluq vasitəsinə çevirən yalançı, fırıldaqçı ruhanilərin həqiqi simasını olduğu kimi xalqa tanıtmaq olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadənin tərcümeyi-halı ilə əlaqədar olan materiallar, arxiv sənədləri və xatirələr göstərir ki, Şeyx Nəsrullah surətinin yaradılmasında müəllifin şahidi olduğu konkret tarixi faktların və həqiqətlərin böyük təsiri olmuşdur. Şeyx Nəsrullah bütün Yaxın və Azərbaycan üçün səciyyəvi olan canlı, tipik və mürəkkəb bir ruhani obrazıdır. Ədib Şeyx Nəsrullahın əksi olaraq yaratdığı Kefli İskəndər obrazı vasitəsilə xalqı oyatmağa çalışmışdır.^{[3][8][10][20][21]}

1916-cı ildə Bakıda səhnəyə qoylumuş "Ölülər" komediyası uzun müddət Azərbaycan və Şərq ölkələrinin teatrlarında oynamışdır. Əsər tez bir zamanda Dərbənd, Buxara, Səmərqənd, Orenburq, Kazan, Tiflis, Yerevan və bşaqa şəhərlərin səhnələrində uğurla göstərilmişdir. "Ölülər" haqqında Üzeyir Hacıbəyov demişdir:^{[3][8][20][21]}

"Ölülər" "Molla Nəsrəddin" kimi baltanı dibindən vuran bir pyesdir".

Əsərin ilk tamaşası haqqında o zamanlar xüsusi nəşriyyat sahibi olan mühərrir Oruc Orucov yazmışdı:^[10]

Yuxarıdan aşağı zikr edilən sözlərə diqqətlə baxılacaq olursa, bu cümlələr eylə silsiləvari irad olunur ki, əsla bir sərxoş nə qədər müqtədir olsa da, o dərəcədə aqilanə, mahiranə nəsihətlərdə buluna bilməz.

("Yeni İqbal" qəzeti, 1916, № 298).

"Ölülər" Təbrizdə 1921-ci ildə tamaşa qoyulmuşdur. Həmin dövrdə Kefli İsgəndər obrazını Böyükxan Naxçıvanski, Hacı Baxşalı obrazını Səməd Mövləvi, Məşədi Oruc obrazını naxçıvanlı Cabbar Əmirov, Hacı Həsənağa obrazını Mehdi, Cəlal obrazını Mirzə Cəlilin oğlu Midhət, Nazlı obrazını Mirzə Cəlilin qızı Münəvvər, müəllim obrazını qafqazlı Mehdi, Şeyx Nəsrullah obrazını Əli Azəri ifa etmişdir.

"Anamın kitabı" tragikomediyası Azərbaycanda Sovet hakimiyyətindən qabaq 1919-cu ildə yazılmışdır. Ədib əsərdə dil və mədəniyyət məsələsinə toxunmuş, müəyyən qrup ziyalıların canlı ana dilinə yabançı olmasını göstərmişdir. Dramaturq bir ananın övladları olan üç qardaşın simasında xalqdan uzaq belə ziyalıların tipik surətlərini yaratmışdır. Hələ 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin"in birinci nömrəsində ədib yazıçılara və oxuculara bu cür müraciət etmişdir:^{[4][9][10][20]}

Salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalay-yırğalaya sizə türk dilində lay-lay deyirdi... Hərdənbir ana dilində danışmaq ilə keçmişdəki gözəl günlərini yad etməyin nə eybi var?.

Əsərdə həmçinin Azərbaycan xalqının milli azadlığı, milli intibah və yüksəlişi məsələləri də öz əksini tapmışdır. Müəllif tipləri, hadisələri, komediyanın sujetini həyatdan götürmüşdü.^[3]

XX əsr Azərbaycan nəsri və dramaturgiyasının inkişafında yeni bir mərhələ olan birpərdəli "Kamança" pyesi 1920-ci ildə Şuşada yazılmışdır. Pyesdəki hadisələr Qarabağda cərəyan edir və həmin dövrdə Qarabağda yaşayan ədibin real həyati müşahidələri əsasında qələmə alınmışdır. Janrına görə faciə olan əsərdə 1918–1920-ci illərdə Qarabağda baş vermiş erməni- Azərbaycan münaqişəsi dövrünün hadisələrindən bəhs olunur.^{[2][3][8][31][32]}

Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığının və ictimai fəaliyyətinin mühüm bir mərhələsini də onun həyatının Sovet hakimiyyəti illərində keçən 1921-ci ildən 1932-ci ilə qədərki dövrü təşkil edir. Sovet dövründə də ədib bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir.^[4][9] Sovet hakimiyyəti illərində qələmə alınmış "Lal", "Oyunbazlar", "Lənət" səhnəciklərində (1921) köhnəlik və gerilik, mövhumat və cəhalət tənqid olunmuşdur. Bu kiçik həcmli əsərlərdə elm, təhsil, məktəb kimi məsələlər ön plana çəkilmişdir.^[4]

Bu dövrdə "Danabaş kəndinin məktəbi" pyesini yazmışdır. Ədibin irihəcmli dramlarından olan, 1921-ci ildə qələmə alınan "Danabaş kəndinin məktəbi" pyesi əvvəlcə hekayə şəklində olmuş, sonralar müəllif tərəfindən səhnələşdirilmişdir. Pyesdə təsvir olunan həyat təxminən "Ölülər"in əhatə etdiyi tarixi dövrə yaxındır. Ədib özü də əsərin başlanğıcında əhvalatın 1895-ci ildə vaqe olduğunu qeyd edir. Əsərdə elm, maarif, məktəb təbliğ olunmuş, cəhalət və savadsızlıq tənqid olunmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə 1928-ci ildə əsəri tamaşaya qoyulmaq üçün Dövlət Türk Akademik Dram Teatrına "Danabaş kəndinin müəllimi" adı ilə təqdim etmişdir.^[4][10][20]

1926-cı ildə qələmə alınmış "Yığıncaq" pyesində sovet cəmiyyətinin ilk onilliyində Azərbaycan cəmiyyətində gedən mürəkkəb ictimai proseslər əks olunmuşdur.^[4][8][9]

"Dəli yığıncağı" pyesi 1927-ci ildə Bakıda yazılmışdır. Əsərdə Cənubi Azərbaycan zəhmətkeşləri üzərində ağalıq edən müstəmləkəçilərin soyğunçuluğu, özbaşınalığı, xarici düşmənlərin mənafeyini müdafiə edən mühafizəkar ruhanilərin geniş kütlələri mövhumatda saxlamaqları kəskin tənqid olunmuşdur. "Dəli yığıncağı" mövzu etibarilə "Ölülər"ə daha yaxın əsərdir. Əsərdə "Ölülər"də əks olunan feodal həyatı və tipləri əks olunmuşdur.^{[3][4][10][20][33]}

Dörd pərdəli "Ər" pyesi 1930-cu ildə sovet hakimiyyəti illərində yazılmışdır. Əsərdə sovet hakimiyyətinin başlanğıc illərində Azərbaycanda gedən ictimai proseslər əks olunmuşdur.^[4]

Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrində qadın əsarətinə qarşı mübarizə mövzusu mühüm yer tutmuşdur. Ədib "Molla Nəsrəddin" jurnalı səhifələrində olduğu kimi, hekayələrində də həmişə qadınların ağır kölə vəziyyətinə qarşı çıxmış, onların azadlığı uğrunda ciddi mübarizə aparmışdır.^[18] Mirzə Cəlilin 1905–1920-ci illərdə yazdığı hekayələrdə ən çox işlənən mövzulardan biri də məhz qadın azadlığı məsələsi ilə bağlı olmuşdur.^[10][18]

Ədib həmin illərdə qadın əsarətinə qarşı "İranda hürriyyət", "Xanın təsbehi", "Konsulun arvadı", "Qəssab", "Molla Fəzləli", "Pirverdinin xoruzu" və s. hekayələri yazmışdır. "Molla Fəzləli" (1915) hekayəsində ədib qadın səadətini alt-üst edən köhnə əxlaq normalarından, siğə məsələsindən bəhs etmişdir. "Xanın təsbehi", "Konsulun arvadı" hekayələrində isə qadına olan xüsusi mülkiyyətçilik əlaqəsinin başqa bir cəhəti, qadın alverinin başqa bir forması öz əksini tapmışdır.^[10][18]

Eyni zamanda ədib sovet dövründə qələmə aldığı "İki ər", "Qiyamət", "Eydi-rəməzan" hekayələrində də bu məsələyə toxunmuşdur. 1927-ci ildə yazılmış "İki ər" hekayəsi "Şərq qadını" jurnalının həmin il 10–11-ci nömrəsində dərc edilmişdir.^[10][35] Həmçinin ədibin 1927-ci ildə Oktyabr inqilabının on illiyi münasibətilə yazdığı "Qiyamət", "Eydi-rəməzan" hekayələrində qadının ictimai həyatdakı fəaliyyəti əks olunmuşdur.^[10]

Mirzə Cəlil qadın azadlığı məsələsinə həm hekayələrində, həm də dramaturji və publisist fəaliyyətində geniş yer vermişdir. Ədib uzun illər arzusunda olduğu "Şərq qadını" jurnalının nəşrini sevinclə qarşılamış, "Molla Nəsrəddin"də dərc etdiyi "Şərq qadını" məqaləsində onu təbrik etmişdir. Mirzə Cəlilin həmin jurnalda "Hünərli qadınlar", "İki ər", "Bir balaca yanlışlıq" hekayələri, həmçinin "Köhnə dərdim", "Mirzə Fətəli Axundov dinlər haqqında", "Mirzə Fətəli Axundov və qadm məsələsi" məqalələri dərc olunmuşdur.^[36]

Yazıçı 1924-cü ildə "Şərq qadını" jurnalının ildönümü münasibətilə yazdığı "Köhnə dərdim" adlı məqaləsində demişdi:^[10][36]

Bütün ömrümdə vurduğum qələmin çox hissəsi Şərq qadını məsələsi üstünə vurulub. Şərq qadınının dərdini mən hamıdan artıq anlaya bilərəm. O mənim köhnə dərdimdi... Nədir onların dərdi? Şərq qadınını azad etmək! Nədən? Şəriətin kəməndindən, müsəlmanlığın zəncirindən, hərəmxanələrin zindanından, qara çarşafın zülmündən.

(Cəlil Məmmədquluzadə "Köhnə dərdim, "Şərq qadını" jurnalı, 1924, № 10, səh.25").

Ədib müsəlman aləmində dəbdə olan siğəni əxlaqa, ailə məsuliyyətinə zidd hesab etmiş və bu cür fikirlərinə görə ruhanilər tərəfindən təqib olunmuş, ölümlə hədələnmişdir. Bu barədə Həmidə xanım öz xatirələrində belə yazırdı:^[37]

Faiq əfəndi Mirzə Cəlilə bildirdi ki, evdən kənara çıxmasın, onu öldürmək istəyirlər. Şəhərin müsəlman hissəsi böyük həyəcan keçirirdi. Camaat mollaların başçılığı ilə məscidə toplanıb Mirzə Cəlilə lənət oxuyur, islama rəxnə yetirən o dinsiziin qətlinə fərman verirdi. Başqa yerlərdən avamlar Mirzə Cəlilə söyüş və hədələrlə dolu məktublar göndərmişdilər.

Buna baxmayaraq, Şərq qadınının azadlığı uğrunda ədibin apardığı mübarizəyə yüksək qiymət verən dövrün mütərəqqi ziyalıları da az deyildi. Y. Vəzirov "Millət" qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində yazırdı:^[34]

İslam aləmində həlli üsyana səbəb olan bir çox dini məsələləri "Molla Nəsrəddin" zəmanə nöqteyi- nəzərini etibara alaraq, qolaylıqla həll yoluna saldı. Əski qanun və adətlər dairəsini pozub geniş bir vadiyə çıxdı. Qadın məsələsi kimi zəruri, həyati və bununla belə qarışıq məsələni həll etdi. Zəmanə yazılmlş qanunlardan qüvvətlidir,-dedi. Zəmanə tələbatına tabe olunuz!

1903-cü ildən Tbilisidə nəşr edilən "Şərqi-Rus" qəzeti redaksiyasında işləmişdir. C. Məmmədquluzadənin yazıçı və jurnalist kimi formalaşmasında "Şərqi-Rus" qəzeti və onun redaktoru Məhəmməd ağa Şahtaxtinskinin mühüm rolu olmuşdur.^[38] "Poçt qutusu" adlı ilk mətbu əsəri, "Kişmiş oyunu", Lev Tolstoydan tərcümə etdiyi "Zəhmət, ölüm və naxoşluq" hekayələri ilk dəfə bu qəzetdə dərc edilmişdir. 1904-cü il noyabrında C. Məmmədquluzadənin "Şərqi-Rus" qəzetinin müvəqqəti redaktoru olmuşdur. 1905-ci ildə "Şərqi-Rus" bağlandığı zaman Məmmədquluzadə, jurnalist Ömər Faiq Nemanzadə və maarifpərvər tacir Məşədi Ələsgər Bağırzadə ilə şərikli bu qəzetin mətbəəsini alıb, ona "Qeyrət" adı vermişdir. 1905–1907-ci illərdə C. Məmmədquluzadənin ilk kitabçaları, ("Poçt qutusu", "Usta Zeynal", "Qurbanəli bəy", "İranda hüriyyət") "Qeyrət" mətbəəsində nəşr olunmuşdur. Həmin ildə C. Məmmədquluzadə Tiflisdə uşaqlar üçün məktəb və pansion açmışdı. 1905-ci ildə "Kavkazski raboçi listok" qəzetində Cənubi Azərbaycandan gəlmiş fəhlələrin ağır həyatını təsvir edən "Binəsiblər" və "Xeyirdua" məqalələri ilə çıxış etmişdi. C. Məmmədquluzadə həmin ildə "Novruz" adlı gündəlik qəzet çıxarmağa icazə alsa da, azadlıq hərakatının təsiri ilə mübariz satira orqanı nəşr etməyi daha münasib bildi.

İlk nömrəsi 1906-cı il aprelin 20-də (köhnə stil ilə 7 aprel) çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə başlamaqla o, Azərbaycanda, eləcə də türk-müsəlman dünyasında ilk dəfə satirik jurnalistikanın əsasını qoydu. Həmin vaxtdan o, Molla Nəsrəddin adı ilə tanındı. Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar kimi yazıçı və jurnalistlərlə möhkəm ideya-yaradıcılıq əlaqəsi yarandı. C. Məmmədquluzadənin təbliğ etdiyi dərin demokratizm və azadlıq ideyaları jurnala ümumxalq məhəbbəti, beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazandırdı. Mollanəsrəddinçilər Yaxın və Orta Şərqdə "Molla Nəsrəddin məktəbi" adlı qüdrətli mətbuat və ədəbiyyat məktəbi yaratdılar. "Molla Nəsrəddin" "Azərbaycan", "Suri-İsrafil", "Nəsimi-Şimal" (İran), "Cəm" (Türkiyə), "Uklar" , "Yəşen" (Tatarıstan), "Tokmaq" (Türkmənistan), "Sinək" (Krım) və s. satirik jurnallar üçün örnək oldu. Ə. Lahuti, A. Tuqay, M. Dehxuda, Ə. Gilani "Molla əmi"ni özlərinə müəllim və ustad seçmişdilər. Jurnalın Rusiyadan başqa Asiya, Avropa və Amerikanın bir sıra ölkəsində də abunəçiləri var idi. Başqa mollanəsrəddinçilər kimi, C. Məmmədquluzadə də irtica və qaragüruhçuların arakəsilməz təqib və təzyiqinə məruz qalırdı. Çar hökuməti onu tez-tez məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edir, "Qeyrət" mətbəəsində axtarışlar aparır, bəzən də "Molla Nəsrəddin"in nəşrini dayandırırdı."Molla Nəsrəddin" jurnalı yazıçının M. Ə. Sabirlə ayrılmaz dost olmasında da böyük rol oynamışdır.

1920-ci ilin iyun ayında C. Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçmüş^[39] və 1921-ci ildə orada Molla Nəsrəddinin 8 nömrəsini çap etmişdir. 1922-ci ildə "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin burada davam etdirmişdir. "Yeni yol" qəzetinin redaktoru, Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Əlifba Komitəsinin üzvü, Bakı Tənqid-Təbliğ Teatrının təşkilatçılarından olmuş, "Maarif və mədəniyyət", "Yeni kənd", "Şərq qadını" (indiki "Azərbaycan qadını") və s. mətbuat orqanlarında fəaliyyət göstərmişdir. 20-ci illərin ikinci yarısından tibarən C. Məmmədquluzadənin həyatında ciddi sarsıntılar dövrü başlanmışdır. Onun baş redaktoru olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalına ciddi senzura nəzarəti qoyulmuş, jurnalın nəşri üçün ayrılan dövlət vəsaiti (dotasiya) azaldılmışdı. Hətta "Molla Nəsrəddin" jurnalının Mübariz Allahsızlar Cəmiyyətinin orqanı kimi fəaliyyət göstərməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdi. Bir çox dövlət səviyyəli toplantılara, ədəbi-mədəni tədbirlərə dəvət edilməməsi, dövri mətbuatda haqqında çap olunan yersiz tənqidi məqalələr də böyük demokrat ədib üçün gözlənilməz mənəvi-zərbələrə çevrilmişdir. Bütün bunlar yazıçının sağlamlığını ciddi surətdə sarsıtmışdı. Cəlil Məmmədquluzadə 40 illik yaradıcılığı boyu müxtəlif janrlarda (dram, hekayə, povest, şeir, publisistika, ədəbi tənqid, xatirə və s.) yazdığı əsərləri ilə realist Azərbaycan ədəbiyatının yeni, yüksək pilləyə qalxmasında müstəsna rol oynamışdı. C. Məmmədquluzadə ədəbi və estetik görüşlərində realizmin ardıcıl tərəfdarı, mübariz təbliğatçısı və nəzəriyyəçisi idi. M. F. Axundov ənənələrinə əsaslanan C. Məmmədquluzadə sənətdə mücərrədliyə, formalizm təzahürlərinə, bitərəflik və ideyasızlıq meyllərinə qarşı kəskin mübarizə aparırdı. Ədəbiyyatı və mətbuatı bütün xalqın, hətta sadə, savadsız, avam adamların malı etmək onun əsas yaradıcılıq qayələrindən idi. O, "qələmlə təşəxxüs satan" məsləksiz yazıçıları — "şeir bülbülləri"ni hiddətlə tənqid edirdi. Hələ "Danabaş kəndinin əhvalatları" povesti və ilk hekayələri ilə C. Məmmədquluzadə tənqidi realizm yolunu tutmuşdu. Bu əsərlərdə o zamankı Azərbaycan kəndində hökm sürən feodal-patriarxal münasibətlər, çar məmurlarının və din xadimlərinin özbaşınalığı, şüurlarda və məişətdəki gerilik, mövhumat və xürafat, qadınların acınacaqlı taleyi, tərəqqi və dirçəlişə çağıran böyük vətəndaş yanğısı ilə qələmə alınmışdı. C. Məmmədquluzadə öz qələm və məslək dostları ilə birgə Azərbaycan satirasını daha da inkişaf etdirərək, ona demokratik məzmun verdi. Onun " Poçt qutusu" (1905), "Usta Zeynal", "İranda hürriyyət" (1906), "Qurbanəli bəy" (1907) kimi hekayələri, məşhur "Ölülər" mühitinin rəzalətlərini nifrətlə damğalamış, işıqlı həyat haqqında arzuların tərcümanı olmuşdur. İlk dəfə 1916-cı ildə Bakıda tamaşaya qoyulan "Ölülər" komediyası "baltanı dibindən vuran" (Ü. Hacıbəyov), "ideyası inqilabi" (N. Nərimanov) bir əsər kimi hərarətlə qarşılanmışdı. C. Məmmədquluzadənin yaradıcılığında milli şüur, mənsub olduğu xalqın müstəqilliyi və taleyi ("Anamın kitabı",1919), ailə məktəb tərbiyəsi, ümumiyyətlə, marifçilik ideyaları ("Danabaş kəndinin məktəbi", 1921) və s. problemlər də geniş yer almışdı. Erməni və Azərbaycan münaqişəsi mövzusunda yazılmış birpərdəli "Kamança" (1920) pyesində xalqımızın dərin humanizmini böyük sənətkarlıqla təcəssüm etdirmişdir. "Dəli yığıncağı" (nəşri 1936) komediyasında feodal-patriarxal münasibətləri, fanatizm kəskin tənqid atəşinə tutulur. Bədii yaradıcılığda da olduğu kimi, publisistikasında da əsasən, satirik janrlardan istifadə etmişdir. O, çarizm, sosial ədalətsizlik, fanatizm, xurafat, cəhalət və nadanlıq, Qərb inperailzmi və Şərq istibdadı əleyhinə çevrilmiş yüzlərcə publisistik məqalə, felyeton və satirik miniatürün müəllifidir. Həmçinin, müxtəlif satirik təsvir üsulları ilə II Nikolay, Məmmədəli şah, Sultan Əbdülhəmid, Kayzer Vilhelm və b. ifşa edirdi. Digər dünya demokrat yazıçıları və M. F. Axundov məzlumlar ələ, "dəyənək" almağa, zalımlara qarşı qəti mübarizə aparmağa çağırırdı. "Cümhuriyyət" (1917) adlı əsərində xalq hakimiyəti, demokratik respublika tələbi irəli sürülürdü.

C. Məmmədquluzadənin publisit əsərlərində milli məsələdən, İran və Türkiyə inqilablarından, qadın azadlığı, maarif, ədəbiyyat, incəsənət, ana dili və s. ictimai-mədəni tərəqqi problemlərindən bəhs edilir, qabaqcıl fikirlər yürüdülürdü. Çoxcəhətli, dərin bilik sahibi olan ədib Datvin, Epikür, və Sokrat, Şekspir və Şiller, Kant və Spinoza, Holbax və Leybnits, Qlinka və Bethoven, Derjavin və Puşkin, Zərdüşt və Mani, müxtəlif siyasi, fəlsəfi, dini, sosioloji cərəyanlar haqqında yazmış, mürtəce ideyaları rədd etmiş, Bəşər dühasının mühüm nailiyyətlərini təbliğə çalışmışdır. 1922–1930-cu illərdə C. Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"i mübariz mətbua orqanlarından birinə çevirmək üçün səylə çalışmış, gənc yazıçı və rəssamların böyük bir nəslini satirik jurnalistika sahəsində işləməyə hazırlayırdı. Jurnalın bu illərdə çıxan nömrələrində C. Məmmədquluzadə satiraya yeni ictimai məzmun vermək məqsədilə ciddi yaradıcılıq axtarışları aparırdı. O, publisistikası, nəsr və dram əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını janr və formaca da zənginləşdirmişdir. Xüsusilə də, kiçik hekayənin böyük ustadı hesab edilirdi. Hekayələri sosial mətləbləri son dərəcə yığcam formada, məharətlə əks etdirmək baxımından dünya ədəbiyyatının kamil nümunələri sırasında durur. C. Məmmədquluzadənin zəngin bədii irsi, "Molla Nəsrəddin" jurnalı təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə, xüsusilə İran və Türkiyədə ədəbi-ictimai fikrin, maarifçi-demokratik hərəkkatın inkişafına təsir göstərmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadənin vəfatından sonra böyük ədibin əsərlərinin nəşri bir neçə mərhələdə həyata keçirilmişdir. Birinci mərhələ Mirzə Cəlilin dünyasını dəyişdiyi 1932-ci ildən Azərbaycanın müstəqilliyi ərəfəsinə qədərki böyük bir dövrü əhatə edir. Həmin mərhələdə Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin toplanılması istiqamətində ardıcıl və səmərəli iş aparılmış, yazıçının əsərləri sistemli şəkildə tərtib edilərək nəşr olunmuşdur. Bu cəhətdən tanınmış ədəbiyyatşünaslar Həbibulla Səmədzadənin və Əziz Mirəhmədovun xüsusi və fədakar xidmətləri yüksək qiymətə layiqdir. Həbibulla Səmədzadə Cəlil Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestinin və "Dəli yığıncağı" tragikomediyasının əlyazma variantlarını əldə edib, 1936–1938-ci illərdə ayrı-ayrı kitablar şəklində çap etdirmişdir^[19] . O, həmçinin C. Məmmədquluzadənin "Əsərləri"nin komediyalardan və hekayələrdən ibarət iki cildini qısa müddətdə təkbaşına hazırlayıb 1936-cı ildə tanınmış tənqidçi Əli Nazimin müqəddiməsi ilə oxuculara çatdırmışdır^[40]. Əziz Mirəhmədov Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi-jurnalistik fəaliyyəti haqqında sanballı bir doktorluq dissertasiyası yazıb uğurla müdafiə etmiş, "Azərbaycan Molla Nəsrəddini" monoqrafiyası ilə mirzəcəlilşünaslığa böyük elmi töhfə vermişdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas, professor Əziz Şərif yazıçının 1905-ci ildə "Kavkazskiy raboçilistok" qəzetində dərc edilmiş "Binəsiblər" və "Xeyir-dua" adlı məqalələrini, habelə "Kaspi" qəzetində çap olunmuş mətbu yazılarını aşkara çıxarmış və ədəbi ictimaiyyətə çatdırmışdır^[41]. Mir Cəlal Paşayev "Anamın kitabı"nda vətənpərvərlik" (1942), "Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələri" (1944), "Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının məfkurə mənbələri" (1947), "Danabaş kəndinin əhvalatları" haqqında" (1953), "Cəlil Məmmədquluzadə" (1960), "Ölməz "Ölülər" haqqında" (1963), "Kiçik hekayələrin böyük ustası" (1965), "Cəlil Məmmədquluzadənin realizmi haqqında" (1966), "Məzlum Şərqin böyük ədibi" (1966), "Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında xəlqilik" (1966) kimi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının bir qoluna çevrilmiş mirzəcəlilşünaslığa sanballı elmi töhfələr kimi dəyərləndirməyə layiqdir^[19]. Görkəmli ədəbiyyatşünas Abbas Zamanov Həmidə xanım Məmmədquluzadənin "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim" kitabını da ilk dəfə olaraq, Azərbaycan və rus dillərində nəşr etdirməklə mirzəcəlilşünaslığa əvəzsiz xidmət göstərmişdir^[42]. Akademik İsa Həbibbəylinin "Cəlil Məmmədquluzadə", "Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri", "Cəlil Məmmədquluzadə. Naməlum pyeslər", "Cəlil Məmmədquluzadə. Cümhuriyyət", "Mirzə Cəlil və Məmmədquluzadələr. Məktublaşma" kimi monoqrafik tədqiqatları mirzəcəlilşünaslığa böyük elmi töhfə vermişdir.

C. Məmmədquluzadənin əsərləri bir sıra dillərə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasında bir sıra küçə və mədəni-maarif müəssisəsinə (o cümlədən Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına və Naxçıvan Muxtar Respublika Ədəbiyyat Muzeyinə) C. Məmmədquluzadənin adı verilmişdir. Keçmiş Astraxan rayonu və şəhəri 1967-ci ildə onun şərəfinə Cəlilabad, vaxtilə müəllimlik etdiyi Baş Noraşen kəndi isə Cəlilkənd adlandırılmışdır. Naxçıvanda və Cəlilabadda heykəli qoyulmuşdur. Bakıda və Naxçıvanda ev-muzeyləri, Nehrəm və Cəlilkənd kəndlərində xatirə muzeyləri açılmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin Naxçıvan şəhərində yerləşən ev-muzeyi Ümummilli lider Heydər Əliyevin 19 iyun 1998-ci il tarixli sərəncamına əsasən yaradılıb.^[43] Anadan olmasının 100 və 125 illik yubileyləri geniş qeyd olunmuşdur.^[44]

17 yanvar 2019-cu ildə Azərbaycan prezidenti Cəlil Məmmədquluzadənin 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır.^[45]

Cəlil Məmmədquluzadənin dini görüşləri, ümumiyyətlə, mübahisə doğurur. Bəzi mənbələrə görə o ateist, bəzi mənbələrə görə isə sadəcə müsəlman demokratizminin tərəfdarı olmuşdur. Amma bu dəqiqdir ki, o öz əsərlərində dövrünün ekstremist düşüncələrinə, cahilliyə, savadsızlığa və dini xurafatlara qarşı kəskin tənqidi fikirlər səsləndirmişdir.^[46][47]

• Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri: 4 cilddə. I cild. Nəsr, dram əsərləri, satirik şeirlər, tərcümələr
• Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri: 4 cilddə. II cild. Felyeton və məqalələr
• Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri: 4 cilddə. III cild. Felyeton və məqalələr
• Cəlil Məmmədquluzadə. Əsərləri: 4 cilddə. IV cild. Memuarlar, məqalələr, məktublar 

1. Cəlil Məmmədquluzadə (film, 1966)

• Molla Nəsrəddin (jurnal)
• Ölülər (opera)
• Şərqi-Rus (qəzet)
• Kaspi (qəzet, 1881)
• Füyuzat (jurnal)
• Nehrəm məktəbi
• Cəlil Məmmədquluzadənin ev-muzeyi (Naxçıvan)
• Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı

• Azərvənd Əsgər. "Sadə insan" (xatirə), "Vətən yolunda" qəzeti, 1944, 15 dekabr, № 109.
• Əli Azəri, "Bircə yarpaq", Bakı, 1966.
• Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.
• İsa Həbibbəyli, Cəlil Məmmədquluzadə: Mühit və müasirləri, Bakı, 1997;
• İsa Həbibbəyli, Mirzə Cəlilin nəsil şəcərəsi,"Qobustan" toplusu, 1999, № 2;
• Məmmədquluzadə Həmidə, Mirzə Cəlil haqqında xatirələrin, Bakı, 1981;
• Həmidə və Cəlil Məmmədquluzadə. Məktublar (tərtib edəni Ə. Mirəhmədov), Bakı,1994
• Naxçıvan Ensiklopediyası. Bakı. 2002. səh. 309. ISBN 5-8066-1468-9.
• Əlibəyzadə E. M. Azərbaycan dilinin tarixi. İki cilddə. II cild. Bakı: Azərnəşr, 2008, s. 513-583.

• Naxçıvanın şəxsiyyətləri – Cəlil Məmmədquluzadə
• Cəlil Məmmədquluzadə. Könül Qalibqızı, Kəpəz TV, 22.02.2012
• Qadınları bədbəxt edən, qızının toyuna getməyən — Mirzə Cəlil…
• Cəlil Məmmədquluzadə. Povest, Pyeslər, Felyetonlar
• Paşa Kərimov: Cəlil Məmmədquluzadənin şəxsi arxivi ictimai fikir tariximizin öyrənilməsi baxımından dəyərli mənbədir