Qazanc (iqtisadiyyat)

İqtisadi qazanc və ya mənfəət (ing. economic profit) — ümumi gəlir (mal və xidmətlərin satışından əldə olunan gəlir, alınan cərimələr və kompensasiya, faiz gəlirləri və s.) ilə mal və xidmətlərin istehsalı və ya alınması, saxlanması, daşınması, marketinq xərcləri arasındakı müsbət fərq[1][2]. Müəssisənin fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün əsas göstəricidir. Dividentlər mənfəət hesabına ödənildiyi üçün ilk növbədə səhmdarları maraqlandırır.

Tərifi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

K. R. Makkonellu və S. L. Brüya əsasən iqtisadi qazanc — sahibkarın ixtiyarına verən müəssisənin ümumi gəlirindən iqtisadi xərclər çıxıldıqdan sonra qalanıdır[3]:

İqtisadi mənfəət = Gəlir — İqtisadi xərclər,
burada İqtisadi xərclər = Açıq xərclər + Gizli xərclər.

İqtisadi mənfəət bir sahibkarın müəyyən bir işdə qalması üçün tələb olunan normal mənfəətdən artıq bir gəliri təmsil etdiyi üçün maya daxil deyil. İqtisadi mənfəət sıfıra bərabərdirsə, təşəbbüskar yenə də normal mənfəət daxil olmaqla bütün açıq və gizli xərcləri qarşılayır[3].

İqtisadi mənfəət qoyulmuş kapitalın gəlirliliyi (maddi ifadəsi xalis əməliyyat aktivləri olan) ilə kapitalın orta çəkili dəyəri qoyulmuş kapitalın məbləği ilə vurulan fərq arasında tapılır[4].

İqtisadi mənfəət müəssisənin qoyulmuş kapitalının gəlirliliyini investorların gözləntilərini qarşılamaq üçün tələb olunan minimum gəlirliliklə müqayisə etməyə və nəticədə pul vahidlərindəki fərqi ifadə etməyə imkan verir[5].

İqtisadi mənfəət mühasibat mənfəətinin göstəricisindən fərqlənir ki, onu hesablayarkən mühasibat mənfəətini hesablayarkən olduğu kimi yalnız borc vəsaitləri üçün faiz ödəmək dəyəri deyil[6], bütün uzunmüddətli və digər faizli öhdəliklərin istifadəsi dəyəri nəzərə alınsın[7]. Yəni mühasibat mənfəəti iqtisadi mənfəəti fürsət xərcləri və ya rədd edilmiş fürsətlərin dəyəri ilə üstələyir. İqtisadi mənfəət mənbələrdən istifadənin səmərəliliyinin meyarı rolunu oynayır. Müsbət dəyəri, müəssisənin istifadə olunan mənbələrin xərclərini ödəmək üçün tələb olunandan çox qazandığını göstərir, buna görə investorlar və təsisçilər üçün əlavə dəyər yaradılmışdır[5].

Əks vəziyyət vəziyyətində, bu, təşkilatın cəlb edilmiş mənbələrdən istifadə xərclərini ödəyə bilmədiyini göstərir. İqtisadi qazancın olmaması müəssisədən kapital axınına səbəb ola bilər[8].

Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi baxımından iqtisadi mənfəət göstəricisi mühasibat mənfəəti göstəricisi ilə müqayisədə müəyyən bir müəssisənin əldə etdiyi maliyyə nəticəsini[9], nəticəni təmin edəcək nəticə ilə müqayisə etməsi səbəbindən müəssisənin mövcud aktivlərdən istifadəsinin səmərəliliyi barədə bir fikri daha tam əldə etməyə imkan verir.

Hesablanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstənilən şirkətin qazancı iki göstərici əsasında hesablana bilər:

  1. Ümumi gəlir məhsulların satışından şirkətin aldığı (ümumi gəlir);
  2. Ümumi xərclər , şirkət bu məhsulların istehsal prosesində iştirak edir.
Mənfəət \u003d Gəlirlər — Xərclər (pul baxımından).

Növləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənfəət onun yaranma şərtlərindən asılı olaraq təsnif edilir. Mənfəətin bir neçə növü var.

Dağıtım xərclərindən asılı olaraq[10]
  • mühasibat uçotu — satışdan əldə olunan gəlirlə xərclər (xərclər) arasındakı fərq kimi alınan mənfəət;
  • iqtisadi — mühasibat uçotu mənfəəti ilə əlavə xərclər (istehsal dəyərində nəzərə alınmayan xərclər daxil olmaqla) arasındakı fərq kimi alınan mənfəət[11].
Şirkətin iqtisadi fəaliyyətinin yekun nəticəsinə görə[12]
  • normativ (nəzərdə tutulur) — müəssisənin maliyyə sabitliyini təmin etməyə imkan verən minimum mənfəət;
  • mümkün olan ən yüksək (və ya minimum icazə verilən) — minimum maya dəyəri və maksimum gəlirlə əldə edilən mənfəət;
  • itirdi (mənfəətin itirilməsi) və ya zərər — qarşı tərəfin öhdəliyi pozması səbəbindən alınmayan gəlir.

EBITDA və EBIT

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hesabatlarda göstərilməyən, lakin maliyyə modelləşdirməsində istifadə edilən, layihələri qiymətləndirərkən digər 2 mənfəət göstəricisi investorları maraqlandırır: EBIT — faiz və vergidən əvvəl mənfəət, EBITDA — faiz, vergi və amortizasiyadan əvvəl mənfəət[13].

EBITDA parametri əvvəlcə firmanın borcları ödəyə biləcəyini hesablamaq üçün işlənmişdir. Bu parametr xalis mənfəət göstəricisi ilə birlikdə şirkətin təcili dövrdə edəcəyi ödənişlərin miqdarını əks etdirir[14].

Bu şirkətin cari dövrdə aldığı gəlirləri göstərir. Gələcək dövrlərə köçürmək asandır, buna görə investisiya gəlirliliyini və özünü maliyyələşdirmə ehtimalını qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.

EBITDA, növündən və uçot siyasətindən asılı olmayaraq şirkətləri müqayisə etməyə imkan verir. Müqayisə investisiyaların həcmi, kredit yükü və vergi rejimindən təsirlənmir.

EBITDA parametrinin əsas çatışmazlığı, şirkətin köhnəlmə səbəbi ilə avadanlıqları dəyişdirmək üçün pula ehtiyacı olacağını nəzərə almamasıdır. Amortizasiyaya (ağır sənaye, təbii xammal hasilatı, tikinti) xərclənən xərclərin böyük bir hissəsi olan müəssisələr bu parametri daha tez-tez nümayiş etdirməyə çalışırlar[15], çünki proqnozlaşdırılan mənfəət investorlar üçün daha cəlbedicidir. Buna görə, investorlar EBITDA-nı EBIT ilə birlikdə hesab edirlər[16].

Elm iqtisadiyyatı bir neçə əsas qazanc mənbəyini müəyyənləşdirir
  • Şirkətin innovativ işi;
  • İqtisadi vəziyyətdə sahibkarın bacarıqlarını yönləndirin;
  • İstehsalda tətbiq və kapital;
  • Şirkətin bazarda inhisarı.
  • Mənfəət növləri

Kateqoriyaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Mühasibat uçotu — mühasibat uçotunda istifadə olunur. Bunun əsasında mühasibat hesabatları tərtib edilir, vergilər hesablanır. Mühasibat uçotu mənfəətini müəyyən etmək üçün açıq, əsaslandırılmış xərclər ümumi gəlirdən çıxılır.
  • İqtisadi (artıq mənfəət) — mənfəətin daha obyektiv bir göstəricisi, hesablandıqdan sonra iş prosesində icazə verilən bütün iqtisadi xərclər nəzərə alınır.
  • Hesablama — ümumi gəlir minus müxtəlif xərclər.
  • Normal — şirkət işində lazımi gəlir. Onun dəyəri itirilmiş mənfəətdən asılıdır.
  • Ev — normal və iqtisadi qazancın cəminə bərabərdir. Buna əsaslanaraq müəssisənin əldə etdiyi mənfəətin istifadəsi barədə qərarlar qəbul edilir. Mühasibat uçotuna bənzəyir, lakin fərqli hesablanır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ И.К. Станковская, И.А. Стрелец. Экономическая теория: Полный курс МВА. Москва: Рид Групп. 2011. ISBN 978-5-9614-2947-3.
  2. ↑ Л.И. Лопатников. Экономико-математический словарь: Словарь современной экономической науки. Москва: Дело. 2003. ISBN 5-7749-0275-7.
  3. ↑ 1 2 Макконнелл К. Р., Брю С.Л. Экономические издержки. 2 (Экономикс: принципы, проблемы и политика). М.: Республика. 1992. 400. ISBN 5-250-01486-0.
  4. ↑ Carbaugh, 2006. p. 84.
  5. ↑ 1 2 Lipsey, 1975. p. 217.
  6. ↑ Lipsey, 1975. pp. 285–59.
  7. ↑ LeRoy Miller, 1982.
  8. ↑ Jack Hirshleifer; Amihai Glazer; David Hirshleifer. Price theory and applications: decisions, markets, and information. Cambridge University Press. 2005. ISBN 978-0-521-81864-3. 17 August 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 December 2010.
  9. ↑ Black, John. Oxford Dictionary of Economics. New York: Oxford University Press. 2003.
  10. ↑ Tirole, Jean. The Theory of Industrial Organization. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 1988.
  11. ↑ LeRoy Miller, Roger. Intermediate Microeconomics Theory Issues Applications (3rd). New York: McGraw-Hill. 1982.
  12. ↑ Mansfield, Edwin. Micro-Economics Theory and Applications (3rd). New York and London: W.W. Norton and Company. 1979.
  13. ↑ Chiller, Bradley R. Essentials of Economics. New York: McGraw-Hill. 1991.
  14. ↑ Lipsey, Richard G. An introduction to positive economics (fourth). Weidenfeld & Nicolson. 1975. 214–7. ISBN 0-297-76899-9.
  15. ↑ Albrecht, William P. Economics. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. 1983. ISBN 0-13-224345-8.
  16. ↑ Carbaugh, Robert J. Contemporary economics: an applications approach. Cengage Learning. January 2006. ISBN 978-0-324-31461-8. 2 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 October 2010.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]